Morgunblaðið - 04.01.1987, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. JANÚAR 1987
-- . ■ 1; i ■ u, „íit.. m„I./
Réttu ári fyrr, í nýársprédikun
1943, hafði hann látið þessi orð
falla: „Ég elska líka heimili mitt,
hús mitt, heilsu, maka og börn. Ég
kvelst og kremst líka af þeirri til-
hugsun, ef ég ætti að sjá hús mitt
í rúst og börn mín veltast limlest
innanum brakið og mylsnuna. Og
samt er það tvennt sem ég vildi
síður sjá, sem ég með Guðs hjálp
vildi síður sjá. Eg vildi síður sjá
sannleikann svikinn og land mitt
ofurselja heiður sinn.“
Prédikanir Kaj Munks eru að
jafnaði stuttar og uppistaðan skýrar
og alþýðlegar myndir. Boðskapur-
inn er færður í hlýlegan og hvers-
dagslegan búning, en listfengið og
frumleikinn eru sjaldan langt und-
an, enda verða þær manni hugstæð-
ar og knýja sífellt til umhugsunar
og eftirþanka. Sjálfur sagði hann:
„Sem prestur finnst mér ég vera
listamaður, og sem listamaður
finnst mér ég vera prestur." Ekkert
mannlegt var honum óviðkomandi
og hann var hvergi feiminn við að
nefna hlutina sínum réttu nöfnum.
Oftlega vöktu orð hans sára
hneykslun, en hann hafði sérkenni-
legt lag á að nota hneykslunarefnin
til að koma orðum að því sem mestu
Meðorðsins
brandi
/ TILEFNIAF ÍSLENZKU LEIKRITIUMKAJMUNK
eftir Sigurð A.
Magnússon
„Maður kom fram, sendur af
Guði, hann hét Jóhannes. Hann kom
til vitnisburðar, til að vitna um ljós-
ið, svo að allir mættu trúa fyrir
hann.“ Með þessum orðum greinir
Heilög ritning frá komu Jóhannesar
skírara fram á leiksvið sögunnar. Á
umbrotatímum hefur það einatt
gerst að fram kæmu einstaklingar,
sem virtust kallaðir af æðri máttar-
völdum til að bera sannleikanum
vitni, marka stefnuna í ölduróti
voveiflegra tíðinda, leiðbeina þeim
ráðvilltu og stappa stálinu í þá hug-
deigu. Einn þvílíkra var eldsálin og
fullhuginn Kaj Munk, sem hóf upp
raust sína þegar í óefni var komið
hjá dönsku þjóðinni, bauð grímu-
lausu ofbeldi byrginn og lét lífið
fyrir sannfæringu sína og fordæmi.
Dauði hans innsiglaði samhengið
sem alla tíð var milli lífs hans og
listar.
Sérkennilegur
prédikari
Þó Kaj Munk sé fyrst og fremst
kunnur nú um stundir fyrir ritverk
sín, og þá einkanlega leikhúsverkin,
fer varla milli mála að hann var
einn af sérkennilegustu og persónu-
legustu boðberum Krists á þessari
öld. Tvö söfn með prédikunum hans
birtust í íslenskri þýðingu Sigur-
bjamar Einarssonar, Við Babylons
fljót (1944) og Með orðsins brandi
(1945). Ennfremur kom út á ísafírði
1945 bæklingurinn Trú og skylda.
Leikritið Niels Ebbesen í þýðingu
Jóns Eyþórssonar var flutt í útvarpi
og gefið út árið 1943, og Sögur
af Jesú í þýðingu Sigurbjamar Ein-
arssonar komu út árið 1962.
Sömuleiðis sýndi Leikfélag
Reykjavíkur sjónleikinn Orðið vorið
1943, og urðu sýningar samtals
átján, þar af þrjár á Akureyri. Önn-
ur bein kynni af Kaj Munk hafa
íslendingar ekki haft, svo mér sé
kunnugt, þegar frá em taldar
nokkrar greinar um manninn og
verk hans eftir innlenda og erlenda
höfunda.
Ekki er ofmælt að íslenska þjóð-
in hafi verið harmi lostin og viðbjóði
þegar fréttir bámst af fólskulegu
morði Kaj Munks við þjóðveginn í
Hörbylunde skammt frá Silkiborg
4. janúar 1944. Þar vom að verki
handlangarar þýsku nasistanna og
skildu eftir bréfmiða á limlestu
líkinu þarsem stóð á lélegri dönsku:
„Du Svin, arbejdede alligevel for
Tyskland.“ Ódæðið varð upphaf
sannkallaðrar morðaldar í Dan-
mörku. Pjórum dögum fyrir dauða
sinn hafði Kaj Munk komið til kirkju
klæddur frakka og rauðum trefli
og flutt stutta prédikun við hliðina
á jólatrénu undir prédikunarstóln-
um, þarsem hann tjáði söfnuðinum
að hann treystist ekki til að fara í
hempuna, stíga í stólinn eða ganga
fyrir altarið, vegna þess að ónafn-
greind sóknarböm hefðu gengið í
þjónustu Þjóðveija. Þessi prédikun
er gimsteinn og gjama birt í sýnis-
bókum sígildra danskra bókmennta.
Kaj Munk stundaði barnaskóla-
nám í Vejleby, sótti gagnfræðaskól-
ann í Maribo og menntaskólanri í
Nyköbing á Falstri þaðansem harin
lauk stúdentsprófi 1917. Meðan
hann var að búa sig undir stúdents-
próf tók hann sig til og samdi sitt
fyrsta leikrit, Pílatus, sem gefið
var út 20 ámm síðar. Kom þar fram
djúprætt vantrú hans á lýðræði og
þingræði og trú á einvaldinn, hinn
sterka mann — efni sem lengi átti
eftir að sækja á hann. Hann lagði
stund á guðfræði við Kaupmanna-
hafnarháskóla og bjó á Garði frá
1921, þarsem hann var kjörinn
hringjari, og þótti mikið til uin þá
vegsemd. Áðuren hann lyki kandi-
datsprófi hafði hann samið annað
leikrit, En Idealist (1923), sem
seinnameir þótti sæta tíðindum.
Sama ár og hann lauk guðfræði-
prófi, 1924, vígðist hann til Ved-
ersö-sóknar á Vestur-Jótlandi og
þjónaði því kalli til æviloka. Á skóla-
ámnum fékkst hann einnig talsvert
við yrkingar, jafnt skemmtikveð-
skap sem alvarlega ljóðasmíð, en
það var leiklistin sem átti sterkust
ítök í honum. Hann er af mörgum
talinn fmmlegasta leikskáld Dana
á þessari öld, en staða hans í dönsk-
um bókmenntum hefur löngum
verið umdeild.
Leikskáldið
En Idealist var fmmsýnt í Kon-
unglega leikhúsinu í Kaupmanna-
höfn árið 1928, en leikstjómin var
með þvílíkum endemum að verkið
kolféll. Síðar hefur það þrásinnis
verið sýnt við góðar undirtektir,
enda löngu viðurkennt sem eitt af
stórvirkjum danskra leikbók-
mennta. Verkið fjallar á nærgöng-
ulan og hugmyndaríkan hátt um
Heródes konung og bregður upp
eftirminnilegri mynd af andstæðum
valds og mannúðar. Af frábærri
skarpskyggni og djúpum skilningi
lætur höfundur hinn grimma kon-
ung útlista hversvegna hann hefur
tekið sér alræðisvald og orðiðlmynd
hins illa í mannheimi, en vekur
hvergi samúð með harðstjóranum.
Fyrsta verk Munks sem naut al-
mannahylli og opnaði honum allar
varðaði. Boðun hans var skelegg
og undanbragðalaus; þessvegna
náði hann eyrum þjóðar sinnar, þó
sjálfur byggi hann í afskekktu og
bláfátæku prestakalli.
Endaþótt Þjóðvetjar og danskir
skósveinar þeirra hefðu strangar
gætur á Kaj Munk, áræddu þeir
ekki lengivel að leggja hendur á
hann eða hafa bein afskipti af starfi
hans. Hann slapp úr greipum þeirra
29. ágúst 1943, þegar mikill fjöldi
Dana var fangelsaður. Síðar á sama
ári átti hann að prédika í Kirkju
heilags anda í Kaupmannahöfn, en
þýski hemámsstjórinn, dr. Wemer
Best, bannaði það, _og hvarf Munk
heim við svo búið. I byijun desem-
ber prédikaði hann í dómkirkjunni
í Höfn. Það var ekki auglýst og
varð því ekki hindrað; þeir sem
ekki heyrðu til hans fengu prédik-
unina fjölritaða. Mánuði síðar var
hann liðið lík, píslarvottur trúar
sinnar og sannfæringar.
í einu leikrita sinna lætur Kaj
Munk biskupinn Beugel komast svo
að orði: „Ég hitti Martein Lúther.
Hann kenndi mér að kristinn maður
ætti að vera geðprúður. Síðar hitti
ég Krist. Hann er betri. Hann
hvíslaði í eyra mér: Lofum þeim að
Sigurður A. Magnússon
drepa okkur á föstudaginn langa.
Við leikum á þá á páskadagsmorg-
un.“
Uppruni
Kaj Harald Leininger Petersen
fæddist 13. janúar 1898 í kaup-
staðnum Maribo á Lálandi. Foreldr-
ar hans voru Carl Immanuel
Petersen sútari (1857—99) og kona
hans Ane Mathilde Christiansen
(1868—1903). Föður sinn missti
hann á öðru ári og móður sína fjór-
um árum síðar. Hún hafði alist upp
í munaðarleysi og kom því svo fyr-
ir áðuren hún dó, að sveinninn var
tekinn í fóstur af bamlausri frænd-
konu hennar sem gift var smá-
bónda. Hjónin Peder Christian
Sörensen Munk (1860—1939) og
Marie Hansen Munk (1860—1941)
ólu hann upp og ættleiddu 13. júní
1916. Upp frá því bar hann ættar-
nafnið Munk.
Sviðsmynd frá sýningu Konunglega leikhússins í Kaupmannahöfn á
En Idealist 1938. Johannes Poulsen sem Antonius og Bodil Ipsen sem
Kleopatra.
Reinhold Richter til vinstri og Andri Clausen til hægri í hlutverki nazistanna í leikriti Guðrúnar Ás-
mundsdóttur, sem verður frumsýnt í dag, koma til þess að sækja Kaj Munk, sem leikinn er af Amari
Jónssyni.
Sviðsmynd frá sýningu Betty-Nansens-leikhússins á Orðinu. Henrik
Bentzon sem Jóhannes og Knud Heglund, sem presturinn.
dyr í leikhúsheiminum var gaman-
leikurinn Cant, sem sýndur var í
Konunglega leikhúsinu 1931. Verk-
ið er samið í stakhendum (blank
verse) að fyrirmynd Shakespeares
og svipar um margt til leikrita hins
enska stórmeistara. Einsog í fyrri
leikritunum er höfuðpersónan sögu-
leg og víðkunn, sjálfur Hinrik
áttundi. Cant er meðal annars að
því leyti merkilegt sviðsverk að
höfundur beitir hvorki spennu,
óvæntum uppákomum né tilfinn-
ingagosum, heldur er textinn
nokkurskonar útlegging á enska
orðinu cant (hræsnishjal). Máttar-
stólpar samfélagsins, jafnt verald-
legir embættismenn sem kirkjunnar
þjónar, sveigjast einsog strá fyrir
vindi fyrir hræsnisfullum duttlung-
um og geðþóttaákvörðunum
konungs, hvort heldur um er að
ræða hjúskapinn við Önnu Boleyn
eða ráð til að losna við hana, og
skiptir engu þótt líf hennar sé í
húfí. Hvergi sýndi Kaj Munk betur
snilldartök sín á samtölum né hæfí-
leikann til að beita dramatískri
kaldhæðni. Leikritið er í innsta eðli