Morgunblaðið - 04.01.1987, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. JANÚAR 1987
sínu fordæming' þeirrar kenningar
að máttur jafngildi rétti og þeirrar
sannfæringar að réttlæta megi
óhreinlyndi með fölskum röksemd-
um — með cant. Þó ýmsir yrðu til
að skilja boðskapinn sem umsögn
um pólitískt ástand samtímans, þá
hafði hann miklu víðari skírskotun.
Siðapostuli
Til sanns vegar má færa að Kaj
Munk væri kristinn siðapostuli,
bæði sem prédikari og leikskáld.
En hann var jafnóvenjulegt leik-
skáld og hann var prestur. I leikrit-
um sínum jafnt sem prédikunum
vakti fremur öðru fyrir honum að
gera siðaboðskap kristinnar trúar
áþreifanlegan og nærtækan; þess-
vegna vílaði hann ekki fyrir sér að
beita róttækum meðölum þegar því
var að skipta, hvort heldur var í
kirkju eða leikhúsi, til að hrista
áheyrendur uppúr drunga vana-
hugsunar og sjálfsánægju. Hann
vildi umfram allt koma fólki til að
hugsa, en því fór íjarri að hann
boðaði einhvem kreddukenndan eða
afmarkaðan siðalærdóm.
Kaj Munk var sér meðvitandi um
pólitískan vanda heimsbyggðarinn-
ar, og líta má á ýmis leikrit hans
sem persónulegt innlegg í pólitíska
umræðu samtímans, þó þau séu
hvorki bundin stað né stund. Fyrir
honum voru hugmyndir mikilvæg-
ari en listræn fullkomnun. Af því
leiddi að leikrit hans urðu misjöfn
að gæðum, en hitt fer ekki milli
mála, að hugmyndaauðgin í verkum
hans hefur átt drýgstan þátt í þeim
miklu og víðtæku áhrifum sem hann
hafði og hefur enn í leiklistarsögu
Dana.
Orðið
Áðuren tvö ofannefnd leikrit vom
sýnd hafði Kaj Munk samið Orðið
(1925), sem var ekki sýnt né gefið
út fyrren 1932. Ýmsir hafa gert
þvi skóna að verkið sé nokkurskon-
ar andsvar við frægu leikriti norska
skáldsins Bjömstjeme Bjömssons,
Ofurefli (1883—95). Kjami Orðs-
ins er spumingin um trúna sem
flytur fjöll, um getu mannsins tii
að yfirstíga takmarkanir skynsemi
og raunhyggju. I Ieikritinu er stefnt
saman fulltrúum tveggja ríkjandi
viðhorfa í danskri kristni sem tog-
uðust á um sál skáldsins, annars-
vegar áhangendum Gmndtvigs,
hinsvegar píetistum heimatrúboðs-
ins, og leitast við að leiða þá saman
í teikni trúar og kærleika. Hér er
að vísu um að ræða efnivið sem
fáir aðrir en Danir kannast við af
eigin reynd, en menn þurfa samt
ekki að þekkja til átaka hinna ýmsu
trúarviðhorfa í Danmörku til að
nema anda og efni verksins. Hið
mannlega vandamál, sem um er
Qallað, og yfirskilvitleg lausn þess
em ekki bundin við tiltekin menn-
ingarsvæði.
Hið undursamlega orð, sem leiðir
til uppstigningar frá dauðum, fellur
af vömm vitfirrings, einfaldrar sál-
ar sem týnt hefur glómnni af
völdum persónulegs harmleiks. Með
því að láta þvílíkan einstakling
vinna kraftaverkið hefur höfundur
brynjað sig gegn andmælum rök-
hyggjumanna. Sjálfur var Kaj
Munk skynsemishyggjumaður, en
hann kunni að hagnýta sér mögu-
leika leiksviðsins og láta áhorfend-
um eftir að leysa úr spumingunni
— snúa efasemdunum gegn þeim
sem efuðust, ef svo má segja.
Sjálf leikfléttan í Orðinu er gam-
alkunn og sívinsæl: ungir elskendur
sem gagnkvæmur fjandskapur
tveggja ætta vamar samneytis.
Ennfremur stuðlar það að vinsæld-
um verksins að það er iátið gerast
útá landsbyggðinni þarsem mannlíf
er sérkennilegt og litríkt, þannig
að auðgert er að ýkja persónulýs-
ingar. Víða í verkinu er gripið til
djarfra meðala í því skyni að koma
á óvart, vekja spennu eða eftirvænt-
ingu. Má sem dæmi nefna mjög
sundurleitar fregnir af barnsburði,
að ekki sé minnst á upprisu konunn-
ar frá dauðum. Þó Kaj Munk tefli
víða í leikritum sínum á tæpasta
vað og fari stöku sinnum yfir mörk
þess sem trúverðugt er, þá lánast
honum aðdáanlega að halda nauð-
synlegu jafnvægi í Orðinu.
Merkasti kvikmyndagerðarmað-
ur Dana, Carl Th. Dreyer, gerði
kvikmynd eftir Orðinu, sem telst
vera eitt af stórvirkjum kvikmynda-
listarinnar.
• • #
Onnur leikhúsverk
Á fjórða áratug aldarinnar var
Kaj Munk hinn ókrýndi konungur
í dönsku leikhúslífi og lét raunar
mjög að sér kveða víðar á Norður-
löndum. Af verkum hans frá þessu
skeiði má nefna eftirtalin: I Brænd-
ingen (samið 1929, sýnt 1937)
fjallar um baráttuna gegn guðs-
hugmynd kristindómsins. Aðalper-
sónan, Krater, er innblásinn af
persónu og örlögum Georgs Brand-
esar: hugsjónamaður með neikvæðu
forteikni. De Udvalgte (1933) fjall-
ar um Davíð konung og syndugt
lífemi hans. Kærlighed (1935).
Sejren (1936) um Abessiníustyij-
öldina og fasismann, Fugl Fönix
(1938) um Versalafundinn, Diktat-
orinden (1938) um Sigbrit Villums-
datter og samband hennar við
Kristján konung annan. Puslespil
(1939). Han sidder ved Smelte-
diglen (1938) um gyðingaofsóknir
Þjóðverja. Egelykke (1940) um
ævi Grundtvigs; fékk dræmar við-
tökur.
Árið 1940 samdi Kaj Munk leik-
ritið Niels Ebbesen um þýska
hernámið. Það var gefið út 1942,
en þegar í stað bannað og efnt til
opinberrar bókabrennu 9. apríl
1942. Þó náðu hemámsyfirvöldin
einungis í 2.000 af 15.000 eintökum
sem prentuð höfðu verið. Það var
sýnt í Konunglega leikhúsinu að
stríði loknu árið 1945. Loks ber að
nefna einþáttunginn För Cannae
(1943) sem er samtal Hannibals og
rómverska alræðismannsins Fabí-
usar sem frægur var fyrir hik og
framkvæmdaleysi, vildi allt til vinna
að halda friðinn. Þetta stutta verk
birtir einhvem þéttasta og yddað-
asta texta sem frá hendi Munks
kom.
Fyrir seinni heimsstyijöld var
Kaj Munk tvímælalaust umdeildasti
höfundur Dana, enda hafði hann
óvenjulega hæfileika til^að vekja
áhuga, umtal og deilur. Á stríðsár-
unum varð hann hinsvegar mælsk-
asti og dáðasti talsmaður danskrar
sjálfsvirðingar og andspymu gegn
erlendri hersetu.
Mikið var á sínum tíma gert úr
samúð Munks með einvaldsherrum
— og vissulega vom menn einsog
Davíð konungur, Heródes, Pílatus,
Mussolini og Hitler honum hug-
leiknir — en þegar frá leið sá hann
annmarka og bölvun alræðisins, þó
hann væri alla tíð vantrúaður á lýð-
ræðið. Hvað sem annars má segja
um áhuga hans á valdsmönnum,
þá vekja slíkar persónur síst af öllu
samúð í verkum hans. Það var
hvorki tilviljun né hentistefna sem
olli því að hann varð einarðasti
andstæðingur Þjóðveija í stríðinu
og tákngervingur andspymunnar
með þjóð sinni.
Tímamótamaður
Frá bókmenntalegu sjónarmiði
hafa pólitískar skoðanir Kaj Munks
minniháttar gildi, þó þær kunni að
hafa örvað hann til ritstarfa. Það
sem skiptir sköpum í menningar-
sögunni er sú óumdeilanlega stað-
reynd að hann endurreisti sjónleik-
inn sem virkt og áhrifamikið afl í
lífi samtíðar sinnar. Pár Lagerkvist
og Nordahl Grieg kunna að hafa
verið hagvirkari leikritasmiðir, en
það var um Kaj Munk sem umræð-
an á Norðurlöndum einkum snerist
á fjórða áratug aldarinnar. Hann
bjó í senn yfir því hugmyndaflugi,
þeim dramatíska þrótti og þeim
stórbrotnu sjálfsmótsögnum sem
nægðu til að vekja viðbrögð jafnt
gagnrýnenda sem almennra borg-
ara.
Kaj Munk gaf út fimm ljóðabæk-
ur sem vert er að geta, þó þær
standi að baki leikritunum: Os
bærer den himmelske Glæde
(1934), Tempelvers (1939), Nav-
igare necesse (1941), Sværg det,
Drenge (1941) og Den Skæbne
ej til os (1943). Ennfremur komu
frá hans hendi fjögur greinasöfn
um allt milli himins og jarðar, þar-
sem ritleikni hans og skopskyn
þykja njóta sín með sérstökum
ágætum. Þau eru Vedersö-Jeru-
salem retur (1934), Liv og glade
Dage (1936), Himmel og Jord
(1938) og Med Sol og megen
Glæde (1934). Að honum látnum
komu einnig út fjögur óbirt leikrit:
Havet og Menneskene, En Al-
manakhistorie, Atterdag og De
Herrer Dommere.
Eitt af síðustu verkum Kaj
Munks var endurminningabókin
Foraaret saa sagte kommer, sem
hann lauk við haustið 1942. í for-
málanum segir hann að eiginlega
ættu menn ekki að semja endur-
minningar fyrren um áttrætt, því
þá sé bæði minnið þrotið og þeir
látnir sem annars mundu fyrtast.
En hann kveðst hafa brotið þá reglu
vegna atvika sem kunni að vera á
næstu grösum — og skilur eftir
eyðu á síðunni sem lesanda er ætl-
að að fylla út.
Endurminningar Kaj Munks eru
hjartnæm lesning þarsem saman
fara skáldlegt hugarflug, smitandi
gamansemi og ljóðræn tilfinning
fyrir umhverfi og samferðamönn-
um. Það er í rauninni lyginni líkast
að svo heiðrík, jákvæð og fagnaðar-
sæl bók skuli hafa verið samin í
skugga yfirvofandi fórnardauða.
Höfundur er þjóðkunnur rithöf-
undur.
Mínar innilegusíu þakkir til barna minna, vina
og vandamanna fyrir heimsóknir og gjafir.
Sérstaklega vilégþakka lceknum oghjúkrunar
fólki á deild 2, Landakotsspítala, fyrir firábœra
umönnun og góðvild.
Bestu óskir um heillaríkt nýtt ár.
Guð blessi ykkur öll.
Kristín Guðmundsdóttir
fráKeflavík. (stofu 218)
Tónlistarunnendur
Tónleikar
Guðný
Guðmundsdóttir, fiðla,
Philip Jenkins, píanó,
í Austurbæjarbíói laugardaginn 10. janúarkl. 14.30.
Sónötur eftir Beethoven, Jón Nordal, Brahms og
Edward Elgar.
Miðasala í bókaverslun Lárusar Blöndal og ístóni.
Tónlistarfélagið.
Blaðburðarfólk
óskast!
ÚTHVERFI
Heiðargerði frá 2-124
og Hvammsgerði
KÓPAVOGUR
Borgarholtsbraut
AUSTURBÆR
Ingólfsstræti
Eskihlíðfrá 5-15
stakartöluro.fl.
tarcginilrifofrifr
Heba heldur
viðheilsunni
Við bjóðum upp á:
Eroblk — Fonda-byijendaflokkar. framhalds-
flokkar. megrunarkúrar — sauna, ljós.
Dag- og kvöldtímar, tvisvar og fjórum sinn-
um í viku.
í HEBU geta allar konur á öllum aldri fundið
eitthvað við sitt hæfi.
Innritun og upplýsingar i símum 42360
og 41309.
Kennari: Elísabet Hannesdóttir, iþróttakenn-
Heilsurœktin Heba
Auftbrekku 14. Kopavogi
J