Morgunblaðið - 03.12.1985, Page 12

12
MORGUNBLAÐÍD, ÞRIÐJUDAGUR 3. DESEMBER 1985
Peningaupphæð,
fallinn engill og
sjálflýsandi rass
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Kurt Vonnegut:
GUÐ LAUN HERRA ROSEWATER
eða Perlur fyrir svín.
Sveinbjörn I. Baldvinsson þýddi.
Almenna bókafélagið 1985.
Kurt Vonnegut er þekktastur
fyrir hina kaldhæðnislegu skáld-
sögu sína Sláturhús 5, bók um
miklar hörmungar, loftárásirnar á
Dresden í lok heimsstyrjaldarinn-
ar síðari. Þar segir hann frá eigin
reynslu, en hann var stríðsfangi
Þjóðverja þegar ósköpin dundu
yfir, borg breyttist í logandi víti.
Segja má að Vonnegut fjalli um
þessa ógnaratburði af vissri léttúð,
en það er nú einu sinni aðferð
hans. Skop hans er af ætt gálga-
húmorsins, hann varast alla til-
finningasemi. Fyrir Sláturhús 5
er Vonnegut víðkunnur og hann
komst í tísku eftir að skáldsagan
kom út 1969. Það var einkum ungt
háskólafólk í Bandaríkjunum sem
dýrkaði Vonnegut, en aðdáunin
náði lengra. Eins konar Vonnegut-
æði greip um sig. Hippakynslóð
og friðarsinnar voru meðal þeirra
sem tóku hinn þýskættaða Banda-
ríkjamann upp á sína arma.
Þýðing Sveinbjörns I. Baldvins-
sonar á Sláturhúsi 5 kom út 1982
og var í senn lipur og hugvitsam-
leg. Nú hefur Sveinbjörn enn á ný
lagt til atlögu við hinn vandmeð-
farna texta Vonneguts. Afrakstur-
inn er Guð laun herra Rosewater
og nær Sveinbjörn ekki síðri
árangri með þessari þýðingu en
hinni fyrri.
Guð laun herra Rosewater er
sagan um auðmanninn og furðu-
fuglinn Eliot Rosewater, en eins
og segir í upphafi skáldsögunnar
koma fleiri við sögu: „Peningaupp-
hæð er ein aðalsöguhetjan í þessari
sögu um fólk, rétt eins og hunang
gæti verið ein aðalsöguhetjan í
sögu um býflugur."
Rosewaterauðurinn er semsagt
upphaf og endir sögunnar. Sonur
skapara samnefndrar stofnunar,
Eliot Rosewater, hefur tekið við
sem forseti þegar sagan byrjar og
er sagður brjálæðingur. Norman
Mushari, ungur lögfræðingur,
kemst að því að samkvæmt stofn-
skrá mega geðveikir menn ekki
fara með völd í stofnuninni. Hann
hyggur gott til glóðarinnar og
hugsar: „Það verður að koma þessu
eintaki fyrir rétt.“
Mushari er svo lýst: „Hann var
einn metri og sextíu sentímetrar
á hæð. Hann var með óhemjulega
stóran rass sem var sjálflýsandi
ef hann var ber.“
Eliot fær einnig hátignarlega
lýsingu: „fyllibytta, draumóra-
maður, fallinn engill, stefnulaus
asni“.
Svona skrautlegar persónur
hljóta að fara vel í sögu. Það kemur
líka á daginn að frásögnin af þeim
verður litrík.
Sífullur stundar Eliot líknar-
starfsemi í nafni Rosewaterstofn-
unarinnar, kjörorð: „Hvað getum
við gert fyrir þig?“ Enginn er svo
vesæll að hann eigi ekki athvarf
hjá þessu stóra hjarta. Eitt af
áhugamálunum er slökkvistarf, sú
hugsjón að vera sjálfboðaslökkvi-
liðsmaður. Meðal grátbroslegra
persóna er kona Eliots, Sylvía,
fegurðardís frá París. En það er
fullt af skrýtnum persónum þótt
þær skyggi ekki á aðalhetjurnar.
Guð laun herra Rosewater er
skáldsaga sem er fremur laus í
böndunum, opin saga eins og flest
verk Vonneguts. Með því að vera
óhátíðlegur í framsetningu, kjaft-
for, að því er virðist ábyrgðarlaus,
kemst háðfuglinn langt í greiningu
sinni á bandarísku samfélagi.
Vonnegut er ádeilugjarn, en ádeila
hans er af því tagi sem hefur í sér
fólgna alvöru undir gervi skopsins.
Þó er dálítið erfitt að taka hann
Kurt Vonnegut
alvarlega og verstur er hann á
þeim stöðum þar sem glittir í siða-
prédikarann vandlega falinn.
Það gerist sem betur fer sjaldan.
Margir lesa Kurt Vonnegut sem
alvarlega afþreyingu og það verður
að segja eins og er að hann er
ekki leiðinlegur þótt skemmtileg-
heitin gangi stundum út í öfgar.
Hann getur verið framúrskarandi
hnyttinn og segir þá oft það sem
máli skiptir í fáeinum orðum,
einkum með því að búa til aðstæð-
ur sem eru á mörkum fáránleik-
ans, stundum fáránleikinn sjálfur.
Svo mörg eru dæmi þessa í Guð
laun herra Rosewater að látið
verður nægja að benda væntanleg-
um lesendum á að kynna sér þau.
Þýðandinn gengur nokkuð langt í
sumum staðfærslum sínum, en
vonandi særir það engan að sjá til
dæmis kunnan texta eftir Hall-
grím Pétursson í óvæntu sam-
hengi. Það er ekki hægt að þýða
Vonnegut nema með skáldaleyfum
á stöku stað.
Bandaríska skáldsagan er eins
og menn vita ólík hinni evrópsku.
Hún hefur tileinkað sér annars
konar frelsi en sú skáldsaga sem
reyndi að gera uppreisn gegn hefð-
bundnu mynstri. Og tókst það
sjaldan.
Þótt mönnum þyki bandaríska
skáldsagan oft léttvæg er óþarfi
að hafna henni. Hún er einn
möguleiki af mörgum.
Jóhann Hjálmarsson
Bréfúr
sveitinni
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Bolli Gústavsson í Laufási:
LITIÐ ÚT UM UÓRA
Þættir
Bókaútgáfan Skjaldborg
Akureyri 1985.
Séra Bolli Gústavsson í Lauf-
ási er kunnur fyrir margar ágæt-
ar blaðagreinar og leiklistar-
gagnrýni auk þess sem hann
hefur haslað sér völl sem rit-
höfundur og skáld með eftirtöld-
um bókum: Fjögur skáld í för
með presti (1978), Ýmsar verða
ævirnar (1980) og Vorganga i
vindhræringi (1982).
Bolli lítur í bókstaflegri merk-
ingu út um ljóra í nýjustu bók
sinni Litið út um ljóra. Hér er á
ferð ýmiskonar efni úr syrpum
hans, allt þættir sem vilja stuðla
að aukinni menningu og víðsýni
í andlegum efnum þótt deila
megi um hvernig tekst. En Bolli
Gústavsson er einn þeirra manna
sem gott er að hafa samfylgd
með. Svo jákvæður er hann í
afstöðu sinni að hann getur jafn-
vel sannfært hina efasömustu
um að það sem í fyrstu virðist
fremur smávægilegt sé af hinu
góða, að minnsta kosti lofsverð
viðleitni.
Vera má að mönnum þyki Bolli
of umburðarlyndur, sérstaklega
í umfjöllun sinni um skáldskap,
en þá má svara sem svo að
umburðarlyndi saki ekki.
Ég hef lítið annað en gott að
segja um þætti Bolla Gústavs-
sonar. Það má að vísu fallast á
það að þættirnir eru ekki allir
til þess fallnir að birtast í bók,
þeir njóta sín líklega best í blöð-
um og tímaritum. Nokkrir þeirra
eru dæmigerð bréf úr sveitinni,
en minna má á að margir snjallir
höfundar hafa skrifað bréf af því
tagi.
Það sem vantar er á köflum
sjálfstætt mat. Of mikið er um
sjálfsagða hluti. Bolla er í mun
að frægja góða menn og hann
verður ekki gagnrýndur fyrir
það. En sem betur fer er hægt
að vera ósammála honum.
Ég nefni nokkur slík dæmi.
í þættinum A tímamótum er
Ólafur Jóhann Sigurðsson kall-
aður til vitnis um að „aðeins
einum manni hefur þó tekist að
þýða ljóð eftir Hjalmar Gullberg
án þess að það glataði þeim sér-
stæða tóni, sem einkennir þetta
frábæra, sænska skáld." Orð ól-
afs Jóhanns gilda um þýðingu
Sigurbjörns Einarssonar biskups
á ljóði Hjalmars Gullberg Og ég
mun láta yður verða mannaveið-
ara, sem birtist í Lesbók Morgun-
blaðsins. Þýðing Sigurbjörns
Einarssonar er góð eins og fleiri
þýðingar hans, reyndar betri en
við eigum að venjast þegar um
þýðingar á verkum merkra er-
lendra skálda er að ræða. En að
hann túlki Hjalmar Gullberg
betur en Magnús Ásgeirsson er
ekki skoðun sem á skilið að sjást
á prenti. Annað mál er það að
Bolli sýnir ágætlega að stíll bisk-
upsins er þannig að áður en hann
veit af er hann farinn að yrkja,
í honum býr skáld. Og flestir
munu taka undir með Bolla þegar
hann segir að Sigurbjörn hafi
„fært Játningar Ágústínusar
kirkjuföður í svo glæstan búning
íslensks máls, að ekki verður
betur gert.“
í þætti um Davíð Stefánsson
frá Fagraskógi er ómaklega veg-
ið að höfuðskáldi: Steini Stein-
arr. Kristján frá Djúpalæk vitn-
ar um það að kynni hans af
Steini hafi ekki verið „uppörv-
andi“. Það er auðvitað hans mál.
Af blöðum Vilmund-
ar landlæknis
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Med hug og orði: Af blöðum Vil-
mundar Jónssonar landlæknis. Fyrra
og síðara bindi. Iðunn, 1985. 379 -t-
378 bls. Þórhallur Vilraundarson sá
um útgáfuna.
í þessum tveimur bókum er birt
safn ritsmíða Vilmundar Jónsson-
ar. Ekki er þar þó öllu er hann
ritaði til skila haldið. Undan eru
felldar ritgerðir hans um íslenska
lækningasögu, sem gefnar voru út
í tveimur bindum árið 1969. Þá er
hér ekki heldur rit hans um Lækn-
ingar — Curationes — Þorkels
Arngrímssonar og óprentuð er
saga læknakennslu á íslandi.
Sendibréfin sem hér eru birt eru
þá varla nema lítið sýnishorn af
einkabréfum Vilmundar.
Margra grasa kennir á þessum
hálft áttunda hundrað blaðsíðum
og kemur meiri hluti þess nú á
prent í fyrsta sinn. En einnig er
hér gamla kunningja að finna,
ritsmíðar sem eitt sinn vöktu
umtal og ollu jafnvel hörðum deil-
um.
Lesandinn fær hér allglögga
mynd af Vilmundi Jónssyni. Hvort
tveggja er að skrifin spanna langt
tímabil, eða allt frá menntaskóla-
árum hans og til síðustu æviára,
og efnið er hið fjölbreytilegasta.
Hér er að finna bernskuminning-
ar, minningabrot frá læknisárun-
um austur á Langanesi og vestur
á ísafirði. Frásagnir eru af ýmsum
mönnum sem Vilmundur kynntist
og urðu honum hugstæðir. Þá eru
ferðasögubrot. Allmargir sagna-
þættir eru hér, sumir frá löngu
liðnum tímum, aðrir úr samtíð
höfundar. Sumt af því tók hann
saman fyrir vin sinn Þórberg Þórð-
arson og birtist það í Gráskinnu.
Þá eru hér einu eftirmælin, sem
Vilmundur birti (— Eitt sá tómt
helstrið ), og eru þau vissulega
eftirminnileg. Kafli einn nefnist
Laust og bundið og er þar bæði
skáldskapur, gátur, gamanþættir
og sitthvað fleira. Undir titlinum
fslenzkt mál eru frægar greinar,
s.s. Vörn fyrir veiru, Thorvaldsen
og Oehlenschláger, Skinnsokkur
og skotthúfa o.fl. Þá er kafli sem
hefur að geyma stjórnmálaskrif,
einkum frá fyrri árum Vilmundar,
þegar hann stóð í stjórnmála-
amstri fyrir Alþýðuflokkinn. Að
vonum er langur kafli um heil-
brigðismál. Síðast í texta eru all-
mörg sendibréf. En bókunum lýkur
á 30 bls. nafnaskrám.
Ekki er auðhlaupið að því að
setja saman umsögn um svo efn-
ismikið og fjölbreytilegt ritverk.
Það sem hér verður sagt ber ein-
ungis að skoða sem fyrstu viðbrögð
lesanda við nokkuð hröðum lestri.
Þegar mér bárust þessar tvær
þykku bækur í hendur sleppti ég
öðru lesefni og datt ekki í hug að
grípa til þess, fyrr en lesið hafði
verið til enda. Vilmundur sleppti
mér ekki fyrr en hann hafði sagt
sitt síðasta orð. Hann var að
mörgu leyti maður að mínu skapi.
Mér leiddist ekki í návist hans.
Hygg ég að svo muni um fleiri —
og að svo hafi verið meðan hann
var ofan moldar. Hvað veldur?
Eins og margir vita var Vil-
mundur með afbrigðum ritfær
maður. Þar fór saman mikil
smekkvísi á íslenskt mál, rökfræði
og oft á tíðum djúp og viturleg
hugsun og mikil og einörð mála-
fylgja, þegar henni þurfti að kosta.
Viðhorf hans voru og á marga lund
einkar aðlaðandi. Hann var húm-
anisti, mannhyggjumaður, gæddur
næmri réttlætiskennd og raun-
særri, heilbrigðri skynsemi. Höf-
undur sem slíka kosti hefur, verður
Vilraundur Jónsson landlæknir
aldrei leiðinlegur. Hann veitir
jafnan nokkra listræna ánægju og
af honum má sitthvað læra. Og sé
hann jafnframt húmoristi, eins og
Vilmundur var, sér hann einnig
fyrir nokkurri skemmtan.
Því lengur sem ég las í þessum
bókum þvi skýrari varð mynd mín
af Vilmundi Jónssyni. I aðra rönd-
ina virðist mér hann hafa verið
nokkuð viðkvæmur og hlýr maður.
En hann brynjaði sig ytra með
nokkuð hrjúfum skráp. Við-
kvæmnin, hlýjan og skilningur á
öðrum mönnum, einkum smæl-
ingjum, kemur glöggt fram víða í
skrifum hans: minningarþáttum,
frásögnum af mönnum og í sendi-
bréfum. Og skrápurinn, stundum
vafinn í hjúp siðferðislegrar vand-
lætingar, jafnvel hroka, er einnig
víða sýnilegur. Annað greinilegt
auðkenni Vilmundar er fastheldni,
viss íhaldssemi og mikil tryggð
bæði við menn og málefni. Hann
var að því leytinu kjarnakarl.
En Vilmundur var einnig ódeig-
ur bardagamaður. Og þar var hann
svo sannarlega kappsfullur. Lík-
legt þykir mér af lestri sumra
greina hans að dæma að honum
hafi reynst afar þungbært að bíða
lægri hlut. Sumar deilugreinar
hans eru hrein meistarasmíð. Þarf
maður alls ekki að vera honum
sammála til þess að geta metið þær
sem slíkar. Fimi hans með orðsins
brandi var einstök. Af snilldar-
legri rökvísi og sannfæringar-
krafti gat hann hagrætt hverju
máli svo að lesandanum virtist
sem rétt væri. En þegar mest lá
við gat hann einnig gerst æði
orðhvatur og illskeyttur. Og við
bar að hann skyti spjótum sínum
undir beltisstað. Hygg ég að sumir
þeir sem þannig voru lagðir hafi
seint eða aldrei fyrirgefið. Mér er
nær að halda að Vilmundur hafi
stundum haft svo gaman af bar-
daganum að litlu skipti hvert mál-
efnið var. Oft taldi hann sig þó
vera að verja heiður læknastéttar-
innar. Sú vörn var raunar oftar
en hitt fólgin í all föðurlegum
umvöndunum og aðfinnslum, sem
kollegar hans áttu bágt með að
una. Þeir kunnu því ekki alltaf
ýkja vel að vera teknir á kné og
hirtir. Um þverbak keyrði þegar
hann gerðist svo ósvífinn að líkja
læknum við veðurfræðinga. Þá var
sjálfum landlækni úthýst um sinn
úr læknablaðinu og varð hann að