Morgunblaðið - 27.04.1985, Síða 47

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. APRÍL 1985
bandarískt líftaeknifyrirtæki.
Þróunarfyrirtækið breytti fljótt
um taktík, þ.e. hætt var að leita að
alls konar ensímum og auðkenn-
ingu þeirra, sneri blaðinu við og
bauð ensímiðnaðinum aðstoð við
leit að ákveðnum vel skilgreindum
ensímum, sem störfuðu best við
mjög hátt hitastig (75—100°C).
Nýsjálendingar hafa markað
stefnu í þessum málum, sem krist-
allast í eftirfarandi setningu:
„What centres of excellence do we
have and how can we collaborate
with others to maximise their
commercial potential?"
Það eru nokkur atriði, sem
skera sig úr, þegar uppbygging
þessara fjögurra fyrirtækja er
brotin til mergjar:
— Stjórnvöld styðja dyggilega við
bakið á þessum fyrirtækjum,
bæði með beinni aðild auk þess
sem stjórnvöld hafa undirbúið
jarðveginn með reglugerðum,
sem eru þessari starfsemi
nauðsynleg.
— Háskólar eru í mörgum tilvik-
um stórir hluthafar. Vísinda-
menn þessara stofnana verða
þá sjálfkrafa starfsmenn fyrir-
tækisins, auk þess sem tryggt
er að fullkomin rannsókna-
aðstaða sé fyrir hendi.
— Mörg stórfyrirtæki og bankar
sjá þarna tækifæri til fjárfest-
ingar og þar sem stórfyrirtæk-
in eiga í hlut eygja þau mögu-
leika á því að vera með og hafa
stefnumarkandi áhrif á starf-
semina, án þess að þurfa sjálf
að fjárfesta í þeim gífurlega
stofnkostnaði, sem er því sam-
fara að koma upp fullkominni
eigin rannsóknaaðstöðu.
4. Nýjungar í aðferðafrædi
og heilsugæslu.
leiðslu sína að mestu á erfðatækn-
inni. Þessi fyrirtæki hafa nú þegar
haslað sér völl í heilbrigðisgeiran-
um. Ekki er ástæða til að tiunda
velgengni þeirra frekar hér.
En lítum nú á fjögur nýstofnuð
líftæknifyrirtæki, þrjú frá Bret-
landseyjum og eitt frá Nýja-Sjá-
landi. Þessi fyrirtæki eru mismun-
andi að uppbyggingu, en það er
þeim öllum sameiginlegt, að þau
eru ný af nálinni og byggja starf-
semi sína á öflugri rannsókna-
starfsemi háskólamanna heima
fyrir.
Celltech Ltd.
Þegar þessu fyrirtæki var fyrst
komið á fót var hlutverk þess að
vinsa úr góðar hugmyndir frá
þeim aðilum, sem sóttu um og
fengu styrk frá læknavísinda-
sjóðnum (Medical Research
Council). Upphaflega var eign-
arhluti ríkisins um 60—70%.
Fyrirkomulag fyrirtækisins gerði
það að verkum að ríkið hlaut að
■ verða stærsti eigandinn til að
tryggja reksturinn, en í byrjun
starfaði Celltech sem einhvers
konar milliliður á milli grunn-
rannsókna og vöruþróunar. Fyrir-
tækið hefur hins vegar smá saman
yfirtekið þessi hlutverk og mjög
virk rannsókna- og þróunarstarf-
semi fer nú fram á vegum fyrir-
tækisins og árið 1983 setti fyrir-
tækið sína fyrstu framleiðslu á
markað. í lok árs 1983 voru 112
manns í vinnu hjá fyrirtækinu,
þar af 71 með háskólagráðu (41
með doktorspróf í ýmsum grein-
um). Ríkið minnkaði líka hlutdeild
sina eftir því sem fyrirtækinu óx
fiskur um hrygg.
Institute of Biotechno-
logical Studies
Þrír háskólar í Englandi, þ.e.
Polytechnic of Central London,
Háskólinn í Kent og Lundúna-
háskóli, stofnuðu saman fyrir-
tæki. Rannsóknir eru studdar af
fjórum stórfyrirtækjum: Unilever,
Shell, Glaxo og May & Baker, auk
þess sem til kemur fjárstuðningur
DTI. Sett hefur verið upp fimm
ára rannsóknaprógramm, en
fyrirtækin fjögur hafa einkaleyfi
á því, sem hugsanlega kann að
koma út úr þeim rannsóknum. •
Bioscot Ltd.
Þetta fyrirtæki er skoskt og var
stofnað 1983. Það eru tveir háskól-
ar í Edinborg, sem eru kjarninn í
þessu nýja fyrirtæki, Edinborg-
arháskóli og Heriot-Watt-háskól-
inn. Háskólarnir eiga hvor um sig
30%, en aðrir eigendur eru Þróun-
arfélag Skotlands (Scottish Devel-
opment Agency), sem á 30%, og
British Linen Bank, sem á 10%.
Uppbygging fyrirtækisins er
nokkuð óvenjuleg. Fimm hópar
vísindamanna við háskólana tvo
mynda kjarnann í fyrirtækinu.
Leiðtogar hópanna fimm eiga síð-
an sæti í framkvæmdaráði, sem
heldur fundi mánaðarlega. Þar
eiga sæti að auki framkvæmda-
stjóri fyrirtækisins, viðskipta-
sérfræðingur (Business Develop-
ment Manager) og tveir fulltrúar
stjórnar. Framkvæmdaráð metur
þær hugmyndir, sem bornar eru
upp af fulltrúum hópanna fimm,
samhæfir vinnuna og meltir til-
lögur. Á ársfjórðungsfresti þingar
svo stjórn fyrirtækisins. Hún er
skipuð fulltrúum eigenda, fram-
kvæmdastjóra og formanni, sem
er óháður eigendum. Fyrirtækið
hefur aðeins þremur föstum
starfsmönnum á að skipa. Vís-
indamennirnir eru eftir sem áður
starfsmenn háskólanna og vinna
fyrir opinbera styrki að mestu. Ef
eitthvað af vinnu þeirra kemst á
framleiðslustig, þá er reiknað með
að þeir hljóti umbun í formi bón-
usa eða eignarhluta í fyrirtækinu,
en hluta af ágóðanum verði varið
til að styrkja áframhaldandi
rannsóknir við fyrirtækið/háskól-
ana.
Líftæknifyrirtæki á
Nýja-Sjálandi
Iðnþróunarbanki Nýja-Sjálands
(The Development Finance Corp-
oration) gegnir m.a. því hlutverki
að styrkja tækniþróun þar í landi.
Þessi banki er í eigu ríkisins og
hefur yfir að ráða ákveðnu pró-
grammi (Applied Technology Pro-
gramme), sem veitir fjárhagsað-
stoð alls konar rannsókna- og
þróunarstarfsemi.
Nýja-Sjáland er eldfjallaland og
þar er mikið um háhitasvæði ekki
ólíkt því sem er hér á íslandi.
Nokkrir vísindamenn við Waik-
ato-háskólann höfðu starfað við
auðkenningu hitakærra örvera, og
höfðu m.a. fundið bakteríur, sem
framleiddu ensím, óvenju hitaþol-
in. Þeir sáu strax að þarna gat
Nokkrar nýjungar voru reifað-
ar. Er þar helst að nefna:
— Rafbruna (electrofusion).
— Staðbundnar stökkbreytingar
(site-directed mutagnesis).
— Notkun DNA þreifara (DNA
probes) og einstofna mótefna
við sjúkdómsgreiningar, auk
þess sem reifaðir voru framtíð-
armöguleikar þessara tækni-
nýjunga við lækningar.t.d. á
krabbameini.
— Nýjar aðferðir við framleiðslu
á bóluefnum.
Auk þess var töluvert fjallað um
skörun ólíkra fræðigreina raun-
vísinda í líftækni og nauðsyn þess
að hafa góða yfirsýn yfir hin ýmsu
svið til að auðvelda úrvinnslu og
túlkun á niðurstöðum. Voru m.a.
dregin upp nokkur dæmi um það
hversu magnað tæki tölvan er.
III. HLUTI
5. Líftækni og iðnaöur —
lífefnaverkfræði
Nokkrir fyrirlesarar fjölluðu
um nýjungar í notkun líftækni í
iðnaði. Þar var fyrst og fremst um
að ræða lyfja- og efnaiðnað ýmiss
konar, en áberandi var að engin
framsaga var um notkun líftækni
í matvælaiðnaði, sem er ein
mannfrekasta iðngreinin, a.m.k. í
Evrópu.
Töluverðu af fundartíma var
varið í að ræða málefni, sem einu
nafni mætti kalla lífefnaverkfræði
verið um verðmætar örveruafurð- (biochemical engineering). Líf-
ir að ræða og settu sig í samband efnaverkfræðingnum er falið að
við Iðnþróunarbankann með hafa yfirsýn með uppsetningu
mögulega aðstoð í huga. Bankinn tækja og vinnsluferlum. Hann
áleit að þarna fælust miklir mögu- gegnir því sama hlutverki og efna-
leikar, en að öll rannsókna- og verkfræðingurinn, en ný tækni
þróunarstarfsemi yrði bankanum hefur skapað ný verkfræðileg
og vísindamönnunum ofviða. vandamál og krefst aukinnar
Bankinn fór því á stúfana og hafði þekkingar á ýmsum líffræðilegum
forgöngu um stofnun þróunarfyr- ferlum, sem lífefnaverkfræðingur-
irtækis, sem þróað gæti hugmynd- inn einn hefur yfirsýn yfir. Hluti
ir vísindamannanna í arðbærar af verkahring hans er að skipu-
afurðir. Þetta fyrirtæki var þann- leggja það, sem á ensku hefur ver-
ig hugsað að stofninn í því yrði ið nefnt „downstream processing".
bankinn sjálfur, auk innlends iðn- Hér er um að ræða að hanna þá
aðarfyrirtækis, og að leitað yrði vinnsluleið, sem gefur hreina
eftir samstarfsaðilum erlendis, lokaafurð með minnstum tilkostn-
sem þegar höfðu yfir mikilli þekk- aði. Um er að ræða alls konar sí-
ingu í líftækni að ráða, sérstak- unar- og skilvinduferla. Augljóst
lega hvað varðar ensím og mark- var að stór hluti sýningar þeirrar,
aði fyrir þau. Þróunarfyrirtækið sem stóð yfir samfara ráð-
var stofnað 1980 og er einn stærsti stefnunni, var fyrir þá menn, sem
hluthafinn Genex (30%), sem er fást við „downstream processing".
47
6. Líftækni og
landbúnaður
Það er á sviði landbúnaðar, sem
nýja líftæknin mun, að flestra
mati, valda hvað mestri byltingu á
komandi áratugum. Kemur þar
margt til. Með erfðafræðilegum
aðferðum verður í náinni framtíð
hægt að hafa áhrif á ýmsa tak-
markandi þætti í vexti nytja-
plantna, t.d.:
— Auka vaxtargetu.
— Auka framleiðni.
— Auka sjúkdóms- og veðurþol.
— Búa til blendinga, sem sameina
kosti nokkurra mismunandi
nytjaplantna.
— Auka niturfixerandi hæfni
plantna og koma á sambýlis-
formi á milli niturfixerandi
baktería og plantna, sem þess-
ar örverur „sýkja“ venjulega
ekki.
Að lokum var rætt um mögu-
leika á erfðafræðilegu fikti með
búfénað og hafa ýmsar athyglis-
verðar nýjungar sprottið fram.
7. Lífmassi og líforka
Geysilegt magn af hráefni í
landbúnaði fer til spillis. Hér er
ekki eingöngu um að ræða ýmiss
konar sláturúrgang, heldur einnig
alls konar jurtaúrgang. Nægir í
þessu sambandi að nefna það sem
til fellur við skógarhögg og við
uppskeru. Einnig mætti í þessu
sambandi nefna offramleiðslu á
t.d. ýmsum korntegundum. Þetta
flokkast allt undir lífmassa (bio-
mass). Fram að þessu hefur þessi
úrgangur eða umframframleiðsla
að mestu verið brennd eða látin
rofna. Nú er hugur í mönnum að
reyna að breyta þessu. Miklar
rannsóknir eru í gangi, þar sem
rannsakað er hvort plöntu-
úrgangur geti nýst á einhvern
hátt. Einnig hefur verið athugað
hvort unnt sé að rækta í stórum
stíl ýmiss konar ávexti og græn-
meti, sem ekki nýtist til manneld-
is eða fóðurs, með tilliti til mögu-
legrar gerjunar. Með minnkandi
olíuforða sér maðurinn fram á að
hann verður að finna aðra orku-
gjafa. Etanól unnið úr jurtavefj-
um er að flestra mati einn mikil-
vægasti orkugjafi framtíðarinnar,
sannkölluð líforka (bioenergy).
III. Lokaorð
Ráðstefna þessi var all viðamik-
il. Greinilegt var að mikill al-
mennur áhugi var fyrir þátttöku
og áttu öll heimshorn fulltrúa.
Ekki nema örlítið brot af ráð-
stefnugestum höfðu eitthvað til
málanna að leggja í formi fram-
söguerinda. Mörg þessara erinda
voru mjög sérhæfð og greinilega
ætluð þröngum hópi manna. önn-
ur erindi voru meira almenns eðl-
is, eins konar úrdráttur yfir
ákveðið svið og þróun innan þess
sviðs. Þó var greinilegt að á ráð-
stefnu sem þessari eru fyrst og
fremst reifuð málefni, sem eru í
brennidepli þá stundina. Sérstak-
lega var fróðlegt að kynnast upp-
byggingu líftækni í ýmsum lönd-
um Evrópu og Bandaríkjunum.
Einnig var mikið lagt upp úr
einkaleyfisumsóknum og hinni
lagalegu hlið líftækninnar. Var
margt af því sem þar kom fram
mjög lærdómsríkt. Góð kynni tók-
ust með nokkrum ráðstefnugest-
um og voru menn almennt mjög
opinskáir er við reifuðum vanda-
mál íslenskrar líftækni. Kom
flestum saman um að við þyrftum
að leita sem fyrst eftir samstarfi
við erlenda aðila, sem gætu að-
stoðað okkur við að hrinda í fram-
kvæmd þeim hugmyndum er hér
eru að fæðast.
Dr. Ari K. Sæmundsen er sturfa-
maður Rannsóknastofu HÍ í veiru-
fneði. Úifar Antonsson vinnur hjú
Rannsóknaráði ríkisins. Biðir eru /
starfshópi Rannsóknaráðs um líf-
ttekni og í kynningarnefnd um að-
ferðir og möguleika líftækni i ís-
landi. Ferð sú, sem hér er greint
fri, rar kostuð af Rannsóknaríði
ríkisins og iðnaðarráðuneytinu.