Morgunblaðið - 02.04.1985, Qupperneq 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 2. APRÍL 1985
Minning:
Jón Þorsteinsson
íþróttakennari
Fæddur 3. júlí 1898
Dáinn 25. mars 1985
Kveðja frá Glímufélaginu
Ármanni.
,Þeim sem ævinnar magn fyrir
móðurlands gagn
hafa mestum af trúnaði þreytt,
hljómar alþjóðar lof,
þvi þeir ðbornum veg hafa greitt
Þessi voru ávarpsorð, sem letr-
uð voru á grip, sem nemendur
faerðu skólastjóra Hvítárbakka-
skóla, en í þeim skóla var Jón Þor-
steinsson nemandi 1916—1918.
Skólastjórinn hafði oftsinnis rætt
við nemendur um kraft lýðfræðsl-
unnar, menntunaráhrifin, stækk-
un sjóndeildarhringsins, þroska
hugarfarsins og skilninginn á líf-
inu. Þetta væru efni þráðarins,
sem hann vonaðist til að héldist
eftir með nemendum og þeir leit-
uðust við að tengja til áhrifa um-
hverfi sínu. — Við sem notið höf-
um návistar Jóns Þorsteinssonar
getum borið, að þessi áhrif frá
skólanum á Hvítárbakka bar Jón
-'út til umhverfis síns.
Jón Þorsteinsson fæddist 3. júlí
1898 í Örnólfsdal í Þverárhlíð, en
flytst ungur með foreldrum sínum
að Hofsstöðum í Skaftholtstung-
um. Við þann bæ kenndi hann sig
lengi. Faðir Jóns var Þorsteinn
Hjálmarssonar alþingismanns
Péturssonar í Norðurtungu —
móðir Elín Jónsdóttir bónda að
Stafholtsey í Andakílshreppi og
Norðtungu í Þverárhlíð Þórðar-
sonar. Jón var 17 ára er faðir hans
dó en móður sinnar naut hann til
1952
Fyrsti kennari Jóns í barna-
skóla var Sigurður Sigurðsson
skáld frá Arnarholti. í formála
ritsins Vaxtarrækt, sem Jón
samdi og gaf út 1943, tekur hann
fram um Sigurð: „ ... skýrði fyrir
mér á svo minnisstæðan hátt, að
ekki gleymdist, hversu skaðleg
vaxtarlýti geta verið fyrir heils-
una. Honum þótti ekki ungu fólki
sæmandi að ganga lotið.“
Einn af stofnendum Umf. Staf-
hoitstungna er Jón 1912. Hann
varð fljótt virkur í félagsmálum
og iðkun íþrótta. Hlaup, stökk,
sund og glíma voru þær íþróttir
sem þá voru einkum stundaðar.
Þol til lengri hlaupa hafði Jón.
Glímu nam hann að einhverju
leyti af föður sínum. Orð hafði
hann á því að faðir hans vildi
fremur kenna honum „lausatök"
en Jóni fannst þau óæðri glímunni
og sá síðar eftir því að hafa ekki
tileinkað sér þá tilsögn. Sund-
mennt var í hávegum meðal Borg-
firðinga á þeim tíma sem Jón var
að alast upp. Ekki hrakar henni
með stofnun ungmennafélaganna.
í þessu sambandi skal vitnað til
merkrar greinar, sem Þorgils
Guðmundsson íþróttakennara í
Reykholti og Hvanneyri ritaði um
sundkennslu í Borgarfirði 1970
(Kaupfélagsrit KB 23. hefti). í
iiéraðinu munu 1912 hafa verið 11
torflaugar og sumar að nokkru
steinsteyptar. Meðal þeirra var
Veggjalaug í Stafholtstungum. Til
laugarinnar sótti Jón tíðum æf-
ingar og varð fljótt vel sundfær,
sem fleiri ungmennafélagar sveit-
arinnar. Sundflokkur þeirra vann
flokkakeppnina í sundi á átta
fyrstu héraðsmótum Borgfirðinga,
sem hófust 1913.
Umf. Stafholtstungna efndi til
sundnámskeiða og 1916—’21 ann-
aðist Jón kennsluna. Kenndi hann
einnig í Leirárlaug, Leirársveit, og
Hreppslaug, Andakílshreppi.
Starfsemi ungmennafélaga Borg-
firðinga, og þar á meðal Jóns,
leiddi af sér, að áætlað var 1941, er
framkvæmd sundskyldunnar
hófst, að 20% íbúa héraðsins væru
syndir. — Starfsemi Umf. Staf-
holtstungna var fjölþætt. Hug-
sjónir ræddar á fundum, eljusem-
in gerði margar þeirra að veru-
leika t.d. endurbygging sundlaug-
ar, reist laugarhús og samkomu-
hús, efnt var til samkomuhalds að
sumar- og vetrarlagi, æfðar
íþróttir, sýndar og keppt í þeim,
komið upp sýningum á heimilisið-
naði o.s.frv. Hlutdeild Jóns í fé-
lagsmálum þessa vettvangs varð
honum ögun og skólun. Þaðan
hygg ég að hann hafi fært með sér
vandað mál, glöggan málflutning
og þekkingu á fundarsköpum t.d.
kom þetta vel fram er hann gegn-
di, sem oft var, starfi fundarstjóra
á ársþingum ÍSl.
Samhliða sundkennslunni
kenndi Jón Mullers-æfingar og
studdist við bókina „Mín aðferð"
eftir J.P. Muller en hún var þýdd
af dr. Birni Bjarnasyni en gefin út
1911 af Sigurjóni Péturssyni og
Pétri Halldórssyni. Eintak Jons af
bókinni, sem ég hefi undir hönd-
um, sýnir, að það hefur oft verið
opnað og lesið. Haustið 1916 hefur
Jón nám í yngri deild Hvít-
árbakkaskóla. Magnús Pétursson
síðar kennari við barnaskóla. Ak-
ureyrar annast þá leikfimi-
kennslu. I stað stofu þeirrar, sem
leikfimi og glíma höfðu verið iðk-
aðar í, er risið leikfimisalur, sá er
danskir vinir skólastjórans höfðu
með fjárframlögum aðstoðað við
að reisa. Leikfimikennarinn, sem
var ötull og laginn, glæddi með
nemendum hug til íþróttaiðkana.
Skólastjórinn bar með sér áhrif
frá Torfa skólastjóra í ólafsdal,
að líkamsmenningu skuli gaumur
gefinn og þá ekki minni frá lýð-
háskólanum í Askov, þar sem virk
voru sannindin að sálaratgjörvi
væri háð líkamsatgjörvi, og
íþróttaiðkanir orðnar þroskuð
námsgrein. Við þessi heilbrigðu
lífsviðhorf dvelur Jón í tvo vetur.
Fram til hausts 1919, er Jón sest
í Samvinnuskólann í Reykjavík,
hefur hann starfað að landbúnaði
og sundkennslu, en kemst nú í
snertingu við íþróttalíf höfuðstað-
arins, gengur í Glímufélagið Ár-
mann og tekur að æfa þær íþrótt-
ir, sem félagið lætur iðka. Kepp-
andi er hann i glímumótum og
víðavangshlaupum. — Greinar í
Skinfaxa, riti UMFÍ, frá þessum
árum sýna, að Jón hefur verið full-
trúi ungmennafélaga heimahéraðs
síns á sambandsþingum UMFÍ og
er kosinn í nefndir. Fyrir sam-
bandið tekst hann veturinn
1920—’21 ferð á hendur um Vest-
firði. Heimsækir ungmennafélag
fjórðungsins og heldur námskeið.
Inn í raðir ÍSI-manna berst Jón
með félögum sínum í Ármanni og
sem fulltrúi ungmennafélagsins í
Borgarfirði. Samhliða þessum ið-
kunum íþrótta og störfum fyrir
þær vinnur hann verslunarstörf.
— Sumarið 1922 tekur Jón þá
heillavænlegu ákvörðun að halda
utan til íþróttanáms og mun
hvatning skólastjóra Samvinnu-
skólans, Jónasar Jónssonar frá
Hriflu, hafa ráðið þar nokkru um,
því að hann sem sambandsstjóri
UMFÍ 1917—’21 og ritstjóri Skin-
faxa 1911 —’18 hafði fylgst vel með
áhuga hins unga manns og ritað
mikið um nauðsyn þess að til
iþróttakennslunnar fengjust lærð-
ir kennarar, og að íþróttaskóla
vantaði.
Leikfimilýðskólinn í Ollerup,
þar sem Niels Bukh er skólastjóri,
verður fyrir valinu, en skólinn
hafði þá starfað í 2 ár. Skólastjór-
inn fékk fljótt miklar mætur á Is-
lendingnum enda lagði hann sig
vel fram við námið. Að loknu námi
í Ollerup heldur Jón til Tunsby í
Finnlandi á námskeið. Leiðin ligg-
ur þaðan til 3 mánaða námsdvalar
í stofnun J.P. Mullers í Khöfn en
við hana hafði hugur Jóns dvalið
frá því hann hafði eignast bókina
Mín aðferð. Áður en heim var
haldið 1924 átti Jón 3 mánaða
námsdvöl í lýðskólanum í Voss í
Noregi.
Þegar eftir heimkomuna hefst
Jón handa við stofnun og star-
frækslu íþróttaskóla í Reykjavík,
sem hann opnar haustið 1924 og
nefnir Mullersskólann. Skólinn er
fyrst til húsa í risi húss Reykja-
víkur Apóteks en flyst í rishæð
húss Jóns Þorlákssonar 1927 og er
þar með vel sótta stofnun í þröngu
rými, þar til hann flytur í eigið
íþróttahús við Lindargötu í
Reykjavík 1935 og nefnir stofnun
sína Iþróttaskóla Jóns Þorsteins-
sonar.
Þrekvirki var það einstaklingi
að reisa vandað íþróttahús á
krepputímum. Islensku íþróttalífi
var mikill fengur að húsinu.
Stærri salurinn var stærsti salur
landsins t.d. var efnt þar fljótlega
til meistaramóta í innanhúss-
handknattleik. Skólaíþróttir gátu
fært út kvíarnar og sama var að
segja um iþróttafélögin t.d. fékk
Glímufél. Ármann að starfrækja
þar fjölþættar íþróttaiðkanir þar
til féiagið tók í notkun eigið hús
1981. Markverð nýjung í líkams-
mennt, að almenningur gat notið á
vegum skólans styrkingarleikfimi
og starfrækt var þar fyrsta bað-
stofan til almenningsnota. Til-
gangur Jóns með stofnun Mull-
ersskólans var: að útbreiða heima-
leikfimi J.P. Mullers.
Að kenna öðrum að kenna
Mullers-æfingar og aðrar.
Að styrkja og örva lingerða og
lagfæra líkamslýti þeirra, sem
læknar vísuðu til skólans.
Eftir að Jón hafði 1926 notið
náms hjá Rudolf Klapp hóf hann
að beita svonefndum Klappsæf-
ingum og er hann fær 1934 tak-
markað lækningaleyfi hefur skól-
inn viðtækar iðkanir sjúkraleik-
fimi, sem haldast við þar til Jón
selur íþróttahúsið ríkinu til afnota
fyrir Þjóðleikhúsið 1983. Fram-
hald þessarar merku starfsemi er
í Vörðuskóla.
Há mun vera orðin tala þeirra
einstaklinga, sem notið hafa for-
sagnar Jóns og hans ágæta aðstoð-
arfólks um æfingar til styrkingar
misþroskuðum vöðvum. Margur
langt að kominn átti athvarf hjá
þessu starfsfúsa fólki. Hljóðlátt
var um þennan starfsþátt Jóns en
nafn hans varð þjóðinni kunnugt
fyrir störf hans að kennslu, glímu
og leikfimi meðal áhugafólks á
vegum Glfél. Ármanns. Aðdáunar
nýtur Jón í hugum okkar er nutum
handleiðslu og forsagnar hans. Sá
þarf að búa yfir miklum áhuga,
sem frá 1924 til 1947 starfar í 7
mánuði kvöld hvers virks dags frá
kl. 19 til kl. 22 eða 23 eftir að hafa
lagt að baki dagsverk, — og marg-
ur sunnudagur fór til móta eða
sýninga. Sumur gátu einnig farið
til æfinga flokka til utanferða og
þá til ferðanna sjálfra.
Árið 1925 tekur Jón að sér á
vegum UMFÍ ferð um Noreg með 9
glímumenn; fyrir áeggjan Nielsar
Bukhs för um Danmörku með 14
glímumenn á vegum Glfél. Ár-
manns; Þýskalandsför á vegum
Germaníu og Ármanns með 20
glímu- og fimleikamenn- — síð-
sumars 1932 var efnt til íslenskrar
menningarviku í Svíþjóð, þar sem
fram komu söngvarar, skáld með
upplestra, tónlistarmenn, mynd-
og högglistarmenn með sýningar
og þangað var Jóni treyst til að
fara með fimleika- og glímumenn
og sýna íþróttafærni íslenskrar
æsku; — aðalsýningin var á
Skansinum í Stokkhólmi, þar sem
mætt var konunglegt fólk og
margt annarra fyrirmanna —
1938 heldur Jón til landsmóts
Norðmanna í leikfimi með 13 fim-
leikakonur úr röðum Ármenninga
— í Stokkhólmi er 1939 haldin
„Lingiade“ og sendir Ármann
þangað undir stjórn Jóns 38 konur
og karla, sem sýna fimleika; —
fimleikavika tileinkuð Linger
haldin í Gautaborg 1946 og sýna
þar 17 stúlkur frá Ármanni fim-
leika undir stjórn Jóns; — sama ár
mætir Jón með 15 glímumenn úr
Ármanni í Svíþjóð á kynningar-
mót: „Ungdomsringen för bygde-
kultur"; síðasta för Jóns fyrir Ár-
mann er 1947 með 46 glímumenn
og fimleikaflokka kvenna og karla
til þátttöku í „Finlands Festspel".
Dagsferðir fór Jón með sýn-
ingarflokka til staða á Suður- og
Vesturlandi. Lengri ferðir innan-
lands með flokka Ármanns: — um
Norðurland 1929, til Austurlands
1937 og 1945 um Vestfirði. Alls
munu sýningar, sem Jón stjórnaði
vera hátt á þriðja hundrað. Auk
þess tok hann að sér stjórn ýmissa
hátíðasýninga á vegum ÍSÍ, en þar
ber hæst stjórn 120 karla sem
sýndu leikfimi á Alþingishátíðinni
og úrvalsflokks karla. — Af þess-
ari upptalningu má ljóst vera hví-
líkt feikna álag æfingar, sýningar
og mót hafa verið einum manni.
Alúðin, sem í þessi störf var lögð,
kemur best í ljós, þegar þess er
minnst að sýningar hans mistók-
ust aldrei. Vandvirkni hans tók
stundum á okkur, sem hann æfði,
en vel heppnaðar sýningar færðu
með sér endurgjald og þakklæti til
þrautseigs íþróttakennara. Með-
ferð fánans lét Jón sér annt um.
Samhliða öllum önnum íþrótta-
kennslunnar tókst Jóni að fá tíma
til útgáfu- og fræðslustarfa. Mull-
ersæfingar hinar nýju, sem samd-
ar voru af J.P. Jespersen, fær
hann Guðjón Guðjónsson skóla-
stjóra í Hafnarfirði til þess að
þýða og gefur út á sinn kostnað
1925. I 3 ár, frá 1926, starfrækti
Jón bréfaskóla til leiðbeiningar
um iðkun leikfimi. Skólaíþróttir I
1941, Leiðbeiningar fyrir kennara,
sem búa við erfiða aðstöðu til
leikfimi. Vaxtarrækt 1943, til
leiðbeiningar fyrir heimili og
skóla til fyrirbyggingar og lagfær-
inga líkamslýta. Þrjú smárit um
glímu 1925,1926 og 1929, sem þýdd
voru á norsku, dönsku og þýsku. —
ÍSÍ bauð til námskeiðs fyrir leið-
beinendur 1924—’25 og stjórnaði
Jón því og var aðalkennari. Gaf
námskeiðið góða raun, svo að ÍSÍ í
samvinnu við UMFÍ efndu til
námskeiðs 1927—’28 og annaðist
Jón þar sömu störf sem á því
fyrra. — I millaþinganefnd um
íþróttamál var Jón skipaður 1938
og skilaði nefndin frumvarpi til
íþróttalaga 1940. — Frá 1943 til
1972 átti Jón sæti í skólanefnd
Iþróttakennaraskóla íslands. Einn
af stofnendum íþróttakennarafé-
lags íslands var Jón 1935 og um
skeið formaður.
Mál Jóns á forsögnum var
hreint, skilmerkilegt og formfast.
Fyrirskipanir örvandi og án hiks.
Framkoma öll frjálsleg en festu-
leg. Foringi var hann án þótta.
Stjórnsemi hjá honum var öguð.
Að baki festunni leyndist ljúf
mannúð, sem getulitlir amlóðar
styrktust af að finna, svo að vilj-
inn óx til viðleitni að ná tökum á
sjálfum sér og verkefninu. Árang-
ur Jóns í kennslu spratt af festu
og stjórnsemi, þekkingu og þol-
gæði. Kennslu sína á æfingu,
stökki eða glímubragði batt hann
aldrei við að sýna sjálfur. Hann
liðaði hið samsetta sundur og tók
iðkanda til að framkvæma atriðið
undir forsögn. Sjálfur iðkaði hann
leikfimi daglega. Reisn hans,
framkoma og göngulag bar vott
um þjálfaðan íþróttamann.
Fyrir hin miklu kennslu- og fé-
lagsstörf hlotnaðust Jóni margs-
konar heiðursviðurkenningar.
Hann var gerður heiðursfélagi
Glfél. Ármanns og ÍSÍ. Sæmdur
riddarakrossi hinnar íslensku
fálkaorðu og hvítu-rósinni, virð-
ingarorðu Finna. Þau hjónin Ey-
rún og Jón voru kosin heiðursfé-
lagar Suomi-Island fyrir mæt
störf í þágu Finnlands. Nemendur
hans færðu þeim hjónum við ýmis
tækifæri þakkargjafir og nánir
vinir hans færðu honum fimmtug-
um forláta skrifborð, sem Guðjón
Samúelsson hannaði.
Ég var 17 ára gamall staddur í
Þýskalandsför með Jóni í Biele-
feld. Árla sunnudags kom hann
sér á fætur og tók mig með sér á
listaverkasýningu. Ég var ekkert
hrifinn af þessu uppátæki en
hlýddi þó. Dvölin með honum á
sýningunni er mér enn í fersku
minni. Skýringar Jóns og frásagn-
ir um stefnur í list, form, beitingu
lita og handbragðs urðu fyrstu
kennslustundir mínar í listsköpun
og listasögu. Þarna varð ég fyrst
áskynja hve mikla ánægju Jón
hafði af listaverkum og bjó yfir
mikilli þekkingu á listastefnum.
Hann var stuðningsmaður lista-
manna og þar bar hæst hjálpsemi
þeirra hjóna og aðhlynning við Jó-
hannes Sveinsson Kjarval. Hann
átti hjá þeim athvarf. Á sumrum
lét Jón honum eftir stóra salinn í
íþróttahúsinu. Þar var hátt til
lofts og vítt til veggja, bjart —
skektu undir fullum seglum var
unnt að hafa á miðju gólfi, myndir
um gólf og upp um veggi og borð,
stóla og svefnaðstöðu. Þarna undi
Kjarval sér vel. Þegar um Kjarval
er skrifað er sjaldan getið þessara
vinahóta þeirra hjóna við lista-
manninn. Ég hygg að Kjarval hafi
afrekað meira fyrir þessa að-
hlynningu — Jón Þorsteinsson var
heilsuhraustur enda hefði hann
vart afkastað slíku ævistarfi, sem
hann á að sér látnum. Styrkingu
sótti hann í göngur, leikfimi, böð,
hörundsstrokur og holla fæðu.
Síðastliðin þrjú ár bjó hann við
vanheilsu af ólæknandi sjúkdómi,
sem torveldaði hreyfifærni hans,
svo að hann varð að dvelja á
sjúkrahúsum og hjúkrunarstofn-
unum, oftast rúmfastur eða í
hjólastól. Hann andaðist í
öldrunardeild Borgarspítalans 25.
mars sl. hátt á 87. aldursári.
Eiginkona Jóns, Eyrún Guð-
mundsdóttir, sem lifir hann,
Sæmundssonar kennara á Stokks-
eyri og síðar skrifstofumanns i
Reykjavík og konu hans Eyrúnar
Eiríksdóttur smiðs Einarssonar
að Fellskoti í Biskupstungum.
Sonur þeirra Eyrúnar er Guð-
mundur, hæstaréttardómari, sem
kvæntur er Fríðu Halldórsdóttur.
Synir þeirra eru: Jón, Halldór,
Árni og Einar Rúnar. Á herðum
hinnar sérlega hlýlegu og ötulu
eiginkonu Jóns hvíldu mikil störf
vegna langs vinnudags eigin-
mannsins, fjarveru hans við mót
og sýningar um helgar og þá ekki
síst er hann var á ferðalögum með
flokka innan lands og utan. Heim-
ilið var sérstaklega fyrir ónæði er
það var um árabil í íþróttahúsinu
við Lindargötu en hvenær sem
gest bar þar að voru móttökur
húsmóðurinnar ávallt hlýjar og
alúðlegar. Eyrún fylgdist náið
með starfi manns síns og áhugam-
ál áttu þau sameiginleg, sem kom
best í ljós er Jón hætti kvöld-
kennslu, að þau gáfu sig að því að
njóta leiksýninga, myndlistar og
hljómlistar. Sá stóri hópur, sem
naut starfa Jóns, stendur í stórri
þakkarskuld við Éyrúnu. Oft sýndi
hin fíngerða kona styrk sinn en
máttugust var hún í hjúkrun og
umhyggju við vanheilan mann
sinn og stundum sjálf ekki við
góða heilsu.
Nú þegar Jón Þorsteinsson er
kvaddur hinstu kveðju í dymbil-
viku er mörgum vant orða til að
þakka honum störf og forystu —
og eiginkona hans, sonur og fjöl-
skylda hans eiga þar í sinn skerf
fyrir umburðarlyndi þeirra við
okkur, sem svo mjög gerðum kröfu
til Jóns. Samúðarkveðjur til ykkar
með fátæklegum þakkarorðum.
Þorsteinn Einarsson
Jón Þorsteinsson er látinn að
loknum löngum starfsdegi. Góður
maður Jón, heilsteyptur og
hreinskiptinn, heilráður og örlát-
ur á tima og leiðbeiningar. Fram-
lag hans til íslenzkra menntunar-
og menningarmála verður seint
fullmetið, enda flaggaði hann því
ekki sjálfur.
Ég man eftir Jóni sem ungling-
ur. Þátttaka hans í íþróttum og
kennsla fóru ekki fram hjá nein-
um á þeim tíma. Seinna fylgdist
ég með, þegar faðir minn ók vöru-
bíl í tengslum við byggingu
íþróttahússins við Lindargötu.
Það var svo í kringum 1950 að
ég kynntist Jóni nánar og héidust