Morgunblaðið - 09.04.1980, Blaðsíða 21

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. APRIL 1980
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. APRÍL 1980
29
Pfi0íC0íl1 Útgefandi mbfeífriifo hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033.
Áskriftargjald 4.800.00 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 240
kr. eintakið.
Hættan eykst í Iran
Um páskahelgina þraut Bandaríkjamenn enn þolin-
mæði í samskiptum sínum við írani. Sú þvermóðska
Khomeinis trúarleiðtoga að neita að afhenda írönsku
ríkisstjórninnni bandarísku gíslana 50 hefur svipt
Bandaríkjamenn þeirri von, að hagir sendiráðsfólksins
kynnu að breytast til batnaðar og leiðir að opnast því til
frelsunar. Bandaríkjaforseti hefur brugðist skjótt við og
með því að slíta stjórnmálasambandi landanna og banna
öll viðskipti við Iran lagt grundvöllinn að því að næsta stig
í aðgerðum stjórnar hans verði beiting hervalds til dæmis
í því skyni að setja hafnbann á íran.
Ákvörðun Khomeinis var ekki aðeins áfall fyrir
Bandaríkjamenn. Hún er ekki síður niðurlægjandi fyrir
Bani Sadr forseta írans, sem í nýlegum forsetakosningum
lá ekki á þeirri skoðun sinni, að þeir, sem halda
Bandaríkjamönnunum föngnum skyldu sviptir ránsfeng
sínum. Khomeini hefur nú haft þetta sjónarmið að engu
og vísar til þess, að þing landsins skuli í lok maí eða
byrjun júní taka málið til meðferðar.
Svo virðist sem Khomeini telji tilvist gíslanna í
höndum þeirra sem nú halda þeim, eina af forsendunum
fyrir ægivaldi sínu yfir írönsku þjóðinni. Eða eru það
þeir, sem gíslunum halda, sem stjórna íran í raun í
gegnum gamla trúarleiðtogann? Gagnráðstafanir Banda-
ríkjastjórnar verða vafalaust tilefni til múgæsinga í íran
og til þess að fylkja þjóðinni um öfgafyllstu stjórnendur
sína. En jafnframt er greinilegt, að stjórn landsins er að
molna innan frá.
Við landamæri írans í norðri og austri er sovéski herinn
í viðbragðsstöðu og grár fyrir járnum eftir hernám
Afganistans. Við vestur landamæri Irans fer fram
liðssafnaður af hálfu íraka en sambúð þessara nágranna-
ríkja hefur hrakað mjög undanfarið og að margra mati
skammt í hernaðarátök. Ekki er ólíklegt, að til alvarlegra
tíðinda dragi þarna á næstunni. Fyrir þau öfl, sem leynt
og ljóst hafa að því stefnt að spilla sambandi írans og
Vesturlanda í því skyni að sigla síðan sjálf inn í
tómarúmið, virðist stund stórræðanna vera að nálgast.
Flóttinn frá Kúbu
Frá því á föstudaginn langa hafa þúsundir Kúbumanna
leitað hælis í sendiráði Perú í Havana í von um að
komast úr landi sínu sem flóttamenn. Meginástæðan fyrir
þessum fjöldaflótta á náðir erlends sendiráðs er hörmuleg
afkoma manna á Kúbu, atvinnuleysi og léleg uppskera.
Þegar slakað var á löggæslu við sendiráðið breyttist það í
griðastað þjáðra Kúbumanna, síðan varð fjöldinn svo
mikill, að hungur og þorsti hrjáir nú fólkið, sem hverfur
þó ekki aftur til síns heima.
Fidel Castro leiðtogi kúbanskra kommúnista, sem tekið
hefur að sér að vera einskonar málsvari sovéskra
hagsmuna í ríkjum þriðja heimsins, þarf líklega ekki að
óttast um völd sín og stöðu. Að sið kommúnista hefur
hann tryggt aðstöðu sína með þrautskipulagðri leynilög-
reglu og herafla, sem þjálfaður er í því að berjast við sína
eigin þjóð.
Um langan tíma hefur kúbönsku þjóðinni verið
framfleytt fyrir fjármagn frá Sovétríkjunum. Sérstök
áhersla hefur verið á það lögð að fá til eyjarinnar gesti
hvaðanæva að, ekki síst ungmenni, til að leyfa þeim að
líta hina sósíalísku dýrð og læra, hvernig henni skyldi
náð. Meira að segja héðan frá íslandi hafa menn farið til
að taka þátt í „uppbyggingarstarfinu“ á Kúbu og fá
tækifæri til að anda að sér byltingarloftinu. Þúsundirnar,
sem streymt hafa í sendiráð Perú í Havana um páskana,
eru í hróplegri andstöðu við þann sólríka reit sósíalism-
ans, sem Kúba áróðursins er. Auðvitað tekst ekki frekar
þar en annars staðar að auka velmegun eða hamingju
fólksins með kommúnískum eða sósíalískum stjórnar-
háttum.
40 ár frá innrás Þjóðverja í Danmörku og Noreg:
í DAG, 9. apríl, eru liðin 40 ár frá því Þjóðverjar réðust inn í
Danmörku og Noreg og hertóku löndin. Gerðist það að morgni
hins 9. apríl 1940. I báðum löndunum bjó þá fjöldi íslendinga
bæði við nám og störf og ræddi Mbl. við fólk er bjó bæði í
Noregi og Danmörku á þessum árum og fara frásagnir þeirra
hér á eftir.
Href na Tynes
rif jar upp
minningar frá
striðsárunum
i Noregi
— Ég hrökk upp úr fastasvefni
— hvað var um að vera — var
svefnherbergið fullt af fólki eða
var mig enn að dreyma? sagði
Hrefna Tynes er hún var spurð um
fyrstu viðbrögð morguninn sem
Þjóðverjar réðust inn í Noreg 9.
apríl 1940.
— Ég áttaði mig þó von bráðar
og sagði við manninn minn: Við
hljótum að fá sérstakar fréttir í
dag. Svefnherbergið var fullt af
skátum frá Siglufirði, þeir réttu
hendurnar í áttina til mín og
kölluðu, Hrefna komdu heim.
— Furðulegt, kannski boðaði
þetta ekki neitt, kannski voru þeir
með foreldrafund eða eitthvað
þessháttar og vildu að ég væri
viðstödd. Sex árum seinna frétti
ég að þau ætluðu einmitt að hafa
foreldrafund þennan dag, en
hættu við það þegar fregnirnar
bárust um hernám Noregs.
Ég fór að útbúa morgunverð, en
maðurinn minn fór upp á loft til
að hlusta á morgunfréttirnar. Við
vorum nýflutt til þessa staðar sem
heitir Örsta, rétt hjá Álasundi og
hafði maðurinn minn fengið þar
starf sem deildarstjóri við bygg-
ingardeild fyrirtækisins Örsta
Bruk.
Þegar hann kom niður var hann
náfölur. Ég spurði hvort honum
orðið íllt. Hann svaraði ekki
alveg strax, rétt eins og hann ætti
erfitt um mál, en sagði síðan:
Þjóðverjar tóku Ósló, Þrándheim
og Bergen í nótt, það er skollin á
styrjöld. Mér fannst hjartað
hætta að slá, þetta var svo fjarri
okkur — eitthvað svo ótrúlegt.
Stríð hjá okkur. Það hafði ekki
hvarflað að okkur — þvert á móti,
allir voru sammála um að Norður-
löndin væru þarna fyrir utan. En
ísland spurði ég. Ekkert á það
minnst sagði hann.
Hrefna sagði að enginn hefði
haft matarlyst þennan morgun,
maðurinn fór á skrifstofuna og
dóttirin 7 ára í skólann, en hún
var heima með 3 ára soninn. Eftir
2 tíma kom bóndinn heim aftur
með þær fréttir að allt væri
stöðvað, bankar lokaðir, öll vinna
stöðvuð í bili að minnsta kosti,
engum greidd laun og allt í óvissu.
Fyrirtækið er hann vann við
átti matvörubúð og þar fékk
starfsfólkið að taka út á kaupið,
en fleira þurfti að greiða, og
Hrefna heldur áfram:
Fiskur í
allar máltíðir
— Við eigum bara 9,85 krónur í
buddunni sagði ég, varla fyrir
mjólk handa börnunum í nokkra
daga. Fólki var ráðlagt að hafa
tilbúna tösku eða bakpoka með því
nauðsynlegasta ef yfirgefa yrði
staðinn . En menn reyndu að
bjarga sér og við fengum bátskríli
til að róa út á fjörðinn til fiskjar.
Aflinn var ekki annað en magur
sandkoli, stundum smásteinbítur,
ýsukríli eða smáþorskur, en síðan
þarna hefi ég ekki haft lyst á kola.
Við átum fisk svo að segja í allar
máltíðir til að drýgja mjölvöruna.
Það voru ekki komnir ísskápar þá.
Þá sagði Hrefna frá því að
manninum hennar var sagt upp
störfum og fór þá að aðstoða
bónda nokkurn við vorverkin og
fékk útsæðiskartöflur fyrir sem
þau gátu holað niður hjá nágrönn-
unum, en þá vantaði tilbúinn
áburð, sem kostaði 25 krónur og
hvar átti að fá þær?
— Kona nokkur í Sykkylven
sendi okkur þá 25 krónur og okkur
var hreinasta ráðgáta hvernig á
því stóð. Hún hafði verið á kristi-
legri samkomu og á bænastund
hafði hún fengið boð um að senda
okkur þessa peninga. Því var eins
og hvíslað að mér, sagði hún við
mig seinna. Hún ætlaði ekki að
þora það, hún þekkti okkur ekkert,
nema hún vissi hvað við hétum.
Hún hafði áður fengið svona
fyrirmæli, en veigraði sér við að
senda okkur peningana þar sem
henni fannst við þess konar fólk
sem stæði ekki uppi peningalaust,
en einmitt þessa stundina vorúm
við í neyð og varð þessi kona
vinkona mín og er það enn.
Síðan rakti Hrefna hvernig fólk
hefði farið að snúast í ýmsum
hlutum, komið var upp bráða-
Hrefna Tynes
birgðasjúkrahúsi, konurnar fóru
að sauma rúmföt, falda handklæði
og prjóna sokka fyrir norsku
hermennina, þær fóru á námskeið
í hjálp í viðlögum o.fl. Reynt var
að halda skólastarfi eðlilegu en
mikill tími fór í loftvarnarbyrgin
og Hrefna sagði það hafa verið
ömurlegan dag þegar ungir menn
voru sendir í stríðið og þetta hefði
verið erfiður tími fyrir börnin,
sérstaklega þegar þau fóru að
stálpast.
Sprengdu
fjóshauginn
— Fólk reyndi að bera sig vel
og stundum gerðust líka spaugileg
atvik og notuðu menn sér það
óspart til að svala sér á andstæð-
ingunum, svona á bak við tjöldin.
Dag nokkurn voru óvenjumargar
flugvélar að sveima yfir og fóru
marga hringi yfir bæinn. Þetta
var óvenjulegt enda fréttum við
seinna að hefðu norsku hermenn-
irnir ekki gefist upp þá, þá hefði
átt að skjóta á það sem til náðist.
En skyndilega kveður við spreng-
ing og við horfðum á hvar
sprengja féll frammi í dalnum.
Allir urðu skelkaðir og bjuggust
við voðafréttum. Sprengjan féll þá
niður í fjóshaug hjá bónda nokkr-
um svo að aldrei hefur fyrr eða
síðar verið dreift eins vel á túnið.
Engan mann sakaði, en skítkast
þetta var óspart notað sem grín
upp á óvinina, en skítkastið átti
eftir að verða alvarlegra og verra
þegar frá leið, þótt við vissum það
ekki þá.
Síðar fluttist fjölskyldan til
Sykkylven og sagði Hrefna að þar
hefðu öll útvarpstæki verið tekin
af fólki og þannig komið í veg
fyrir að menn hlustuðu á London.
— Tækjunum var safnað saman á
vörubíl og voru það útsendarar
„valdhafa", sem önnuðust það
verk. Síðan var þeim sturtað ofan
í lest á skipi, sem lá við bryggjuna
og stóru strákarnir í bænum eltu
og fylgdust með þessum aðgerð-
um.
En hvernig gekk að draga fram
lífið þegar svo margt vantaði t.d.
af almennri matvöru?
Aldrei smjör
og sjaldan kjöt
— Það bar fljótt á skorti á
algengustu matvælum og var
komið á mjög ströngu skömmtun-
arkerfi og má segja að allt hafi
verið skammtað nema salt og
eldspýtur. Margt var ófáanlegt og
sumt um tíma og tíma. Við
höfðum t.d. kjötmiða, en kjötið
var lúxusvara, sem sjaldan fékkst,
ekki einu sinni út á landsbyggð-
inni, en við vorum svo heppin mitt
í óheppninni að við áttum heima
úti á landi og á svæði sem var ekki
ýkja þýðingarmikið fyrir Þjóð-
verjana. En til að fá einhverja
hugmynd um ástandið á þessu
sviði get ég getið þess að smjör
fékkst aldrei og smjörlíki sjaldan.
Við fengum eitthvað sem var
kallað margarínolía. Hún var
bragðlaus og bjuggum við til
svokallað kartöflusmjör, svolitlu
af olíunni hrært saman við stóra
soðna kartöflu og brauðið smurt
með þessu. Ég átti alltaf bágt með
að borða þetta og varð hálfóglatt
og urðu reyndar allir leiðir á því.
En ef maður vildi bragðbæta
eitthvað með „þeyttum rjóma“ þá
var búið til svokallað „krisekrem":
Stór hrá kartafla var rifin út í
hálfan lítra af undanrennu og
síðan þeytt og 1—2 matskeiðar af
sultu látið út í. Mjólkurskammtur-
inn fyrir börn að 4—5 ára aldri
var 3 pelar á dag, fyrir eldri börn
lk lítri og fyrir fullorðna 1 bolli af
undanrennu og ef maður fékk
nýmjólk í stað undanrennu var
klipptur af hjá manni 1 smjör-
miði, en það var hvort eð er ekkert
smjör að fá svo það skipti engu
máli.
Fyrir jólin fengum við kg af
nautahakki fyrir 4 manna fjöl-
skyldu og smábita af einhverju
sem kallað var kindapylsa og 300
gr af mögrum mjólkurosti. En
þetta versnaði allt eftir því sem á
tímann leið og auðvitað stalst
maður til að kaupa á bak við
tjöldin hvenær sem færi gafst.
Hrísgrjón átti ég öll stríðsárin af
því að ég notaði aldrei af þeim
nema á jólunum, það var matur-
inn á aðfangadagskvöld, og síðan
áttum við ekki nema 2—3 egg til
að baka úr fyrir jólin. Það hljóp
því enginn í spik á þessum árum
og ekki þurfti að fara í megrun-
arkúra eða telja kaloríurnar!
Þegar eitthvað sérstakt rak á
fjörurnar sagðist Hrefna hafa
reynt að deila þvi með öðrum og
eitt sinn fékk hún t.d. 4 kótilettur
sendar þegar nágrannakona slátr-
aði kálfi. Notaði Hrefna sjálf 2
fyrir sig og börnin, sendi manni
sínum er var að vinna í Norður
Noregi eina og vinkonu sinni í
Bergen aðra. — Já, sagði Hrefna,
það getur sorfið svo að manni að
maður muni alla sína ævi eftir
einni kótelettu, eins og þessi
vinkona mín, sem gleymir henni
víst ekki. Og um fatnaðinn sagði
Hrefna tilfinnanlegast að sífellt
vantaði skó á börnin sem alltaf
stækkuðu upp úr öllum skóm. En
því var bjargað eins og öðru. Svo
þurfti líka að breyta fötunum eftir
því sem þau stækkuðu, flíkunum
snúið og vent á alla kanta til að ná
gtoðri flík og talaði Hrefna um
þessá iðju sem hálfgert sport
þegar kannski var búið að breyta
sömu flíkinni nokkrum sinnum.
En þrátt fyrir þetta var stundað
félagslíf og sagði Hrefna það hafa
átt drjúgan þátt í því að gera lífið
bærilegt.
Skátafélagið
bannað
— Það var starfandi kór,
heilsuverndarfélag, blindravina-
félag, æskulýðsfélag, skátafélag
framan af, en síðar var það
bannað. Ástæða þess var sú að
nazistar vildu sameina skátafélög-
in og sína eigin unghirð eins og
þeir kölluðu sitt æskulýðsstarf. En
skátahöfðingi Noregs var ekki á
sama máli, neitaði að hætta starfi
og þar með var hreyfingin orðin
andstæð skoðunum „ríkisins" og
„hættuleg" æskunni og var hún
bönnuð og allt hennar gert upp-
tækt og unghirðin var látin hafa
blússur KFUM skátanna og þá
átti maður erfitt með að þegja.
Okkur foringjunum var send við-
vörun um að við mættum búast
við að verða að mæta fyrir rétti.
Og í framhaldi af þessu skrifaði ég
undir yfirlýsingu um að ég skyldi
ekki halda skátafund, en gerði ég
það gæti ég orðið höfðinu styttri
einn daginn, svo mikil var refsing-
in við hugsanlegu broti. En ég var
nú ekki lengi að breyta ýmsu eftir
að ég hafði „leyst upp félagið".
Það var hvergi minnst á skáta,
hvorki í söng né öðru, við breytt-
um skátabæninni og okkur var
bannað að nota flagg og syngja
þjóðsönginn og í þessari mynd
dafnaði „félagið" og blómstraði öll
stríðsárin.
Þannig væri hægt að heyra hjá
Hrefnu sífellt fleiri myndir frá
ýmsum atburðum stríðsáranna, en
að síðustu segir hún:
Minningar slíkrar reynslu eru
engum öðrum minningum líkar,
þó verður að viðurkenna og þakka
forsjóninni að maður var aldrei
settur í fangabúðir né neinn af
mínum nánustu myrtur. Slíkt
verður að teljast vel sloppið þó
margt væri að. Skilningur á hög-
um annarra verður aldrei til án
nokkurrar lífsreynslu. Sú reynsla
sem við urðum fyrir á þessum
árum mótar á ýmsan hátt það sem
eftir var ólifað. Lífsviðhorfið verð-
ur annað. Maður lítur hærra,
skynjar dýpra og sjóndeildar-
hringurinn verður víðari. Maður
veit að smáatriðin og samskipti
manna á milli mynda hið daglega
líf en þegar til alvarlegri átaka
kemur sést fyrst hvað hinn innri
maður hefur að geyma — hvernig
andleg orka leysist úr læðingi og
megnar það sem venjulega er talið
ómögulegt. En enginn skyldi líta
framhjá því að þá fyrst verður
manni ljós hinn guðlegi þáttur og
handleiðsla. Yfir 9. apríl og því
tímabili sem á eftir fylgdi hvílir
einn af stærstu skuggum mann-
kynsins. En skuggar fyrnast eftir
því sem tímar líða. Það sem aldrei
gleymist eru þau ljósblik af gim-
steinum hversdagslífsins sem allt-
af blikuðu og skinu í gegnum
myrkur ótta og örvæntingar. Oft
mættum við minnast orða Björns-
ons: Þar sem góðir menn fara, þar
eru Guðs vegir.
Einn af stærstu skuggum mann-
kynsins hvílir yfir 9. apríl
Spjallað við
Björn Bjarnason
og Erlu
Geirsdóttur
FJÖLDI íslendinga var við nám í
Danmörku á þessum árum ýmist í
Kaupmannahöfn eða annars stað-
ar í landinu. Meðal þeirra sem þá
dvöldust í Kaupmannahöfn voru
Erla Geirsdóttir menntaskóla-
kennari og Björn Bjarnason rekt-
or Menntaskólans við Sund. Féll-
ust þau á að greina nokkuð frá
dvöl sinni ytra og fyrst segja þau
frá viðbrögðum sínum:
— Ég vaknaði við hávaða í
flugvélum, sagði Björn, fór út að
glugga og reyndi að gá að einkenn-
ismerkjum vélanna, en gat ekki
greint þau, enda var þetta
snemma morguns, líklega milli 5
og 6 og sneri glugginn til austurs.
Mér fannst ótrúlegt að svo mikill
fjöldi véla gæti verið í danska
flughernum og datt því í hug
þýzkar vélar. Það hvarflaði þó
ekki að mér að þær ættu nokkurt
erindi til Danmerkur, en hélt að
þær væru aðeins á leið yfir landið
og þá væntanlega til Noregs.
Flugvélarnar ollu mér því ekki
frekari áhyggjum og fór ég bara
að sofa aftur.
Hélt bara
áfram að sofa
— Ég bjó hjá gyðingakonu og
um morguninn vakti hún mig. En
við heyrðum bara flugvélagný og
vorum engu nær. Ekkert heyrðum
við í útvarpi enda kannski engar
fréttir þar að hafa, sagði Erla. En
þetta hélt ekki vöku fyrir mér
frekar en mörgum öðrum og
sofnaði ég strax aftur.
— Á níunda tímanum hélt ég
niður í „Kannibalen", stúdenta-
matstofuna í Nörregade, til að
borða hafragrautinn, sagði Björn.
Var ég þar að því spurður hvort ég
hefði heyrt fréttina um að Þjóð-
verjar væru búnir að hertaka
Danmörku, sem ég svaraði neit-
andi. Skömmu síðar fékk ég þó
staðfestingu þess og sá fyrsta
Þjóðverjann, skítugan og þreytu-
legan, sitjandi einan í aftursæti
bifreiðar.
— Þetta þóttu náttúrlega mikil
tíðindi, sögðu þau, og þarna um
morguninn söfnuðust margir sam-
an á Ráðhústorginu til að reyna að
afla frekari frétta. Á auglýs-
ingaspjöldum stórblaðanna kom
fram, að Þjóðverjar hefðu hertek-
ið Danmörku. Allir voru rólegir og
furðulegt fannst okkur hversu
öruggir og rólegir Þjóðverjarnir
virtust vera og áhyggjulausir yfir
hlutverki sínu.
Þau sögðust lítið hafa orðið vör
Erla Geirsdóttir heldur hér á nokkrum bréfanna, sem lentu í ritskoðun og hún fékk ekki fyrr en eftir stríð
Ljósm. Emilia.
Heyrði f lugvélagný og áleit
vélarnar á leið til Noregs
við hermenn fyrsta daginn nema
hvað sjá mátti kannski einn og
einn bíl og herflokka hér og þar
um borgina og síðar oft hermenn
eina síns liðs á ferli og að jafnaði
hefði enginn reynt að gera þeim
skráveifu eða angra þá, bara ekki
virt þá viðlits.
— Gyðingakonan, sem ég bjó
bjá, spýtti að -vísu einu sinni á
eftir einum þeirra, man ég var,
sagði Erla, en við því var ekkert
gert, hafi þá nokkur tekið eftir
því.
Varð þá ekki mjög mikil breyt-
ing við komu Þjóðverjanna?
— Lengi vel framan af var ekki
um miklar breytingar að ræða,
sögðu þau. Allir urðu að byrgja
gluggana og það var kannski
helzta breytingin fyrst í stað. Ekki
mátti sjást ljósglæta úti við eftir
að dimmt var orðið. En menn voru
á ferli á kvöldin eftir sem áður, en
komu kannski fyrr heim en ella.
Fólk tók myrkvuninni illa, það var
bæði erfitt að fá allan þennan
svarta pappír sem þurfti til að
byrgja gluggana almennilega og
oft gat líka verið þreytandi að
ferðast um eftir myrkur, en menn
höfðu hvít armbindi svo að þeir
sæjust betur. En menn vöndust
þessu fljótt.
— En búðum var ekki lokað og
menn þurftu ekki að líða skort, að
minnsta kosti ekki fyrstu árin.
Sumir hömstruðu að vísu af ótta
við vöruskort, en við urðum lítið
vör við stórbreytingar. Einhver
órói kom uþp stöku sinnum, en um
verulega andstöðu virtist ekki að
ræða í fyrstu og Þjóðverjarnir
voru nokkuð öruggir um sig.
Björn kvaðst hafa ætlað heim
til Islands þarna um vorið í maí,
með næstu ferð Gullfoss, en af því
hafi náttúrlega ekki orðið. Innrás-
in hefði komið gjörsamlega á
óvart, jafnvel þótt stjórnvöld
hefðu haft pata af henni áður,
enda hefur hún áreiðanlega ekki
verið undirbúin á einni nóttu.
Voru Islendingar
mikið saman
á þessum árum?
— Já, við héldum mjög vel
hópinn þennan vetur og vor og
reyndar öll stríðsárin og hefur
kannski aldrei verið eins líflegt
félagsstarf meðal íslendinga í
Kaupmannahöfn og á þessum ár-
um. Islendingar voru víðar um
landið og brátt var farið að kanna
möguleika á heimferð og töldu
margir heima að við ættum að
reyna að snúa heim. Margir voru
kannski á báðum áttum, en þarna
voru flestir í námi og af þeim sem
voru í miðju námi sneru fáir heim,
enda viðbúið að þá myndi því
aldrei verða lokið. Þeir sem höfðu
lokið námi reyndu náttúrlega að
komast eftir einhverjum leiðum
og var Petsamó-förin þar frægust.
En hvernig fór með náms-
og uppihaldskostnaðinn?
— Sendiráðið tók að sér
ákveðna fyrirgreiðslu fyrir þá
Islendinga, sem voru við nám og
fengum við fyrst í stað 150
danskar krónur mánaðarlega, sem
þótti ágætt, en varð auðvitað að
nota sparlega. Þetta var gert þar
sem engar yfirfærslur var að fá
frá Islandi. Andvirði þessara 150
króna átti að greiða hér heima, en
líklega var aldrei gengið mjög
stíft á eftir þeim endurgreiðslum.
Órói við
viss tækifæri
Urðuð þið sjálf ekki fyrir nein-
um óþægindum á þessum árum?
— Það getur varla heitið, við
lentum stundum í „rassíum", eins
konar eftirliti, en það kom aldrei
að ráði við okkur. Segja má að
aðalandstaðan við innrásina hafi
verið á Suður-Jótlandi, þar var
barist stutta stund og veitt mót-
spyrna. Annars staðar í landinu
var lítið um átök. En átök fóru
fljótt vaxandi, fyrst hægt, síðan í
æ stærri stíl, en við urðum
samdauna þessu með árunum.
Fyrst í stað var ekki að sjá miklar
breytingar, en smám saman fær-
ist harkan í aukana og meira fer
að bera á hermönnunum, farið er
að vinna skemmdarverk á járn-
brautum og verksmiðjum, sem
unnu fyrir Þjóðverja. Órói skapast
við ákveðin tækifæri, t.d. þegar
danska flotanum var sökkt og
danski herinn var leystur upp.
Menn tóku líka upp á því ósjálf-
rátt að ferðast með gætni og
forðast hættulega staði og þar
sem átök höfðu átt sér stað milli
Þjóðverja og Dana. Einu sinni
urðum við vitni þess að maður var
skotinn niður úti á götu. Okkur
var strax ráðið frá því að gera
nokkuð þegar við ætluðum að
kalla á lækni. Reyndum við að
forðast þennan stað næstu dag-
ana.
— En það var eins og stríðið
þjappaði mönnum saman, öllum
þótti sjálfsagt að sýna hjálpsemi
þar sem því var við komið og
miklu meira bar á alls kyns
samheldni en áður. Þetta kom æ
betur í ljós eftir því sem leið á
stríðið og menn tóku að þreytast,
enda var þá líka farið að bera á
vöruskorti, sérstaklega fatnaði, en
einnig ýmsum matvörum.
Tvö bréf á ári
En hvernig var háttað sam-
bandinu við ísland?
— Það var lítið um það, en við
reyndum að sjálfsögðu að skrifa
og ættingjarnir heima sendu líka
bréf. En það var allt undir eftirliti
og skilyrðum háð. Bréf sem send
voru fyrir milligöngu Rauða
krossins máttu ekki vera nema 25
orð og takmörkuðust að því að
okkur minnir við tvö bréf á ári,
svo það fengust ekki miklar fréttir
þá leiðina. Bréfasendingar tóku
líka fleiri vikur og mánuði og
jafnvel ár. En ef eitthváð stórmál
var á ferðinni gat sendiráðið
komið fréttum á milli.
En síðan lukuð þið námi og
sneruð heim strax eftir stríð?
— Já, við lukum námi fyrri
hluta árs 1945. Við lærðum margt
á þessum árum og búum yfir
reynslu, sem dýrmætt er að eiga.
En hefðum við vitað hvað árin
yrðu mörg hefðum við kannski
reynt að komast heim í upphafi,
þó efumst við bæði, sögðu þau
Erla Geirsdóttir og Björn Bjarna-
son að lokum.