Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2009, Blaðsíða 268

(International System Dynamics Society) hefur verið starfrækt frá 1983 og heldur það úti
heimasíðunni www.systemdynamics.org ásamt því að halda ár hvert viðamikla
ráðstefnu. Fagtímaritið System Dynamics Review er einnig gefið út ársfjórðungslega þar
sem nýjustu rannsóknir í greininni eru settar fram.
Kvik kerfislíkön - Grunnhugmynd og helstu hugtök
Hugmyndir Forresters um kvik kerfislíkön mörkuðu grundvöll að nýjum hugmyndum
um stjórnun fyrirtækja. Að þessu leyti eru kenningar Forresters um hlutverk stjórnanda
einkar athyglisverðar. Forrester leit til dæmis ekki á það sem hlutverk forstjóra að stýra
starfsemi fyrirtækis frá degi til dags. Þess í stað taldi hann að það væri brýnasta verkefni
forstjóra að hanna gangvirki fyrirtækisins.
Forrester líkti þessu hlutverki forstjóra við starf verkfræðings við hönnun t.d. flugvéla og
benti á að til þess að hanna flugvél þyrfti verkfræðingur að sjá fyrir ýmiss konar hönn-
unartengd vandamál að baki flugvélasmíði og gera hermilíkön af gangvirki flugvéla.
Þegar þessi hugsun væri yfirfærð á stjómanda fyrirtækis þá væri rétt að líta á hann sem
verkfræðing eða hönnuð þess, en ekki sem flugmann. Forrester taldi hins vegar að í
þessari samlíkingu tækju stjórnendur í reynd miklu oftar að sér hlutverk flugmannsins,
þ.e. að bregðast við skammtímavandamálum og halda fyrirtækinu gangandi (eða
„fljúga" því).
Forrester var þeirrar skoðunar að með því að beita kviku kerfislíkani gæti stjórnandinn
betur séð skóginn fyrir trjánum og prófað áhrif ýmissa stefna (e. policy) á fyrirtæki og
þannig mótað fyrirtækið.12 Fyrstu viðfangsefni kviku kerfislíkananna sem fjallað er um í
Industrial Dynamics eru birgðastýring, óstöðugleiki vinnuafls og minnkandi markaðs-
hlutdeild.
Líkt og að framan er rakið er kvikum kerfislíkönum beitt á margvísleg önnur flókin kerfi
en fyrirtæki. Kvik kerfislíkön eiga það þó jafnan sameiginlegt að taka mið af raun-
verulegum aðstæðum og endurspegla „flókin" kerfi.
Flókin kerfi (e. complex systems)
Viðfangsefni sem kvikum kerfilíkönum er beitt á hafa að minnsta kosti tvo eiginleika. Þau
eru annars vegar kvik, þ.e. breytast með tímanum og þau hafa hins vegar svörun (e.
feedback).13 Raunveruleg kerfi byggja oft á breytum með margar innbyrðis tengingar
þannig að ef ein ákvörðun er tekin getur hún haft margvíslegar afleiðingar. („you can't
just change one thing").
Oft eru einnig tafir í slíkum kerfum sem framkalla óstöðugleika, ólínuleika og sveiflur.
Einfalt dæmi um þetta er þegar töf er á því þegar skrúfað er frá heita vatninu í sturtunni
- þar til vatnið hitnar. Ef töfin er löng getur hún til dæmis leitt til yfir- og undirskots.
Annað dæmi um þetta er yfirskot á byggingu fasteigna í borgum. Verktakar halda áfram
að byggja ný hús alveg þar til þeir sjá merki þess að fasteignamarkaðurinn sé að kólna.
Þá eru enn fasteignir í byggingu sem gerir að verkum að það verður offramboð (yfirskot)
af húsnæði.14
Viðfangsefni kvikra kerfislíkana eru oft kerfi sem hafa ófyrirséðar afleiðingar (e. counter-
intuitive). Þekkt dæmi eru til í sögu mannkyns um viðleitni til að hafa áhrif á hegðun
kerfa - þar sem valdar eru einfaldar og grunnhyggnar lausnir sem ekkert tillit taka til
grunnuppbyggingar kerfisins. Við slíkar aðstæður getur kerfið unnið á móti lausninni og
það gerir aðstæðurnar erfiðari.15 Sígilt dæmi um þetta er stefna Nicolai Ceausescus 1
Rúmeníu á sjöunda áratug síðustu aldar til þess að stuðla að fólksfjölgun, en hann bann-
aði fóstureyðingar í því skyni. Þá jókst fæðingartíðnin til muna strax eftir bannið í 0,04%
(40 á hverja 1000). Fæðingum snarfækkaði þó fljótlega í framhaldinu og aðeins fjórum
árum seinna var fæðingartíðnin komin í 0,02% (20 á hverja 1000). Astæðan var sú að
12 Sterman. (2000)
13 Richardson og Pugh. (1981)
14 Senge, P. (1990)
15 Sterman. (2000 bls 22)
2 6 6 | Arbók VFl/TFl 2009