Morgunblaðið - 26.11.1986, Blaðsíða 39

39
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 26. NÓVEMBER 1986
Þjóð í kreppu
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Kjartan Jónsson: Kreppuárin á
íslandi 1930-1939. I. 154 bls.
Bókaútgáfan Örn og Örlygur hf.
1986.
Fyrir fáeinum árum kom út ritið
Heimsstyijaldarárin á íslandi
eftir Tómas Þór Tómasson. Þar var
bryddað upp á skemmtilegri nýjung
í þá áttina að færa sögu löngu lið-
inna ára í fréttabúning þannig að
lesandinn hefði á tilfinningunni að
hann hefði dagblað, eða að minnsta
kosti einhvers konar samtímarit,
fyrir framar. sig, myndskreytt að
sjálfsögðu, og fyndi sig þannig mitt
í hringiðu peirra atburða sem greint
er frá.
Þetta rit um krepguárin er byggt
upp á sama hátt. Ur því að ritin
urðu tvö og höfundamir jafnmargir
var sjálfsagt að deila verkum svo
að annar skrifaði um stríðsár en
hinn um kreppu. Þau tímabil urðu
svo ólík að furðu gegnir þegar horft
er um öxl.
Kápumyndin á þessari bók gefur
strax hugmynd um hið rétta and-
rúmsloft kreppunnar: Menn á fundi,
fáeinir með hatta, aðrir með der-
húfur sem voru einkennishöfuðföt
þeirra sem minna máttu sín (með
stríðinu fóm allir að ganga með
battesbýhatt því þá vom allir orðn-
ir ríkir). Maður í ræðustól. Athygli
vekur að þeir, sem næst standa
ræðustólnum, snúa ekki að ræðu-
manni heldur að áheyrendum — svo
sem tilbúnir að veija ræðumanninn
ef á þyrfti að halda!
Kreppuárin urðu að því leyti
minnisstæður, en ekki að sama
skapi ánægjulegur kapítuli í ís-
landssögunni að þá hófst fyrir
alvöru kalda stríðið í þessu landi.
Þá varð til sú flokkaskipun sem
síðan hefur haldist. Þá varð hér
samgöngubylting. Bíllinn varð aðal-
farartækið landshluta á milli. í
bókmenntunum þokaði gamli
tíminn fyrir nýjum stefnum.
Ríkisútvarpið gerbreytti heimilislíf-
inu. Og pólitískar sviptingar í öðmm
löndum höfðu hér meiri og varan-
legri áhrif en nokkm sinni fyrr.
Þama varð líka til vísirinn að vel-
ferðarríki því sem síðan hefur
þróast. Höfundur segir í formála
að sskilningur og þekking á sögu
aldarinnar hljóti að vera besta und-
irstaða skilnings jafnt á samtíð
okkar sem fyrri alda sögu.« Þetta
em orð að sönnu og eiga ekki hvað
síst við sögu kreppunnar. Þá kvikn-
uðu hugmyndir sem enn þökta í
margs manns huga þrátt fyrir æm-
ar breytingar.
Þetta fyrsta bindi (af þrem áætl-
uðum) tekur einkum til tveggja til
þriggja fyrstu kreppuáranna. Kann
því að vera skiljanlegt að höfundur
skuli leggja hér mesta áherslu á
verkföll og vinstri pólitík því hvort
tveggja einkenndi þau ár. Hasarinn
er alltaf fréttaefni númer eitt. Hins
ber að minnast að fleira einkenndi
þjóðlífíð þó minna væri í fréttum.
Kjartan gerir í stuttu máli grein
fyrir þróun vegamála um og upp
úr 1930. Athyglisvert er hversu vel
rættist hér úr vegakerfínu á þessum
fátæktarámm, hvemig það lengdist
með undraskjótum hraða frá ári til
árs. Þegar svo var komið að rútu-
farþegar komust á einum degi milli
Reykjavíkur og Akureyrar (1936)
þótti það með ódæmum. En þá var
að vísu farið með skipi milli
Reykjavíkur og Akraness eða Borg-
amess. Bifreiðastöð Steindórs mun
fyrst hafa haft þetta sérleyfí ein
„ ... og hafði Steindór þennan hátt-
inn á allan kreppuáratuginn, að
senda farþega sína með Fagranesi
til Akraness og aka þaðan til Akur-
eyrar,“ segir Kjartan. Ekki rengi
ég það — en langar að bæta nokkm
við: Arið 1935 kom Laxfoss til sög-
unnar og sigldi milli Reykjavíkur
og Borgamess. Um þær mundir,
hygg ég, tók Bifreiðastöð Akur-
eyrar við sérleyfínu, fyrst að hluta,
síðan alveg. Þá fyrst tóku þessir
fólksflutningar að aukast svo um
munaði. Og bflar BSA keyrðu aldr-
ei lengra en í Borgames, þar tók
Laxfoss við. Vegurinn fyrir Hval-
fjörð þótti svo glæfralegur að þeir,
sem farið höfðu, lýstu ferðinni sem
meiriháttar svaðilför. En þessar
»hröðu« samgöngur höfðu víðtæk
áhrif á þjóðlífíð. Þá varð t.d. altítt
að fólk sækti vinnu milli lands-
hluta: norður á sfld — suður á
vetrarvertíð og þar fram eftir göt-
unum.
Skilmerkilega skýrir Kjartan frá
upphafí kreppunnar í Bandaríkjun-
um og orsökum þess að hún hlaut
að breiðast út um allar jarðir svo
Hefndarþorsta svalað
Kvikmyndir
Amaldur Indriðason
Dópstríðið (Quiet Cool). Sýnd í
Laugarásbíói. Stjörnugjöf: ★ ★
Bandarísk. Leikstjóri: Clay
Borris. Handrit: Clay Borris og
Susan Vercellin. Framleiandi:
Robert Shaye. Kvikmyndataka:
Jaques Haitkin. Tónlist: Jay
Ferguson. Helstu hlutverk:
James Remar, Adam Coleman
Howard og Daphne Ashbrook.
í myndum eins og Dópstríðinu
þar sem hefíidin er drifkrafturinn
og knýr annars góðviljaðar og
elskulegar persónur til ódæðis-
verka, sem taka orðið iðulega
grimmdarverkum illmennanna
fram, byggist fléttan á því að
vekja áhorfandann til samúðar
með þeim sem eru órétti beittir.
Takist það sæmilega hefur áhorf-
andinn bara gaman af að sjá góðu
gæjana svíða þá vondu.
Leikstjóranum Clay Borris
tekst þetta nokkuð vel framan af
í Dópstríðinu með því að gera ill-
mennin að verulegum hrottum og
fómarlömb þeirra að indælum
sakleysingjum. Hrottamir eru
dópframleiðendur í einhveiju
krummaskuði í sveitum Ameríku
og drepa, eða réttara sagt taka
af lífí, foreldra stráks, sem verður
vitni að morði sem þeir fremja en
stráksi sleppur við illan leik. Hann
kynnist svo löggu frá New York,
sem gömul vinkona kallar til, og
saman vinna þeir á glæpagenginu
með viðeigandi djöfulskap og lát-
um.
En þá er allt spursmál um sam-
úð rokið út í veður og vind eins
og venjulega og við tekur kerfís-
bundin gereyðing á bófunum.
Enginn hefur þörf fyrir samúð
lengur og sú litla tilfínning sem
kveikt var í byijun gleymist
undrahratt.
Myndin tekur á sig svip vestr-
ans þegar annar aðalgaurinn
gengur kaldur og rólegur í bæinn
spillta með tvo haglara í höndun-
um og þmmar niður síðustu
bófana. Og svo verður hún ein-
faldlega hlægileg þegar kemur
að lokauppgjörinu við þá persónu
sem stendur að baki öllu saman.
Það ætti engum að koma á óvart
hver það er, þótt því sé reynt að
halda leyndu „spennunnar"
vegna, af því hún er eini eftirlif-
andi bæjarbúinn að leik loknum.
„Ég gerði þetta fyrir peningana,"
segir hún og lítur samt út eins
og fátæk blómasölukerling.
Sá, sem fer með aðalhlutverkið
í þessum bandaríska hefndar-
þorsta, er James Remar og þótt
hann sé ekki endilega góður leik-
ari tekst honum sæmilega að fara
með hlutverk góðhjartaðrar löggu
með snert af mikilmennskubijál-
æði stórborgarbúans sem veit að
sveitin er bara einum of lítil fyrir
hann. Hann er a.m.k. mikið
breyttur frá því hann lék í 48 HRS
Walter Hills þar sem hann var
geðsjúkur morðingi. Hann lifði sig
þó mun meira inn í það hlutverk.
fljótt sem raun bar vitni. Ennfrem-
ur getur Kjartan þess réttilega að
hagfræðingar séu enn gróflega
ósammála um raunverulegar orsak-
ir þessa hrikalega hruns. Kjartan
heldur því fram að stjómvöid vestra
hafí brugðist rangt við þessu reiðar-
slagi. Það er vafalaust rétt. En
kannski máttu þau afsaka sig með
því að enginn hafði áður glímt við
þvflíkan vanda.
Fróðlegt verður að fylgjast með
framhaldi þessa verks. Fleira setti
svip á ijórða tuginn en verkföll og
stofnun kommúnistaflokks. Berkla-
veikin vofði hér yfír eins og dökkur
skuggi. Spánarstyijöldin herti hér
á sultarólinni í þann mund er krepp-
an tók að lina tökin annars staðar.
Mestu skáldverk þessarar aldar sáu
dagsins ljós. Héraðsskólamir —
stofnaðir af Jónasi — höfðu mikil
áhrif, en þó ekki eindregið þau sem
Jónas ætlaðist til: að halda unga
fólkinu heima í sveitinni. Kirkjan
(segja mér gamlir prestar) átti í vök
að verjast á þessum ámm. En stóm
stjömumar vom þeir sem gátu lát-
ið rödd sína berast »á öldum ljós-
vakans« (eins og þá var alltaf sagt)
út um allar byggðir landsins. Og
ekki má gleyma að hyggja að því
hvað fólkið hafði fyrir framan sig
á matborðinu. Það þætti víst ekki
ríkmannlegt nú. Viðskiptahættir
vom með ýmsu móti. Og olli deilum.
Allt þetta og miklu fleira bíður
síðari binda verksins.
Svo langar mig að minna höfund-
inn á að »vættur« og þá einnig
»óvættur« em kvenkynsorð. Annars
er textinn hinn læsilegasti og hæfír
vel efni. Kjartan segist í formála
óska þess að »verkið sé metið á
þeim forsendum sem það er unnið,
þ.e. sem skemmti-, fræðslu- og
skilningsvaki fyrir allan almenn-
ing.«
Sýnist mér sem höfundur muni
ætla að standa vel við þau orð.
Margar myndir em í bókinni. En
myndaöflun til verks af þessu tagi
er miklu meira þolinmæðisverk en
ætla mætti í fljótu bragði.
Skýjaborgir Geimsteins
Hljómplfttur
ÁrniJohnsen
Skýjaborgir heitir nýleg hljóm-
plata frá Geimsteini þar sem
ýmsir flytjendur flytja lög úr
ýmsum áttum, innlend og erlend.
Flytjendur em Geimsteinn, María
Baldursdóttir, Þórir Baldursson,
Sigríður Ragna Jónasdóttir, Rut
Reginalds, Haraldur Gunnar,
Rúnar Júlíus, Gammar, Transc-
ender, Eva Gunnarsdóttir, Geir-
mundur Valtýsson, hljómsveit
Magnúsar Kjartanssonar, Bylur,
Privat, Helga Magnúsdóttir,
Þokkabót, Svenni Björgvins og co.
og Fikt. Það kennir því margra
grasa á þessari líflegu plötu, en
gjaman mættu vera meiri upplýs-
ingar á plötuumslagi um lögin og
flytjendur.
Þessi plata var tekin upp í upp-
tökuheimili Geimsteins og Hljóð-
rita 1985 og 1986 og það vom
þeir Þórir Baldursson, Rúnar Júlí-
usson, Matthías Davíðsson og
Júlíus Freyr Guðmundsson sem
stjómuðu upptöku. Hér er um að
ræða vandaða plötu með léttum
dægurlögum og þessi breiðfylking
söngvara og hljómlistarmanna
gerir hana skemmtilega og fjöl-
breytta.
Enn er von
Hljómplfttur
Árni Johnsen
Enn er von heitir kristileg
hljómplata sem Lifandi von hefur
gefíð út, en þar syngja ýmsir
söngvarar söngva til dýrðar Jesú
Kristi. Þetta er vönduð hljómplata
þar sem hver söngvarinn er öðrum
betri, en þó er óhætt að segja að
eitt skemmtilegasta og melódísk-
asta lagið „Von“ syngur Þorvald-
ur Halldórsson. Þeir sem syngja
em: Sólveig Guðnadóttir, Hjalti
Gunnlaugsson, Halldór Lámsson,
Sigríður Guðnadóttir, Ámý Björg
Jóhannsdóttir og Kristín Björg
Hákonardóttir, Loftur S. Guðna-
son, Hellen S. Helgadóttir og
Pétur Hrafnsson.
Flest lögin og textamir em eft-
ir þátttakendur á plötunni, en einn
sálmur úr sálmabókinni siglir
með, sálmur númer 150.
Enn er von er falleg plata, já-
kvæð og allur flutningur hinn
vandaðasti. Tónlistin er á nótum
þess sem margt ungt fólk hefur
mikinn áhuga á, taktföst en ekki
sérlega ljóðræn.
Það er mikill fengur að því að
ungt fólk vinni slíka hljómplötu á
borð allsnægtaþjóðfélagsins, sem
við búum í, því vissulega er mikil
þörf fyrir það ankeri sem trúin á
Jesúm Krist er öllu fólki.
BV
Rafmagns
oghona-
lyftarar
Liprirog^
handhægir.
Lyftigeta:
500-2000 kíló.
Lyftihæð upp í
6 metra.
Mjóar aksturs-
leiðir.
Veitumfúslega
allarupplýsingar.
UMBOÐS- OG HEILDVERSLUN
Sr
BÍLDSHÖFÐA 16 SiMI:6724 44
Eigum á lager og útvegum með
stuttum fycirvara allar gerðir af
vörurekkum og lagerkerfum.
Veitum fúslega allar nánari
upplýsingar.
UMBOÐS- OG HEILDVERSLUN
BÍLDSHÖFDA 16 SÍML6724 44
Bladburóarfólk
óskast!

UTHVERFI KOPAVOGUR
Heiðargerði 2—124 Kársnesbraut 2—56
Ártúnshöfði (iðnaðarhúsnæði)
fftttgiiiifrliifeife