Morgunblaðið - 06.03.1999, Blaðsíða 44

44 LAUGARDAGUR 6. MARZ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Hverjir eru hagsmunir þétt-
býlisbúa suðvestanlands?
í FYRRI grein voru leidd að því
haldbær rök að óbreytt stefna um
fiskveiðistjóm muni leiða til þess að
fjöldi sjávarbyggða verði því sem ég
kallaði Breiðdalsvíkurveiki að bráð
og leggjast af sem lífvænlegar
byggðir. I viðtali við áhugasama
konu um þessi mál kom fram sjón-
armið sem hún hafði heyrt 25 ára
gamlan gest á heimili hennar halda
fram. Honum þótti nú ekki mikil
ástæða til að vera að halda lífinu í
þessum krummaskuðum úti um
land. Pað ætti bara að flytja þetta
lið suður.
Þetta viðhorf unga mannsins ber
ekki aðeins vott um ungæðishátt og
skilningsleysi á þær mannlegu
hörmungar sem hann ræðir af svo
miklu gáleysi. Það ber líka vott um
algera blindu, sem eins víst er, að
miklu fleiri séu haldnir.
Þegar farið er að greina, hvað fer
forgörðum, ef byggð úti á landi er
leyft að deyja, má fyrst skipta því í
tvennt. í fyrsta lagi
það, sem meta má til
peningalegra verð-
mæta og svo hitt, sem
ekki verður metið á
neinn slíkan mæli-
kvarða. Hið síðar-
nefnda er mannlif,
samneyti við sambýl-
inga, oft til áratuga,
rætur á staðnum, taug-
amar til fjallanna og
fjarðarins í öllu náttúr-
unnar veldi, fegurðar
eða grimmdar. Allt
þetta hefur gildi og
fólkið, sem í hlut á glat-
ar því, þegar burt er
flutt. Fyrir allt þetta
geldur fólkið, sem flyt-
ur með sárum og örum á sál sinni.
Hins vegar eru þeir hlutir, sem
með einhverjum hætti má meta til
peninga. íbúðai'húsin, sem fólkið
flytur úr eru alla jafna meginhluti
Jón
Sigurðsson
ævispamaðarins og
stundum hvíla enn á
þeim skuldir. Söluverð-
mæti þeirra við þessar
aðstæður er örlítið brot
af því sem væri við eðli-
lega eftirspum. Þenn-
an skaða ber fólkið,
sem burtu hrekst
óstutt. Og erfiðleikarn-
ir geta verið miklir að
ráða við að finna sér
annan bústað í nýrri
byggð, þegar
ævispamaðurinn hefur
gufað upp.
Hitt era ekki síður
stórfelld verðmæti, sem
íbúarnir sem samfélag
skilja eftir sig: skólar,
önnur félagsleg aðstaða eins og fé-
lagsheimili eða íþróttahús, vatns-
veita, fráveita, rafveita, stundum
fjarvarma- eða hitaveita, stundum
sjúkrahús eða elliheimili, að
ISLENSKT MAL
UM dróttkvæðan bragarhátt,
VI. hluti.
Próf. Einar 01. Sveinsson hef-
ur skrifað mæta vel um drótt-
kvæði. Hann segir meðal annars
(Skímir 1947):
„Kenningastíllinn er þegar
fast mótaður um 900, bæði
hvernig kenningamar eiga að
vera og um hvað eigi að hafa
kenningar. Endumýjaðar eru
kenningamar fyrst og fremst
með nýjum samheitum, en ef
dróttkvæðaskáld ætlaði sér að
fara að búa til nýjar samlíkmgar
út í loftið, fengi hann vissulega
ekki önnur laun en háð og
spott.“
Prófessor Einar flokkar kenn-
ingar í fernt, og fylgi ég hér
skiptingu hans. I fyrsta flokki
eru einfaldar kenningar, eins og
sú sem ég tók fyrsta dæmi um.
Annað slíkt er Sygna ræsir hjá
Hallfreði vandræðaskáldi. Ræs-
ir er konungsheiti. Sygnir em
íbúar Sogns í Noregi. Sygna
ræsir er þá Noregskonungur.
Þessar kenningar þóttu hvorki
skáldlegar né tilkomumiklar, og
varla heldur í 2. flokki, er þar er
stofninn gerandnafn af einhverri
sögn. Gerandnöfn (nomina
agendis) tákna framkvæmanda
verknaðar, t.d. læknir eða kenn-
ari. Dæmi gamalla kenninga í
þessum flokki er baugbroti = sá
sem brýtur bauga (hringa) og þá
til gjafa - örlátur maður; algengt
hrósyrði um konunga, enda
unnu hirðskáldin oft til launa.
Annað dæmi: hrafns glýjuður =
sá sem glýjar (gleður) hrafninn
(með því að drepa menn, og get-
ur þá hrafninn slitið náinn).
Konungum var síhrósað fyrir
manndráp.
En í þriðja og fjórða fiokki er
mestur hluti kenninga, og höfðu
skáld meiri mætur á þeim. I 3.
flokki em kenningar, þar sem
einkunnin kveður nánar á um
heildarmerkinguna, en breytir
henni ekki gagngert. Dæmi:
hjörlögur, hreinbraut. Hjör(r) er
sverð, hjörlögur er að vísu lögur,
en sérstaks eðlis = blóð. Hjör-
inn olli sári sem blæddi. Hrein-
braut er braut sú sem hreindýr-
in fara = land, því að hreindýrin
em landdýr.
Sérkennilegastar em kenn-
ingamar í 4. flokki. Þar tekst
skáldunum að láta einkunnina
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
995. þáttur
hafa þau áhrif á stofninn, að
„merking kenningarinnar er allt
önnur en stofninn gæti bent til.
Það er því um að ræða gagngera
breytingu, stundum hausavíxl."
(E.O.S.) Dæmi af þessu tagi em
gunnmár, brimdýr, svanafold.
Gunnmár er að vísu fugl, en ekki
már, heldur hrafn eða öm, hræ-
fugl sem kemur þar, sem orasta
(gunnur) er háð, í leit að bráð.
Brimdýr er alls ekki dýr, heldur
skip, þetta er skemmtileg líking.
Við sjáum af samanburðinum
við dýrið hvemig skipið veltist í
briminu. Svanafold, „land svan-
anna“ er hreint ekki fold, heldur
sjór eða vatn. Eg sé svaninn
a.m.k. helst fyrir mér syndandi á
legi.
Nú tek ég orðrétt eftir Einari
Ólafi:
„Oft verður merking kenning-
arinnar andstæða þess sem
stofnorðið segir til: Haka blá-
land er ekki land, heldur sjór.
Mjög algengar era mannkenn-
ingar af þessum flokki, og er
stofnorðið þá ýmist eitthvert orð
fyrir tré eða staf (auðstafr, hildi-
meiðr) eða eitthvert goðsnafn
(geir-Njörðr, sverð-Freyr).“
★
Að gæta hennar gildir hér og nú,
það gerir enginn nema ég og þú.
Svo segir í ljóði eftir Þórarin
Eldjám til íslenskrar tungu.
Sögnin að gilda er veik eftir 3.
flokki: gilda-gilti-gilt. Hún hef-
ur ofurlítið breytilega merkingu:
1) hafa tiltekið verðgildi, 2)
kosta, 3) vera fullgildur, 4)
skipta meginmáli, 5) lagfæra,
gera við. Því er það að menn
gátu gildað (gilt) upp í vegg, ef
hann þurfti lagfæríngar við. I
öllum kennimyndum sagnarinn-
ar að gilda er ætlandi að i-hljóð-
ið sé orðið til úr e. Það köllum
við i-hljóðvarp.
Hvar er þá að finna það e sem
orðið hefur i í sögninni að gilda?
Til dæmis í þýsku Geld = fjár-
munir?
En hverfum aftur til okkar
máls. Alþekkt er sögn sem nú
beygist svo: gjalda-galt-guld-
um-goldinn. Þetta er greinilega
þriðja hljóðskiptaröð, og þá
„ætti“ að vera e í 1. kennimynd,
sbr. bresta-brast-brustum-
brostinn. Við verðum því að
gera fastlega ráð fyrir því, að í 1.
kennimynd hafi orðið svonefnd
a-klofning, en hún breytir e í ja,
þetta er svipað í flestum Norð-
urlandamálum, að ég held. Til
var líka svonefnd u-klofning sem
breytti e í jö, og liggur dæmið á
borðinu í fleirtölunni af gjald,
þ.e. gjöld.
Við myndum nútíð af gjalda,
rétt eins og við vissum ekki að
til væri a-klofning, og segjum ég
geld (það er að segja ef við not-
um ekki sögnina að borga, sem
er miklu líklegra). Þátíðin sem
ætti að vera gald hefur harðnað
í munni okkar og breyst í galt.
„Þess galt eg nú, er eg var ber-
skjaldaður,“ sagði Kolur Egils-
son úr Sandgili, þegar Kol-
skeggur Hámundarson hafði
höggvið undan honum fótinn. Að
vísu urðu samræður þeirra ekki
langar við þær aðstæður. Lýs-
ingarorðið gildur hefur talsvert
breytilega merkingu: 1) gjald-
gengur, lögmætur, 2) efnaður, 3)
dugandi, 4) þrekinn, 5) ríflegur.
Hið síðasta minnir okkur á
Skipafregn sr. Gunnlaugs
Snorrasonar:
Guðsmaðurinn gaf mér þó
gildan vínpottinn.
Hvar hann fer yfir saltan sjó,
signi hann drottinn.
★
Bjarni Sigti-yggsson í Kaup-
mannahöfn sendir Morgunblað-
inu hrós fyrir þessa fyrirsögn á
Netinu og segir: Þokast í rétta
átt: „Búist við jafnari spurn eftir
íslenskum þorski á Nýja-
Englandi." Umsjónarmaður
gleðst með Bjarna í hvert sinn
sem „Fróðárselur“ er laminn.
★
Vílfríður vestan kvað:
Kvað Dýrfmna dóm upp svofelldan
um Dag (það var búið að meld’ann):
Það á að bak’ann og flak’ann,
bind’ann og blind’ann,
beygja’ann og teygja’ann og geld’ann.
★
Auk þess fær Stefanía Val-
geirsdóttir stig fyrir fjórðung
gengin í ellefu og Sigvaldi Júlí-
usson fyrir þriðjung gengin í
eitt. Svo og Haraldur Ólafsson
fyrir meginland Evrópu. En
umsjónarmanni finnst veður-
fræðingar gleyma of oft sögn-
inni að hvessa, en tala í þess
stað um að „bæta í vind“.
Fiskveiðistjórnun
Gildandi fiskveiðistjórn
fórnar hagsmunum
hinna minni sjávar-
byggða, segir Jón Sig-
urðsson, á altari stórút-
gerðanna, sem ginið
geta yfir kvótanum.
ógleymdri gatnagerð og götulýs-
ingu. Upptalningin er eflaust ekki
tæmd.
Það er hér, sem hagsmunir íbúa
þéttbýlisins, ekki hvað síst íbúanna
á suðvesturhorninu, koma til sög-
unnar. Verði dauðadómi fískveiði-
stefnu stjórnarflokkanna yfir sjáv-
arbyggðum ekki hnekkt og nýju lífi
hleypt í þær, munu íbúar þéttbýlis-
svæðanna þurfa að sjá öllum þeim,
sem að flytja eins og flóttafólk und-
an stríðsátökum, fyrir öllum þeim
samfélagslegu verðmætum, sem
fólkið var neytt til að skilja eftir sig.
Það verða útsvör, fasteignaskattar
og þjónustugjöld íbúanna í þéttbýl-
inu, sem verða að mestu að kosta
endurgerð þessara glötuðu fjárfest-
inga í aflögðum byggðum. Það
verða því skattgreiðendur þéttbýlis-
svæðanna, sem þurfa að greiða
stríðsskaðabæturnar, þegar fisk-
veiðistefna stjórnarflokkanna verð-
ur búin að leggja sjávarbyggðirnar í
auðn. Og ekki má gleyma hinum
lakast settu, þeim, sem þurfa að
leigja sér húsnæði í þéttbýlinu. Þeir
munu þurfa að greiða sérstakan
skatt, því að húsaleigan þeirra mun
hækka. Enn má spyrja sig á hverj-
um muni lenda að greiða skuldir
sveitarfélaganna, sem missa
lífsmáttinn?
Af þessu má ljóst vera, að það era
stórfelldir hagsmunir skattgreið-
enda í þéttbýli, ekki síst hér á suð-
vesturhominu, að gildandi fískveiði-
stjóm ríkjandi stjómarflokka verði
hnekkt í næstu kosningum og henni
breytt á þann veg, að sjávarbyggð-
unum víðs vegar um land verði gert
fært að endurheimta sinn fyrri lífs-
kraft, svo að þær geti haldið áfram
að vera til og geti endurheimt að-
dráttarafl sitt fyrir þá, sem þar
kjósa að búa. Það er eina lyfið gegn
Breiðdalsvíkurveikinni og um leið
vöm fyrir pyngju skattgreiðenda í
þéttbýlinu, gegn þeirri aðför, sem
stjóraarstefnan felur í sér að þessu
leyti.
I fyrri skrifum mínum hef ég lagt
höfuðáherslu á hvernig gildandi
fískveiðistjóm fórnar hagsmunum
hinna minni sjávarbyggða á altari
stórútgerðanna, sem ginið geta yfir
kvótanum. Greiningin, sem hér að
framan er lýst, staðfestir, að hags-
munum skattgreiðenda í þéttbýli
verður fómað á því sama altari, ef
svo fer fram sem horfir án breyt-
inga.
Höfundur er fyrrverandi frani-
kvæmdastjóri.
Skilaboð til
alþingismanna
vegna frumvarps
til innheimtulaga
FYRIR Alþingi ligg-
ur nú frumvarp til inn-
heimtulaga sem við-
skiptaráðherra hefur
lagt fram. í frumvarp-
inu er m.a. gert ráð
fyrir heimild ráðherra
til að setja hámark á
fjárhæð innheimtu-
kostnaðar. í dag geta
innheimtuaðilar sjálfir
ákveðið fjárhæð inn-
heimtukostnaðar,
skuldarinn hefur enga
samningsstöðu og
verður að greiða það
verð sem sett er upp.
Neytendasamtökunum
er kunnugt um að aðil-
ar hafi notfært sér
þetta ástand gagnvart vamarlaus-
um skulduram. Einnig era í fram-
Innheimta
N eytendasamtökin
gera þá kröfu, segir
Jóhannes Gunnarsson,
að alþingismenn sam-
þykki frumvarp til inn-
heimtulaga á þessu
þingi-
varpinu skapaðar eðlilegar leikregl-
ur um þessa starfsemi og inn-
heimtuferlinu settar fastar skorður.
Neytendasamtökunum er kunnugt
um að eftir fund sem efnahags- og
viðskiptanefnd Alþingis átti með
fulltrúum Lögmannafélags íslands
hefur vinna við framvarpið stöðvast.
Þetta verður að teljast undarlegt
svo vægt sé að orði komist, enda
ljóst frá upphafi að Lögmannafélag-
ið væri mótfallið þessu frumvarpi
Jóhannes
Gunnarsson
ríkisstjórnarinnar. Af-
staða Lögmannafélags-
ins er skrítin í meira
lagi, þeir telja að setja
þurfi slík lög en að þeir
eigi að vera undan-
þegnir lögunum. Þessu
sjónarmiði hafna Neyt-
endasamtökin þó svo
að obbinn af lögmönn-
um séu heiðvirðir
menn.
N eytendasamtökin
minna á að þegar leið-
beinandi verðskrá Lög-
mannafélags íslands
var bönnuð, var það
forsenda flestra sem
um það mál fjölluðu,
þar á meðal Neytenda-
samtakanna, að sett yrði þak á fjár-
hæð innheimtukostnaðar. Neyt-
endasamtökin gerðu raunar þá þeg-
ar kröfu um að sett yrði sérstök lög-
gjöf um þessa starfsemi og tóku
samtökin þátt í nefndarstarfi sem
vann áðumefnt framvarp. Reynslan
hefur sýnt að þetta framvarp er
brýn nauðsyn og minnt er á að sam-
bærileg löggjöf er fyrir hendi í
flestum nágrannalanda okkar.
Neytendasamtökin gera þá kröfu að
alþingismenn samþykki frumvarp
til innheimtulaga á þessu þingi. Al-
þingismenn eru kjörnir fulltrúar al-
mennings og það er andstætt hags-
munum almennings að hagsmunir
lögmanna fái ráðið í þessu máli.
Neytendasamtökin telja þó mikil-
vægt að ein breyting sem samtökin
hafa lagt til í umsögn sinni verði
gerð á frumvarpinu. I stað þess að
ráðherra verði heimilt að setja há-
marksfjárhæð innheimtukostnaðar,
verði honum það skylt. Þetta er í
samræmi við eðlilega neytenda-
vernd.
Höfundur er formaður Neytenda-
samtakanna.