Morgunblaðið - 11.02.1987, Síða 23

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. FEBRÚAR 1987
23
Eyðni og sið-
ferðileg ábyrgð
eftir Björn Bjömsson
Mönnum er að verða ljóst að
þvílíkum vágesti, sem eyðni er,
verður að mæta með samstilltu
átaki margra fræðasviða. Eðlilega
vænta menn mikils af læknavísind-
unum, en áreiðanlegt er að hlutur
annarra mannvísinda og félagsví-
sinda, og þá ekki síst siðfræðinnar,
á eftir að stóraukast. Það á reyndar
við um fleiri sjúkdóma en eyðni.
Viðhorf til sjúkdóma og heilsu-
fars hafa breyst. Æ meiri áhersla
er nú lögð á að koma í veg fyrir
sjúkdóma og heilsutjón með mark-
vissu forvamarstarfí. Sú áherslu-
breyting gefur glöggt til kynna að
samband sé á milli sjúkdóma og
félagslegra þátta, t.d. lifnaðarhátta.
Þá er orðið skammt jrfír í spuming-
ar um þá ábyrgð, siðferðilega
umfram allt en jafnvel lagalega
einnig, sem menn bera á sínum eig-
in lifnaðarháttum og afleiðingum
þeirra yfír aðra.
Ekki síst vegna þessara nýju við-
horfa telja heilbrigðisstéttir nú
eðlilegt að leita út fyrir sínar raðir
til eflingar á vömum gegn sjúk-
dómum. Þar koma margir við sögu,
og þegar grannt er skoðað er eng-
inn undanskilinn sem kominn er til
vits og ára. Öflugasta vöm gegn
sjúkdómum kann að reynast hver
sá einstaklingur sem hefur til að
bera heilbrigða siðferðilega dóm-
greind. Líkamlegt heilbrigði er ekki
svo lítið undir því komið.
Dómgreind byggir á þekkingu.
Það er á ábyrgð opinberra aðila, í
þessu tilviki fyrst og fremst starfs-
manna heilbrigðis- og menntakerf-
isins, að miðla þeirri þekkingu. Það
fer eftir eðli þess sjúkdóms sem um
er að ræða hveiju sinni, á hvaða
þætti þekkingar helst ber að leggja
áherslu, til þess að forvamarstarf
skili sem bestum árangri. Eyðni
hefur þá sérstöðu, að smitleiðir eru
í ríkum mæli með kynmökum. Þess
vegna beinist þekkingarmiðlunin að
því að upplýsa fólk um nauðsyn
þess að nota gúmmíveijur. Ekki
skal dregið úr gildi þessarar
fræðslu. Þó hygg ég að lang stærsta
fræðsluátakið er hafí varanlegt for-
vamargildi sitji enn á hakanum,
eins og það heftir löngum gert varð-
andi kynfræðslu. Hér er átt við að
fræða alla, ekki bara böm og ungl-
inga, um þá siðferðilegu ábyrgð sem
fylgir því að iifa lífínu sem mann-
eskja í samskiptum við aðra.
Þær ranghugmyndir vaða uppi
að kynlíf sé tækni og þá um leið
að fari eitthvað úrskeiðis þá hljóti
að vera til á því tæknilegar lausnir.
Það er gott og gilt að fræða tán-
inga um forvamargildi veija, en
hversu miklu meira virði væri ef
takast mætti að ala með þeim virð-
ingu á siðrænum gildum er veittu
þeim leiðsögn um vandrataða stigu
lífsins, þar á meðal kynlífsins, svo
að þeir yrðu hvorki sjálfum sé né
öðrum að tjóni, jafnvel flörtjóni. Það
er ábyrgðarleysi að fræða böm og
unglinga um tæknihliðar kynlífsins
án þess að kenna þeim um leið
undirstöðureglur mannlegra sam-
skipta. Það er nánast sama og að
kenna mönnum á bfl en láta undir
höfuð leggjast að kenna þeim um-
ferðarreglur. Gætum að því, að
þótt líkamsrækt sé góð, þá er mann-
rækt enn betri og brýnni.
Mikilvægur þáttur í siðferðilegri
ábyrgð opinberra aðila gagnvart
eyðni er mótun almenningsálits. Þar
er einkum um að ræða miðlun þekk-
ingar sem nauðsynleg er til að efla
dómgreind fólks og til að vinna
gegn fordómum. í fræðsluefni frá
Landlæknisembættinu segir að
réttara sé að tala um áhættuhegðun
en áhættuhópa, með tilliti til líkinda
á smitun. Þetta er mjög mikilvæg
ábending sem þarf rækilega að
undirstrika, bæði vegna andvara-
leysis þeirra sem ekki telja sig vera
í tilteknum áhættuhópum og ekki
síður vegna hinna títt tilgreindu
áhættuhópa. Umræða um eyðni, og
það ólánssama fólk sem haldið er
sjúkdómnum, er yfirfull af hleypi-
dómum og stundum einnig af
mannfyrirlitningu. Það stendur
ótvírætt öflugu forvamarstarfí
mjög fyrir þrifum, hversu örðugt
fólki er gert að gefa sig fram, ótt-
ist það að vera smitað af þessum
sjúkdómi. Óttinn er ekki aðeins við
það að vera haldinn skelfílegum
sjúkdómi, heldur ekki síður að vera
haldinn þessum eina sjúkdómi sem
fyrst sviptir manninn ærunni og
síðan lífínu. Það er hörmulegt til
þess að vita, að sú ógæfa sem fylg-
ir þessum vágesti skyldi verða mun
meiri fyrir þá sök að fyrst í stað
lagðist sjúkdómurinn á afmarkaða
hópa manna. Um leið voru allar
forsendur fyrir hendi til þess að
leysa úr lseðingi lægstu kenndir
allra hinna, sem þökkuðu guði fyrir
að vera ekki eins og „þessi syndari
og tollheimtumaður".
Það er í raun ósæmandi í siðuðu
þjóðfélagi að draga sjúkdóma í dilka
eftir siðgæðislegu gildismati. Sé
það gert hefur það ekkert nema illt
í för með sér. Annars vegar verður
allt forvamarstarf erfítt og hins
vegar er lagður á sjúklinginn sá
þjmgsti áfellisdómur sem hægt er
að hugsa sér, að vera gerður útlæg-
ur úr mannlegu samfélagi eins og
hinir líkþráu forðum daga. Vilji
menn leggja stund á þá iðju að
rekja samband á milli sjúkdóms og
sektar er rétt að minna þá hina
sömu á orð frelsarans: „Sá yðar sem
sjmdlaus er kasti fyrsta steininum".
Nauðsjmlegt er að ræða þá sið-
ferðileg u ábyrgð sem hver maður
ber sem einstaklingur. Opinberar
Dr. Björn Björnsson
aðgerðir, svo sem fræðslu, áróður
og mótun almenningsálits, ber ein-
mitt að skoða sem stuðning við
einstaklinga, til þess að auka skiln-
ing þeirra og leggja gmnn að
myndun heilbrigðrar dómgreindar.
í því sambandi vil ég árétta að
sterkasta vömin gegn ýmsum sjúk-
dómum, og sérstaklega gegn eyðni
eins og sakir standa, eru þeir sem
hafa til bmnns að bera þroskaða
siðferðilega dómgreind. í krafti
slíkrar dómgreindar munu þeir lifa
í samræmi við það, að kjmhegðun
þeirra skal lúta þeim lögmálum
mannlegra samskipta sem byggjast
á gagnkvæmri virðingu og gagn-
kvæmu trausti. Þetta mætti einnig
orða á þá leið að það er ást og
umhyggja fyrir velferð ástvinarins
sem á að ráða gjörðum okkar f
kynlífinu, eins og kærleikur til ná-
ungans á að móta líf okkar að öðm
leyti. Ábyrgð okkar sem einstakl-
inga verður að þessu lejrti seint
ofmetin. Sé hún að engu höfð með
siðlausu lífemi er voðinn vís. Til
þessa hefur sá voði birst í margvís-
legri mannlegri neyð, svo sem
upplausn heimila og félagslegum
vandamálum af ýmsum toga. Nú
getur lffsháski fylgt ábyrgðarleys-
inu, ekki aðeins fyrir þann sem
gerir sig sekan um slíkt, heldur
einnig fyrir þann sem hann smitar.
Haft er á orði að gegn eyðni
dugi ekkert minna en að breyta
kynhegðun fólks. En það er ekki
nóg að grípa til tæknilegra lausna.
Málið snýst ekki fyrst og fremst
um kynhegðun, heldur um mann-
skilning og manngildi. Kynhegðun,
jafnt sem hver hegðun önnur, ræðst
af því, hvem mann menn hafa að
gejmia. Það er maðurinn sem þarf
að brejrtast, þá fyrst brejrtist hegð-
un hans til hins betra.
Höfundur er prófessor í siðfræði
við guðfræðideild Háskóla ís-
lands. Grein þessi er útdráttur úr
erindi sem flutt vará borgara-
fundi um eyðni íReykjavík í
desember 1986.
VESTMANNAEYJAR SUÐURNES ÍSAFJÖRÐUR EGILSSTAÐIR AKUREYRI
VIKJUM EKKI
AF RÉITRI LEIÐ
Porsteinn Pálsson í upphafi kosningabarátlunnar
SUÐURNES
í félagsheimilinu Stapa
miðvikud. 11. feb. kl. 20.30.
ÍSAFIRÐI
á Hótel ísafirði
laugard. 14. feb. kl. 13.30.
EGILSSTÖÐUM
í Valaskjálf
föstud. 20. feb. kl. 20.30.
AKUREYRI
laugard. 21. feb. kl. 16.00.
Fundarstaður auglýstur síðar.