Morgunblaðið - 11.12.1984, Side 37
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 11. DESEMBER 1984
37
Morgúnblaðið/Bjarni.
ðræðið
rfinu
ind úr NATO
árangri en ísland væri nú næst á
dagskrá.
Samkvæmt áætluninni mættum
við íslendingar nú vænta þess, að
haldið yrði uppi hvers kyns áróðri
til að losa um tengsl íslands við
NATO og búa til þá mynd, að ör-
yggi íslendinga sé í raun ógnað af
Bandaríkjunum. Þess megi sjá
merki að vinna samkvæmt áætl-
uninni sé hafin hér á landi.
Kjarnorkuvopna-
laust svæöi
Ræðumaður lýsti skoðunum sín-
um á hugmyndinni um kjarnorku-
vopnalaust svæði á Norðurlöndun-
um. Hann minnti á, að hún nyti
sérstakrar hylli í Kreml. Þar teldu
menn, að væri rétt á málum haldið
væri í krafti hugmyndarinnar
unnt að koma á svokölluðu „sam-
virku" öryggi á Norðurlöndunum.
Hjá Sovétmönnum fælist það í
„samvirku" öryggi, að þeir fengju
rétt til að hlutast til um innan-
landsmál þeirra þjóða sem ættu
aðild að öryggiskerfinu.
Ef Sovétmönnum tækist að fá
NATO-ríkin ísland, Noreg og
Danmörku til að gerast aðiiar að
kjarnorkuvopnalausu svæði með
einhliða yfirlýsingum og sam-
kvæmt ábyrgðartryggingu Sovét-
ríkjanna fælist í því réttur Sovét-
manna til að hlutast til um innan-
landsmál þessara ríkja. Um þetta
snerist deilan þegar þetta mál
bæri á góma.
Gegn ihlutun af því tagi yrðum
við að verjast ef við vildum varð-
veita lýðræðislega stjórnarhætti.
Ekki væri sjálfgefið að okkur tæk-
ist að verjast þessari ágengni, og
við gætum það ekki nema í sam-
vinnu við aðra. Frá þeirri stundu
sem við segðum skilið við sam-
starfsþjóðirnar í NATO yrði
breyting á íslensku þjóðfélagi og
þjóðskipulagi.
Þessi staðreynd sýndi okkur að
við gætum alls ekki leyft okkur að
leggja stórveldin að jöfnu. Ein-
mitt þess vegna væru utanríkis-
mál líka stjórnmál, þau snerust
um varðveislu frelsis, mannrétt-
inda og lýðræðis. Þetta grundvall-
aratriði væri alltof sjaldan rætt.
Athyglin beindist um of að tækni-
legum atriðum, afstaðan réðst
hins vegar af viðhorfinu til þess
sem skilur á milli lýðræðis og al-
ræðis.
Fjölmargar fyrirspurnir
Að lokinni framsöguræðunni
svaraði Jón Baldvin Hannibalsson
fjölmörgum fyrirspurnum fund-
armanna.
Ræðumaður taldi eðlilegt að
settar yrðu skorður við fjölda og
umsvifum sovéskra sendiráðs-
manna hér á landi, þeir væru að
stórum hluta útsendarar sovésku
öryggis- og njósnastofnunarinnar
KGB.
Hann vék að þeim hugmyndum
sem uppi væru um það, að allan
vanda mætti leysa með því að
ræða við Sovétmenn um utanríkis-
og öryggismál. Þetta væri mikil
blekking. Til dæmis hefði Hels-
inki-samþykktin sem Sovétmenn
ættu aðild að sýnt hve fráleitt
væri að ætla Kremlverjum að við-
urkenna mannréttindi í verki inn-
an landamæra sinna. Gerðu þeir
það myndi ríki þeirra leysast upp.
Það yrði að tala við þá út frá
styrkleika en leggja bæri höfuð-
kapp á að efla trúnaðartraust
milli stjórnvalda á Vesturlöndum
og almennings í öryggis- og varn-
armálum og það yrði að gera með
öðrum hætti en telja viðræður við
Rússa einhverja allsherjarlausn.
Þegar Jón Baldvin svaraði fyrir-
spurn um það, hvort hann myndi
berjast fyrir þeim sjónarmiðum
sem hann hefði lýst í ræðu sinni í
hópi bræðraflokka jafnaðar-
manna í öðrum löndum sagðist
hann myndu gera það. Hann taldi
sig eiga samleið með frönskum
jafnaðarmönnum undir forystu
Francois Mitterrand í utanríkis-
og öryggismálum. Á þeim væri
enginn bilbugur til dæmis í af-
stöðunni til Evrópueldflauganna.
Þá minnti hann á, að sósíal-
demókratar hefðu .verið í farar-
broddi þeirra víða um lönd sem
stóðu að stofnun Atlantshafs-
bandalagsins.
Hann vildi auka hlut íslendinga
í samstarfi NATO-ríkjanna um
hernaðarleg málefni. Þátttaka
okkar í þessu samstarfi ætti að
sjálfsögðu að miðast við öryggis-
hagsmuni okkar. Hvers vegna er-
um við til dæmis ekki fullgildir
þátttakendur í hermálanefnd
NATO? spurði hann. Á hinn bóg-
inn ættum við ekki að hika við að
gagnrýna bandamenn okkar ef við
teldum það nauðsynlegt, til dæmis
væri hann mjög gagnrýninn á
stefnu Bandaríkjanna í Mið-
Ameríku. Hagsmunum lýðræðis-
þjóðanna yrði ekki borgið með því
að hlaða undir fasista og her-
stjóra.
Um komu Williams Arkin hing-
að til lands í síðustu viku og það
sem hann hafði til íslenskra ör-
yggismála að leggja, sagði Jón
Baldvin Hannibalsson, að hann
væri lítt uppnæmur fyrir heims-
styrjaldarfyrirsögnum Þjóðvilj-
ans. Taka bæri því sem Arkin
segði með varúð, hann hefði verið
staðinn að því að fara með fleipur.
Auðvitað ætti að kanna þetta mál
til hlítar. Hitt yrðu menn að vita,
að til væru óteljandi áætlanir um
hitt og þetta í varnarmálaráðu-
neytum, væri málum ekki þannig
háttað værum við illa settir. En
hefðu Bandaríkjamenn með ein-
hverjum hætti brotið samninga
við Islendinga ætti að mótmæla
því og leiðrétta.
Vegna fyrirspurnar um fjár-
hagslegan ávinning íslendinga af
dvöl varnarliðsins, Aronskuna
svonefndu, rifjaði Jón Baldvin upp
hugmynd sem fram hefði komið
um að flytja varnarstöðina austur
að Langanesi og sagðist veikur
fyrir henni, þótt seint kæmist hún
líklega til framkvæmda með öllu
því sem henni fylgdi, vegum, járn-
braut þvert yfir landið og flug-
velli. En í alvöru sagðist hann
vilja leggja áherslu á það, að
þannig væri jafnan staðið að fyr-
irkomulagi og framkvæmd varn-
armála hér á landi að það væri í
sem bestu samræmi við kröfur ts-
Iendinga og það sem þeir teldu
hagsmuni sína á hverjum tíma.
Við ættum til dæmis sjálfir að
hafa frumkvæði að því að hér yrðu
reistar ratsjárstöðvar eða olíu-
geymar, ef við teldum það nauð-
synlegt vegna okkar eigin öryggis.
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir GLENN FRANKEL
Nyerere með sendinefnd frá Norðurlöndum, Noregi, Danmörku og Sríþjóð. Engir hafa verið jafn rausnarlegir
rið Tanzaníumenn og norrænu þjóðirnar.
Tanzanía:
Er Nyerere að gefast
upp á sósíalismanum?
Sautján árum eftir að Tanzaníumenn lögðu út á braut sósíalismans er
efnahagur landsins að hruni kominn. Matvælaframleiðslan hefur dreg-
ist stórkostlega saman og skortur á erlendum gjaldeyri veldur því, að
bensín, olíur og varahlutir fást ekki nema með höppum og glöppum. Af
þessum sökum eru stjórnvöld nú að reyna að breyta til og beita sér fyrir
efnahagsumbótum, sem vestrænir sérfræðingar segja, að séu nauðsyn-
legar þótt þær muni koma illa við landsmenn um sinn.
Helstu aðgerðir stjórnarinn-
ar hafa verið að hækka
verðið á landbúnaðarvörum til
bænda á sama tíma og verðlags-
eftirlit og niðurgreiðslur hafa
verið afnumdar að miklu leyti.
Ýtt hefur verið undir einkafjár-
festingu og nokkuð slakað á
takmörkunum við innflutning til
landsins en róttækasta áætlunin
er að skera niður ríkisfyrirtækin
og draga úr völdum þeirra, sem
eftir verða. í Tanzaníu eru ríkis-
fyrirtækin rúmlega 300 talsins
og það, sem þau eiga sameigin-
legt, er óstjórn og spilling. Auk
þess eiga stjórnvöld í viðræðum
við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn um
lán til að bæta gjaldeyrisstöð-
una.
Áhrifin af þessum aðgerðum
eru þegar farin að koma í ljós.
Áður var stöðugur vöruskortur í
verslunum, einkum á matvælum,
hreinlætisvörum og öðrum nauð-
synjum, en nú eru þessar vörur
aftur komnar í búðarhillurnar.
Verðið er hins vegar þrisvar
sinnum hærra en það var þegar
ekkert fékkst.
Opinberlega vill enginn,
hvorki Nyerere, forseti, né aðrir
frammámenn, kannast við, að
þessar aðgerðir séu fráhvarf frá
sósíalismanum. „Þjóðin hefur
lifað um efni fram,“ sagði Cleop-
as Msuya, fjármálaráðherra, nú
nýlega. „Að draga úr eyðslunni
er hvorki sósíalismi né kapítal-
ismi, aðeins heilbrigð skynsemi.
„En“ bætti hann við, „raunsæ-
ismenn sjá auðvitað, að stefn-
unni hefur verið breytt nokkuð."
Á sínum tíma þótti Tanzanía
fyrirmyndarríki í Afríku og
sönnun þess, að sósíalisminn
ætti best við í hinni svörtu álfu.
Mörg stór virki voru líka unnin.
Barnaskólanám er ókeypis, 70%
fullorðins fólks eru læs, heilsu-
gæslustöðvar eru hvergi í meiri
fjarlægð en svo frá þorpum
landsins, að unnt er að ganga til
þeirra og 30% 8.300 þorpa og
bæja hafa aðgang að hreinu og
ómenguðu vatni.
Þessar framkvæmdir voru
unnar fyrir erlend lán og þróun-
araðstoð og voru engar þjóðir
rausnarlegri við Nyerere en
Norðurlöndin. í skýrslu frá Al-
þjóðabankanum á árinu 1982
segir, að helmingur vatns-
hreinsistöðva í þorpunum sé
ónothæfur vegna skorts á elds-
neyti og varahlutum og í nýlegri
athugun á heilsugæslustöðv-
unum kom í ljós, að þar vantaði
viðast hvar sápu, hitamæla og
lyf.
Verksmiðjurnar í Tanzaníu
eru ekki nýttar nema að
20—30% og meira en helmingur
allra vörubíla og dráttarvéla í
landinu stendur ónotaður. I
trúnaðarskýrslu frá Alþjóða-
bankanum nú í sumar sagði, að í
öllum atvinnugreinum alls stað-
ar í landinu væri um hraða aft-
urför að ræða. Opinber þjónusta
er með sama marki brennd og nú
er svo komið, að ríkisstarfsmenn
ganga fyrir mútum.
Aðalástæðan fyrir afturför-
inni er miðstýringin. Árið 1972
afnam Nyerere allar héraðs-
stjórnir í landinu og í stað
frjálsra samvinnusamtaka var
komið á fót ríkisfyrirtækjum. í
viðtali nýlega viðurkenndi hann,
að þetta hefðu verið meiriháttar
mistök. Það voru einnig mistök
hjá stjórnvöldum að vanrækja
landbúnaðinn, sem er aðalút-
flutningsgreinin og veitir 85%
landsmanna atvinnu. Tanzaníu-
menn ættu að geta verið stór út-
flytjandi matvæla en þurrkar og
kolröng stefna í landbúnaðar-
málum liafa valdið því, að á síð-
ustu þremur árum hefur stjórn-
in orðið að flytja inn 836.000
tonn af korni og áætlað er, að
innflutningurinn á næsta ári
megi ekki vera minni en 230.000
tonn.
Við þessu hefur stjórn Nyerer-
es brugðist með því að hækka
verðið til bænda og með því að
fækka ríkisfyrirtækjunum og
minnka umsvif þeirra. Við hlut-
verki þeirra eiga að taka smá
samvinnufélög en ólíklegt er, að
þeim verði gefinn of laus taum-
urinn. Þau gætu þá orðið upp-
spretta sjálfstæðs valds og póli-
tísk ógnun við núverandi valda-
menn. Þess vegna er búist við, að
þeir skipi sjálfir forstjóra sam-
vinnufélaganna og um leið
minnka likurnar á því að hags-
munir bændanna verði teknir
fram yfir hagsmuni valdsins í
Dar es Salaam.
Msuya, fjármálaráðherra, var-
aði fyrr á árinu vestræn ríki,
sem veita Tanzaníumönnum
■þróunaraðstoð, og lánardrottna
þeirra eins og Alþjóðagjaldeyr-
issjóðinn við því að neyða stjórn-
ina til að velja á milli gjaldþrots
og harðrar stefnu, sem gæti
valdið þjóðfélagslegri ólgu í
landinu. „Afrískt samfélag er
mjög viðkvæmt. Við verðum að
fara varlega til að það riðlist
ekki,“ sagði hann og vitnaði til
ólgunnar í Túnis og Egyptalandi
í kjölfar verðhækkana á brauði.
Þegar niðurgreiðslurnar voru
afnumdar í júní með tilheyrandi
verðhækkunum voru stjórnvöld
sem á nálum og óttuðust viðtæk
mótmæli. Af þeim varð þó ekki
og liggja til þess ýmsar ástæður.
Ein er sú, að margar nauðsynjar
voru orðnar ófáanlegar nema á
svarta markaðnum þar sem fólk
varð að greiða fyrir þær enn
hærra verð en loksins var sett
upp fyrir þær niðurgreiðslulaus-
ar._____________________________
Glenn Frankel er blaðamað-
ur rið bandaríska blaðið
„The Washington Post“.