Morgunblaðið - 12.04.1979, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. APRÍL 1979
43
umhugsunar um þá hræðilegu
atburði sem þarna hefðu átt sér
stað.
Sólin var hátt á lofti og heitt í
veðri þegar við gengum í átt að
gaddavírsgirðingu með frekar litlu
tréhliði eigi alllangt frá. Þar var
numið staðar.
Þetta er „dauðahliðið“, sagði
leiðsögumaðurinn. Fyrir innan
hliðið blasti við okkur lág skúra-
þyrping og umhverfis hana gadda-
vírsgirðing, sem ekki virtist mjög
ógnvekjandi við fyrstu sýn.
— í þessum fangabúðum, sem
þið standið frammi fyrir, var hátt
á aðra milljón manna á stríðsár-
unum og hér lét um ein milljón
manna lífið. Þegar fangarnir
gengu inn um „dauðahliðið" var
þeim tilkynnt, að nú bæru þeir
ekkert nafn lengur, aðeins númer,
og að héðan ættu þeir ekki aftur-
kvæmt og fæstir áttu það.
Það var erfitt að gera sér í
hugarlund, að slíkur fólksfjöldi
hefði dvalið á ekki stærra svæði
enda komumst við brátt að raun
um að þrengslin höfðu verið
óskapleg. Við gengum inn í skúr-
ana sem voru á vinstri hönd er
komið var inn í búðirnar. Þar inni
voru trékojur og á veggjunum
geysistórar ljósmyndir. Það sló á
mig óhug þegar ég sá myndirnar.
Þær höfðu verið teknar af Þjóð-
verjum sjálfum í fangabúðunum
og sýndu betur en orð fá lýst allan
hryllinginn.
— í einni lítilli trékoju þurftu
fjórir til fimm að koma sér fyrir.
Eg spurði sjálfan mig hvernig það
hefði verið hægt. — Sumir voru
svo ólánssamir að hafa ekkert
pláss og urðu því að liggja á
gólfinu, sagði leiðsögumaðurinn,
sem rakti sögu fangabúðanna. Það,
sem gerði veru okkar inni í þessum
litlu og óhrjálegu trékumböldum
enn áhrifaríkari, var, að leiknar
voru af segulbandi gegnum hátal-
ara upptökur sem Þjóðverjar
höfðu sjálfir gert í fangabúðunum.
Þar mátti heyra samtöl fanganna
og ýmis önnur hljóð og mér rann
kalt vatn milli skinns og hörunds
þegar fortíðin var endurvakin með
þessum hætti.
Afram var haldið og farið í eina
vistarveruna af annarri. Komið
var í lítið herbergi, þar sem læknir
búðanna hafði haft aðsetur, og þar
voru okkur sýnd hin hræðilegustu
pyndingartæki, sem notuð höfðu
verið til þess að gera tilraunir á
föngunum. Það eru engar ýkjur að
segja, að enginn verði samur eftir
að hafa séð þessa hluti og hlustað
á útskýringarnar. Höfðu þessir
hlutir virkilega verið til? Á öllum
veggjum í fangabúðunum voru
ljósmyndir og þær báru raunveru-
leikanum óljúgfrótt vitni. Allir
trékofarnir voru óeinangraðir og
leiðsögumaðurinn sagði okkur, að
á vetrum hefði kuldinn verið svo
til hinn sami úti og inni, enda var
upphitunin engin. Þá voru fang-
arnir undantekningalaust fá-
klæddir.
Þegar við höfðum lokið við að
skoða sjálfar fangabúðirnar, var
okkur sagt, að nú ættum við að fá
að sjá mesta hryllinginn, gasklef-
ann og líkbrennsluofnana. Innst í
fangabúðunum í skógivöxnu rjóðri
var stór og mikil múrsteinsbygg-
ing með háum reykháf. Nokkur
spölur var frá fangabúðunum til
hússins. Á þeirri leið gengum við
fram á hrúgur af skófatnaði, sem
Þjóðverjar höfðu safnað saman, og
enn báru sitt þögla vitni, ekki
hafði verið hróflað við neinu, allt í
sinni upphaflegu mynd. Við
stöldruðum við, og í stórum
staflanum mátti s'á ógrynni af
barnaskóm. Er komið var að múr-
steinsbyggingunni tókum við eftir
lágu húsi þar við hliðina og var
fyrir því þung járnhurð. — Þetta
er gasklefinn, það þótti hagræðing
að því að hafa hann rétt við
líkbrennsluna, sagði leiðsögu-
maðurinn. — Föngunum var sagt,
að þeir ættu að baða sig og var
þeim smalað inn í húsið, sem tók
allt að 200 manns í einu. Við
Þeir voru heldur óhrjálegir varðturnarnir sem stóðu enn meðíram langri gadda vírsgirðingunni, í kring
um búðirnar.
Líkbrennsluoínarnir, þegar þeir höfðu ekki undan var líkunum brennt í hrúgum, fyrir utan.
gengum inn, leiðsögumaðurinn
hallaði aftur járnhurðinni og benti
okkur á loftið. Inn um litla rauf á
loftinu var gashylkinu sleppt niður
á gólfið og svo tók það að streyma
út. Það tók um eina klukkustund
að deyða alla. Það var vissulega
óskemmtileg upplifun aö standa á
þessum stað og hlusta og sjá
hvernig að hafði verið farið. Og
svo held ég að hafi verið um
allflesta okkar. Við gengum út, það
voru aðeins nokkur skref að stóra
húsinu með skorsteininn, og þar
inni blöstu líkbrennsluofnarnir
við. Okkur var sagt, að brennt
hefði verið nótt sem nýtan dag, og
þegar ofnarnir höfðu ekki undan í
lok stríðsins var líkunum ýtt
saman í kesti og eldur lagður að.
Inni í húsinu við hlið lík-
brennsluofnanna hafði verið kom-
ið fyrir fánum þeirra þjóða, sem
misst höfðu þegna sína í í'angabúö-
unum, og á gólfinu var minningar-
skjöldur og á honum falleg blóm.
Alla í hópnum setti hljóða og ekki
var laust við að leiðsögumaðurinn
væri klökkur þegar hann sagði frá
þeirri grimmd og viðbjóði, sem
þarna hafði átt sér stað.
Það var gott að komast aftur út í
sólskinið, það var kominn í okkur
einhver dauðans beygur við veruna
þarna.
Lengi vel á eftir var hópurinn
hljóður. Við gengum til baka í
gegnum búðirnar og í átt að stóra
steinhúsinu fyrir utan búðirnar.
Þar höfðu þýsku liðsforingjarnir
búið. Og til þess að undirstrika
enn frekar þau miklu áhrif sem við
urðum fyrir við að heimsækja
búðirnar voru okkur sýndar kvik-
myndir, sem Þjóðverjar höfðu
tekið. Við sáum ljóslifandi fyrir
okkur búðirnar, sem við höfðum
gengið um, fullar af föngum, og
hvernig umhorfs var. Þessar
myndir náðust óskemmdar í
stríðslok.
Rétt 10 árum seinna var ég á
ferð á þessum sömu slóðum og þá í
ferð með íslenska landsliðinu í
handknattleik. Hópurinn heim-
sótti búðirnar og þó að ýmsu væri
sleppt frá fyrri heimsókn minni
eins og kvikmyndasýningunni og
segulbandsupptökunum urðu allir
mjög djúpt snortnir af því sem
þarna var að sjá. Minjarnar eru
vel varðveittar í upprunalegri
mynd og munu sýna komandi
kynslóðum hvað gerðist í raun og
veru.
- þr.
Börnin fóru ekki varhluta af hryllingnum, hér eru útréttar hendur að biðja um brauð. Umhugsunarvert á yfirstandandi barnaári.