Morgunblaðið - 27.04.1985, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 2T. APRÍL 198&
— eftir Friðrik
Pálsson
Árið 1918 stofnuðu framsýnir
menn útibú á Islandi frá Dan-
mðrku sf.
Forráðamenn útibúsins tóku
síðan við rekstri þess að öllu leyti
árið 1944 og var sameignarfyrir-
tæki þetta nefnt ísland sf. Ég
gerðist eignaraðili að fyrirtækinu
tæpum þremur árum eftir stofn-
dag, en var afar óvirkur félagi
fyrstu 20 árin, en hef talsvert
fylgst með rekstri þess síðan.
Að sögn vegnaði félaginu vel
framan af. Það hagnaðist vel á
stríðsrekstri annarra. Það eignað-
ist meðal annars tvo ágæta flug-
velli fyrir ekkert og mikinn fjölda
bragga, sem enn í dag gegna mik-
ilvægu hlutverki víða á lóðum fé-
lagsins, ýmist sem fiskverkunar-
hús, vélaverkstæði eða jafnvel
samkomuhús.
Strax í upphafi ákvað félagið, að
með stjórn þess skyldi farið með
nokkuð sérstðkum hætti. Eigend-
ur þess, sem reyndar vinna flestir
hjá félaginu, þó nokkuð misvirkir
séu, fengu á u.þ.b. fjögurra ára
fresti að kjósa sér framkvæmd-
astjóra, sem svo tilnefndu aðra
menn til ýmissa trúnaðarstarfa,
oft að eigin geðþótta.
Oft hafa fræðingar um það
deilt, hvaða stjórnunaraðferðir
séu bestar og verða vafalaust aldr-
ei á eitt sáttir. Sú aðferð, sem ís-
land sf. valdi, finnst hvergi nefnd í
bókum um stjórnun fyrirtækja, en
henni fylgir m.a. sá kostur, að eig-
endur eru þá allir, sem hjá félag-
inu vinna og fá að hlutast beint til
um rekstur félagsins með kosning-
um á a.m.k. fjögurra ára fresti. Að
vísu höfum við hjá íslandi sf. þann
undarlega hátt á, að sumir hafa
margfalt meira atkvæðavægi en
aðrir, án þess að sannað sé, að þeir
eigi meira i fyrirtækinu né heldur
viti meira um rekstur þess.
Gott þykir, að stjórnendur
fyrirtækja verði ekki jarðfastir og
mosavaxnir í starfi, en við stjórn-
un íslands sf. hafa stjórnendur oft
verið hraktir frá störfum rétt í
þann mund að þeir voru að ná tök-
um á rekstrinum og það þó að þeir
hafi rétt nýlega verið kjörnir af
þorra félagsmanna.
Félagsmenn skiptast gjarnan í
fylkingar með og á móti hinum
ýmsu málum og viðhalda með því
rökfimi og frjóum huga.
Félagið sinnir að sjálfsögðu vel
þörfum félagsmanna sinna í hví-
vetna. Nægir þar að nefna heil-
brigðis- og menningarmál auk
þess sem ýmis stórvirki hafa verið
unnin á sviði vísinda og lista enda
borga félagsmenn allir fyrir það
sameiginlega án tillits til þess,
hver nýtur þess. Kallast það sam-
neysla.
Það sem best hefur dugað okkur
til að koma okkur áfram er að láta
aðra borga fyrir okkur. Það er
hægt á margan hátt annan en að
þiggja flugvelli að gjöf. Við tökum
að láni peninga, sem aðrir hafa
sparað, og borgum aðeins hluta
þeirra til baka. Við þiggjum laun í
talsverðum mæli án þess að greiða
af þeim skatta. Við tökum erlend
lán í stórum stíl, sem við ætlum
næstu kynslóðum að borga og svo
mætti áfram telja.
Flest sjáum við lítið athugavert
við þetta.
Víst skal þó játa, að miklar
eignir sitja eftir sem sárabót fyrir
þá, sem hafa borgað brúsann eða
eiga eftir að gera það síðar.
Það sem er ef til vill verst við
reksturinn á þessu sameiginlega
félagi okkar er, hve erfiðlega
okkur gengur að skilja, að rekstur
gengur ekki til lengdar nema hann
beri einhvern arð. Ekki aðeins
skiljum við þetta ekki, heldur
virðumst við ekki vilja skilja það
og kjósum heldur að lifa um efni
fram og safna skuldum.
Lengst af sóttu menn sjóinn þar
sem auðveldast og hagkvæmast
var aö veiða fiskinn og hann gaf
þannig mestan arð. Nú sækjum
við fiskinn þangað sem okkur sýn-
ist, þegar okkur sýnist og á þann
hátt sem okkur sýnist, oft án til-
lits til arðsemi veiðanna.
Við kappkostuðum hér á árum
áður að vinna aflann fljótt og
skildum þá, að hver fiskur var
gull, sem bar að meðhöndla eftir
því. Nú vinnum við eftir reglum,
sem við höfum sett að eigin geð-
þótta, og taka lítið tillit til verð-
mætisins, sem I fiskinum er. Jafn-
vel sjómennirnir, sem eru þó veiði-
menn, hafa látið hafa sig út í að
samþykkja helgarfrí, jafnvel á há-
vertíð. Ætli verði ekki stutt í það,
að bændur hætti að mjólka á
sunnudögum?
Til skamms tíma stunduðu
bændur sauðfjárrækt á jörðum,
sem hentuðu til sauðfjárbeitar og
fyrstu kúabúin þótti hentugra að
hafa nærri neytendum og ef til vill
þar sem kúabeit var góð. Nú skipt-
ir þetta litlu máli, enda séð til
þess, að þetta gangi allt einhvern
veginn án tillits til þess, hvort það
borgar sig eða ekki.
Ótal fleiri dæmi má taka til að
sýna fram á að arðsemi hefur ekki
verið gætt.
Nýsköpun er tískuoröiö
Vel má vera, að við viljum ekki
standa betur að hlutunum hjá
okkur og þá er okkur það mátulegt
að ekki gengur betur, en við meg-
um þá ekki láta eins og það komi
okkur á óvart að hagur okkar
versni eitthvað og að við höfum
minna bæði til einkaneyslu og
samneyslu. Ég held að flestum sé
að verða það Ijóst, að við höfum
farið of geyst enda örlar á þeirri
hugarfarsbreytingu að allir skuli
standa ábyrgir fjárhagslegra
gerða sinna.
Af og til spretta upp orð, sem
verða svo á hvers manns vörum
um langan tíma og boða lausn á
öllum vanda. Nýsköpun er tísku-
orðið nú, sem reyndar þýðir
endurreisn.
Margir leggja þann skilning i
orðið nýsköpun, að það eigi ein-
ungis við um eitthvað afar nýstár-
legt, helst nýja tækni eða bráð-
merka uppfinningu, en í því felst
allt eins umbætur eldra fyrir-
komulags eða gildandi aðferða og
tileinkun nýrra. Það getur einnig
táknaö breytta nýtingu hinna
margvíslegustu framleiðsluþátta
eða jafnvel hugarfarsbreytingu i
sjálfu sér.
Viða mun þörf nýsköpunar og er
hún þó sifellt f gangi og hefur ver-
ið svo alla tfð.
Við erum matvælaframleiðend-
ur og nýsköpun mun valda stór-
stígum framförum í hinum hefð-
bundnu greinum okkar, sjávarút-
vegi og landbúnaði hér eftir sem
hingað til.
Flestir munu sammála um að
um umtalsverðar óarðbærar fjár-
festingar hafi verið að ræða á öll-
um sviðum á undanförnum árum,
svo er verðbólgunni um að kenna.
Umframfjárfesting er dýr en ekki
þýðir að æðrast um orðinn hlut og
nú reynir á að leiðir finnist til að
nýta þær eignir, sem til eru, á
arðbæran hátt.
Ég hef tröllatrú á því, að við
getum snúið vörn í sókn til bættra
lífskjara, ef við aðeins látum
skynsemina ráða og reynum að
muna að við erum öll eigendur að
fslandi sf. og okkur skiptir máli,
hvernig því vegnar fjárhagslega.
Ógagn fyrir heildina
Þó við séum allir af vilja gerðir
til að sinna félagslegum þörfum
meðbræðra okkar, er ekki endilega
víst að við séum að gera þeim
nokkurt gagn á sama tíma og við
erum augljóslega að vinna heild-
inni ógagn. Nefnum örfá dæmi:
Við þekkjum dæmi um skóla-
byggingar, nánast hlið við hlið,
aðeins af því að innbyrðis tog-
streita lítilla sveitarfélaga kom i
veg fyrir sameiginlegt skólahald,
sem þó hefði vafalítið komið börn-
unum betur og lægt þessar öldur.
Kannski er það nýsköpun að loka
einhverjum þeirra eða nýta þær
til einhvers annars, þegar sam-
starf hefur tekist betur um skóla-
haldið.
Mjólkurstöðvarnar, sem byggð-
ar eru með 50 prósent umframaf-
köst eða stóru, fínu sláturhúsin,
sem við eigum út um allt land.
Væri það nýsköpun að reyna að
nýta þau betur og umfram allt
ekki byggja fleiri? Ég veit vel að
mikið liggur á að slátra lömbun-
um á haustmánuðum, þegar þau
koma af fjalli, en bændur myndu
byggja húsin minni og slátra leng-
ur á hverju hausti, ef þeir þyrftu
sjálfir að bera alla ábyrgð á fjár-
hagslegum rekstri þeirra.
Togarar út um allt land. Það var
ákvörðun um merka nýsköpun á
sínum tíma að byggja þá og
kaupa, en því miður snerist sú
nýsköpun í höndunum á okkur og
var lítið tillit tekið til arðsemi, en
höfðað í þess stað til byggða-
stefnu. Gæti nýsköpun nú verið
fólgin í því að færa þessi skip til,
leggja einhverjum eða nýta þau,
þar sem það gefur mestan arð, en
útvega aftur báta til veiða, þar
sem það gæfist betur?
Annars eru togarakaupin eitt
besta dæmið um það, hvað gerist,
þar sem allir ráða en enginn ber
ábyrgð. Bráðnauðsynleg og skyn-
samleg ákvörðun eins og sú að
endurnýja togaraflotann í þeim
byggðarlögum, sem á þurftu að
halda og umfram allt höfðu fjár-
hagslegt bolmagn til að standa
undir kaupum og rekstri þeirra,
snerist upp í stjórnlaust kapp-
hlaup um að dreifa þeim þannig
um landið að ekki hallaði á. 1 mörg
ár eftir að svo til allir voru orðnir
sannfærðir um að nú væri nóg
komið, hélt togurunum áfram að
fjölga. Árangurinn þekkjum við
allir.
Rekstur þeirra hefur gengið
þokkalega, þar sem þeir féllu inn í
eðlilegan rekstur og höfðu verið
keyptir með eitthvert eigið fé í
rekstri, en auðvitað gátu þeir ekki
borið sig, þar sem þeir voru fjár-
magnaðir að fullu með lánum og
ef til vill með fiskvinnslu í landi,
sem ekki annaði vinnslu aflans
skammlaust.
Ég tel það nauðsynlegt að taka
dæmið um togarana hér, vegna
þess að ég er sannfærður um að
víða er nú verið að hengja bakara
fyrir smið. Kerfið keypti þessi
skip. Þar lá oft ekki að baki yfir-
veguð ákvörðun framkvæmda-
stjórnar fyrirtækja um kaup
þeirra. Það stóð ekki til að greiða
þau fullu verði. Kerfið ætlaði að
sjá um það. Svo brást bara kerfið
af því að umfang vandamálsins
varð svo stórt að kjarkurinn brást
og auk þess komu til valda nýir
menn, sem höfðu aðrar skoðanir á
rekstri og arðsemi fjármagns.
Það þótti á sfnum tíma sjálfsagt
að fækka frystihúsum á Suður-
nesjum, þegar illa gekk hjá þeim.
Kannski var það bara nýsköpun.
Bankarnir okkar, gæti það verið
þeirra framlag til nýsköpunar að
fara einkar varlega í útþenslu og
huga nú vel að arðsemi þess fjár-
magns, sem þeir hafa handa í
milli. Þeir eiga að sýna fordæmi í
fjármálum.
Eða olíufélögin, sem nú eru í
tfsku að tala illa um. Jafnvel f ffn-
ustu hverfum stórstjarna í Kalif-
orníu eða á rivierunni myndu nýju
bensfnstöðvarnar „taka sig út“ og
kasta skugga á annars glæsilegt
umhverfið. Ef til vill gætu þau
eitthvað lagt af mörkum til ný-
sköpunar, jafnvel aðeins að taka
Friðrik Pálsson
„Við getum ekki lengur
látið eins og okkur kom-
ið það ekkert við hvern-
ig fyrirtækinu íslandi
sf. gengur. Ekki aðeins
eigum við fyrirtækið
saman heldur ætlum við
líka flest að hafa vinnu
hjá því og það gerum við
ekki með góðum árangri
og háum launum nema
að því gangi vel fjár-
hagslega. Það fer eftir
því, hvernig því er
stjórnað og hvernig
starfsliðið lætur að
stjórn.“
upp sjálfsafgreiðslu í einhverjum
mæli á lægra verði.
í fullri hreinskilni
Sjálfsagt finnst ykkur flestum,
sem orð mín heyrið að fyrr megi
nú vera rembingurinn en að ráð-
ast á alla hluta þjóðlffsins og
þykjast hafa meira vit á þessu en
aðrir.
Ekki er það nú svo, en ég er hér
að tala í fullri hreinskilni og við
getum öll nefnt miklu fleiri dæmi
úr iðnaði, verslun og þjónustu svo
ég tali nú ekki um rekstur hins
opinbera. Þar sér maður ekki
skóginn fyrir trjánum. Þar mætti
sjálfsagt koma á nýsköpunarbylt-
ingu.
Af hverju gengur þetta þá svona
ár eftir ár og af hverju nöldrum
við um þetta hvert í sínu horni, en
aðhöfumst lítið? Það er ef til vill
vegna þess, að það er heldur
óþægilegt að takast á við þennan
vanda og við þekkjum sjálfsagt
persónulega flesta sem í hlut eiga.
Við höfum öll tekið þessar ákvarð-
anir á einn eða annan hátt og það
er þess vegna okkar hlutverk að
snúa þeim til betri vegar. Það
verður ekki gert sársaukalaust því
við hðfum tamið okkur að lifa um
efni fram.
Ég held þó, að aðalástæðan til
þess að við höfum lítið aðhafst sé
nú, að við erum orðin svo sam-
dauna þessu öllu. Okkur finnst
varla taka því að hneykslast þó að
við sjáum peningum sóað, sér-
staklega ekki, ef það eru peningar
ríkisins. Það á þá enginn hvort
sem er.
Við þurfum að rífa okkur upp úr
þessari lognmollu samtryggingar
og ábyrgðarleysis og hætta að
nöldra eins og einhverjir vesal-
ingar um að við búum á mörkum
hins byggilega heims og þar fram
eftir götunum. Við erum rík þjóð í
góðu landi, en við höfum slakað á
kröfum okkar sjálfra og verðum
að hrista af okkur slénið.
Hugarfarsbreyting
Framlag okkar allra til nýsköp-
unar á og verður fyrst og fremst
að vera hugarfarsbreyting, og þar
getum við öll verið virkir þátttak-
endur, en þá þurfum við líka öll að
vera samtaka. En í hverju þarf sú
hugarfarsbreyting að felast og
hvernig náum við henni fram?
Eftir áratuga verðbólgu og þar
með oftrú á gildi fjárfestingar
verður það erfitt.
Við náum henni fram annars
vegar með stöðugri markvissri
fræðslu um gildi öflugs atvinnu-
lífs og hins vegar með því að gera
fyllstu kröfur um arðsemi fjár-
magns og hvika ekki frá því. Hið
fyrra er þegar farið af stað með
viðræðum ASÍ og VSÍ um stöðu og
framtíðarmöguleika íslenskra at-
vinnuvega og um hið síðara reynir
fyrst og fremst á forstjóra fyrir-
tækja, bankastjóra, forsvarsmenn
opinberra fjárfestingarsjóða og
síðast en ekki síst stjórnmála-
menn, að þeir geri sér grein fyrir
því að án þessa næst aldrei varan-
legur árangur í efnahagsmálum.
Það gildir einu, hvað við belgj-
um okkur út af vandlætingu yfir
kenningu þeirra, sem allt vilja
meta köldu peningamati. Við virð-
umst öll vilja innst inni hærri
laun og betri kjör, sem svo aftur
leggja grunninn að lengri frítíma
og ríkulegra framlagi til sam-
neyslu í hvívetna.
Við þurfum að gera okkur grein
fyrir því á hverju við lifum. Við
lifum á afrekstri þess sem við tök-
um okkur fyrir hendur. „Svo sem
þér sjáið svo munið þér og upp-
skera", segir í hinni helgu bók. Við
höfum að vísu ekki verið spör á
sáðkornið, en sumt af þvi féll i
grýttan jarðveg og bar því ekki
mikinn ávöxt. Annað féll i góðan
jarðveg, en við höfum lítt hirt um
að uppskera og við eigum enn á
akrinum gnægð af vel vöxnu
korni, sem við þurfum að þreskja
áður en það visnar og fellur. Og
við eigum til þess nútima vélar og
tæki og vel menntað fólk, en við
þurfum að samhæfa alla þessa
þætti til að vinnan gangi vel og
skili ríkulegum arði.
Við getum ekki lengur látið eins
og okkur komi það ekkert við
hvernig fyrirtækinu íslandi sf.
gengur. Ekki aðeins eigum við
fyrirtækið saman heldur ætlum
við líka flest að hafa vinnu hjá því
og það gerum við ekki með góðum
árangri og á háum launum nema
að því gangi vel fjárhagslega. Það
fer eftir því, hvernig því er stjórn-
að og hvernig starfsliðið lætur að
stjórn.
Á fyrsta starfsári núverandi
ríkisstjórnar urðu hér miklar
breytingar og góðar. Verðlag varð
stöðugra en nokkurn hafði órað
fyrir, en á því voru þær skugga-
hliðar, að þegnarnir urðu að taka
á sig miklar byrðar. Það gerðu
þeir í trausti þess, að nú yrði tekið
til hendinni og búið svo að at-
vinnulífinu, að framtíðar atvinnu-
öryggi þeirra og lífsafkoma yrði
betur tryggð.
Því miður bar okkur síðar nokk-
uð af leið, en virðumst nú aftur
stefna í rétta átt.
Sameiginleg launaskrá
Gleymum því ekki að við erum öll
á launaskrá hvort hjá öðru hjá ís-
landi sf. Við munum halda áfram
að deila um kaup og kjör en nauð-
synlegt er að hafa einhverju að
skipta, en því þurfum við að skipta
án vinnustöðvana.
Hefjumst svo handa hvert á sín-
um stað við að nýta okkur alla
möguleika þessa lands. Við erum
að vísu nokkuð skuldug flest og
einnig sem þjóð, en við eigum glf-
urlegar eignir í byggingum, tækj-
um og þekkingu. Úr því sem komið
er getum við engu breytt um
skuldirnar, en við höfum verk að
vinna við að nýta okkur eignirnar,
láta þær skapa arð, em greiðir
skuldirnar niður og skapar ný
verðmæti, aukna atvinnu og meiri
tekjur, því það er það, sem við vilj-
um öll stefna að.
Við tölum um örtölvubyltingu,
líftækni, upplýsingaöld, sölu
hugvits úr landi og fleira og fleira.
Sumir láta sér detta ísland i hug
sem nýtt stórveldi í bankastarf-
semi eins og Sviss fyrr og síðar
Luxemborg. Kannski fjarlægt,
hver veit.
Margar þjóðir leggja nú vaxandi
áherslu á að laða erlent fjármagn
inn í lönd sín að því er virðist með