Morgunblaðið - 26.03.1987, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. MARZ
15
ár“, eins og segir í Hauksbók, en í
Melabók er landnám hans talið hafa
náð frá Enni „allt til Stodar". Ólafur
Lárusson hefur flallað um landnám
í Ólafsvík í riti sínu Landnám á
Snæfellsnesi. í Landnámu er víkin
talin draga nafn af Ólafí belg, eins
og tveir aðrir staðir á landinu, því
Ólafur var tvívegis rekin úr land-
námum sínum. FVá Ólafsvík hraktist
hann undan Ormi hinum mjóva inn
í Saurbæ og byggði Belgsdal. Þaðan
þokaði hann undan Þjóðreki Sléttu-
Bjarnasyni, en tók sér þá bú í
Ólafsdal og var í friði upp frá því.
Nýlega hefur Þórhallur Vilmundar-
son, sem fjallað hefur um örnefni
víðs vegar um land út frá „Náttúru-
nafnakenningu" sinni, getið þess til
að víkin hafi í upphafi heitið
Ólagsvík, þ.e. „fjörður og vík þar
sem ólendandi er sökum brims“
(Grímnir 2, bls. 116.)
Ólafsvíkur er getið á fáeinum
stöðum í Fombréfasafni, en fyrst
tekur að ráði að gæta heimilda um
byggð þar eftir að konungur heimil-
aði verslun á jörðinni. I jarðabók
Árna Magnússonar og Páls Vídalín
er Óiafsvík svo lýst árið 1709:
Það er sjerdeilis einn bær með
sínum hjáleigum og búðum og
fyrir þessarar jarðar landi er höfn-
in Ólafsvík, þar sem fyrir vel 20
árum er upptekin höfn fýrir þaug
dönsku kaupför, sem besigla þá
aflögðu Rifshöfn og hafa, síðan
Rifshöfn var so hættilig orðin,
sett hjer á kóngsjörðunni Ólafsvík
sitt pakkhús til að leggja á land
bæði þá dönsku vöru og hina
íslensku, meðan hver fyrir sig
yrði að bíða þess tækifæris að hún
mætti hjeðan á farmskipum færð
verða til Rifskaupstaðar, þar sem
enn í dag er sú ijetta krambúðin
og kauhöndlunar plátsið.
Eins og ráða má af þessari frá-
sögn var lítið verslað í Ólafsvík í
upphafi 18. aldar. Staðurinn þjónaði
einkum sem umskipunarhöfn fyrir
verslunina, sem enn hafði höfuð-
stöðvar á Rifi.
Sem verslunarstaður hafði Ólafs-
vík ýmsa annmarka. Hinn alvarleg-
asti á 18. öld, eins og jafnan síðan,
var hversu innilokuð víkin var og lá
illa við samgöngum á landi. Til Rifs
og Sands varð að fara fyrir Enni,
lífshættulega stigu. Leiðin til aust-
urs í átt til Grundarfjarðar var
torfær og ferðalöngum hætt yfir
Fróðarheiði til suðurs. Loks var sigl-
ing til Ólafsvíkur og lending smærri
báta þar ekki hættulaus í ágjöf.
Akkerisbotn reyndist þar haldminni
en heimildir Höyers hermdu, eins
og skipskaðar á höfninni allt fram
á þessa öld staðfesta.
í handbók fyrir sjófarendur („Den
isl. Lods“) frá 1917 er varað við
þeim hættum sem skipum var búin
á legunni í Ólafsvík. Eiginlegar hafn-
arframkvæmdir hófust ekki í
Ólafsvík fyrr en eftir 1920. Fram
yfir 1950 lögðust strandferðaskip
og kaupför við festar á víkinni og
var vöru skipað úr þeim og í á svo-
kölluðum „bringingarbátum".
Þrátt fýrir þessa annmarka fór
svo að verslun lagðist smám saman
af á Rifí, en efldist að sama skapi
í Ólafsvík, enda hentugra að hafa
verslunarumsvifin öll á einum stað
í námunda við höfnina. Um miðja
18. öld hafði öll verslun flust til
Ólafsvíkur, en miklu fyrr, eða þegar
í lok 17. aldar hafði verið reist þar
myndarlegt verslunar- og pakkhús.
Fríhöndlun og Clausen-
verslun 1805—1890
Árið 1787 leysti fríhöndlunin svo-
nefnda einokunarverslun af hólmi.
Fríhöndlunin stóð til ársins 1855 er
verslunin var að fullu gefin ftjáls.
Með fríhöndluninni var íslending-
um heimilað að versla við alla þegna
Danakonungs og ákvæði um kaup-
svæði féllu úr gildi. Voru eignir
konungsverslunar (krúnan hafði
síðast rekið Islandsverslunina) hér á
landi boðnar til sölu og keypti Jakob
Plum, sem verið hafði faktor í
Olafsvík, eignir verslunarinnar þar.
Um Plum hefur Einar Bragi ritað
bókina „Hrakfallabálkinn“. Plum
ritaði sjálfur tvær bækur er tengjast
veru hans í Ólafsvík. Er önnur lýsing

-V . „
■■■;■■»*fJj/Zi
á Nesþingum en hin raunasaga við-
skipta hans undir Jökli. Gekk verslun
hans illa og fór svo að hann gafst
upp á rekstri sínum laust fyrir alda-
mótin 1800. Keypti verslunina þá
danskur kaupmaður, Ernst Hede-
mann, sem verslað hafði á Isafirði.
Hann var kvæntur íslenskri konu,
Valgerði Pétursdóttur frá Hnífsdal.
Hedemann fórst á skipi sínu á sigl-
ingu frá Ólafsvík aldamótaárið 1800
og tók Valgerður kona hans þá við
versluninni og rak hana næstu 5 ár.
Að þeim tíma liðnum giftist hún
dönskum kaupmanni, Holger Peter
Clausen, og tók hann þá við rekstri
Ólafsvíkurverslunar. Holger P.
Clausen og síðar sonur hans, Hans
A. Clausen, ráku umsvifamikla
verslun á Snæfellsnesi og víðar um
land á 19. öld. Oscar Clausen getur
þess í söguþætti um Ólafsvík að
Hans A. Clausen hafi á tímabili átt
7 verslanir á Islandi og 31 skip í
förum (Sögur og sagnir af Snæ-
fellsnesi II). Frægasta skip í eigu
hans var vafalaust „Svanurinn" eða
„Ólafsvíkur-Svanurinn", eins og
skipið var oftast nefnt, en það sigldi
til landsins í samfellt 116 ár. Var
skipið óvenju vel búið, innanborðs
sem utan, miðað við Islandsför þeirr-
ar tíðar, enda oft eina farþegaskipið
sem sigldi frá Vesturlandi til Kaup-
mannahafnar. Svanurinn hlaut þau
örlög að reka upp í fjöruna við
Ólafsvík og brotna hinn 6. október
1893. Hann var þriðja skipið sem
Frá höfninni, bærinn í baksýn.
strandaði í Ólafsvík á tæpum mán-
uði þetta haust og átti ekki aftur-
kvæmt á sjó.
Holger P. Clausen lést árið 1826
og tók Hans A. Clausen þá við versl-
uninni. Hann jók mjög verslunarum-
svif föður síns. Meðal annars sigldi
hann sjálfur með saltfiskfarm til
Spánar árið 1828. Hann stóð einnig
fyrir umtalsverðri útgerð í Ólafsvík,
þó sú saga verði ekki rakin lengra
hér. Um verslun hans og útgerð
hefur Oscar Clausen fjallað í fyrr-
greindu riti sínu og Gils Guðmunds-
son í Skútuöldinni. Hans A. Clausen
settist að í Kaupmannahöfn árið
1839 og önnuðust danskir og
íslenskir verslunarstjórar verslun
hans eftir þann tíma. Merkastur
þeirra þótti Torfi Thorgrímsen, sem
lengi fór með verslunarstjómina.
Annar verslunarstjóri Clausen-versl-
unar, Frydenlund að nafni átti
frumkvæði að því að hafist var
handa um að safna fé til bamaskóla-
halds í Ólafsvík. Var þetta gert með
samskotum og varð 19 ára stúlka,
Jóhanna Jóhannsdóttir, fyrst til að
láta fé af hendi rakna til þessa
málefnis. Hún gaf einn ríkisdal til
söfnunarinnar. Sigurður Jónsson,
gamall maður í Bakkabúð, gaf 20
öngla til söfnunarinnar, en formenn
í Olafsvík létu öngla þessa á lóðir
sínar og gáfu þann fisk sem á þá
veiddist til skólabyggingar. Skóla-
hús var byggt í Ólafsvík fyrir réttum
100 ámm, 1887, og hefur síðan
hundrud
ibúa
OLAFSVIKURHREPPUR
ÞRÓUN ÍBÚAFJÖLDA 1911 - 1981
1911 20
verið þar samfellt skólahald. Skóli
var einnig rekinn í þorpinu á ámnum
1857—1863, en lagðist af.
Jóhanna, sem fýrr er getið, átti
eftir að koma mikið við félagsmála-
sögu Ólafsvíkur, því hún beitti sér
í opinberum fyrirlestri árið 1890
fyrir stofnun sparisjóðs í þorpinu og
var ein af stofnendum „Menning-
arfjelags í Neshrepp innri“ haustið
1890. Um Jóhönnu hefur Björg Ein-
arsdóttir ritað frásögn í bók sinni
Ur ævi og starfi íslenskra kvenna
II.
Hans A. Clausen seldi Sigurði E.
Sæmundsen Ólafsvíkurverslun árið
1890. Einar Markússon, systursonur
Sigurðar, réðst til verslunarstarfa
hjá honum. Sigurður seldi verslun
sína 1896, en Einar var áfram við
verslunarstörf í Ólafsvík og rak þar
svo eigin verslun fram til ársins
1909. Ýmsir aðrir, íslendingar og
Danir, fengust við verslun í Olafsvík
um og eftir aldamótin. Auk Einars
Markússonar komu Proppé-bræður
þar mjög við sögu.
Sveitarstjórn, fólks-
fjöldaþróun og bæjar-
bragur fram um 1911
Ólafsvík var frá fomu fari hluti
af Nqshreppi hinum foma, sem tók
yfir landsvæðið frá Öndverðarnesi
eða Gufuskálum allt til Búlands-
höfða. Þingstaður hreppsins var að
Ingjaldshóli. Árið 1787 var Nes-
hreppi hinum forna skipt í Neshrepp
innan og utan Ennis. Sóttu íbúar
Neshrepps innri engu að síður mann
talsþing á Ingjaldshóli fram til 1832
er þingstaður fyrir hreppinn var sett-
ur á Brimilsvöllum.
Litlar heimildir em varðveittar um
hreppstjórnarmál í Neshreppi innan
Ennis fyrr en kemur fram um miðja
19. öld. Af sýsluskjölum og skjölum
amtmanns vesturamtsins má þó ráða
að afkoma manna á þessum slóðum
var einatt erfíð og sveitarsjóðimir
illa staddir. Slæm staða sveitarsjóðs
í Neshreppi utan Ennis varð til þess
að laust fyrir 1830 kom til tals að
sameina Neshreppa á nýjan leik.
Sýslumaður beitti sér gegn þeirri
ráðstöfun þar sem hann taldi að íbú
ar Neshrepps innan Ennis ættu ekki
að þurfa að gjalda óvarkárrar hrepp
stjórnar utan Ennis. Hann taldi að
ólagið stafaði af því að allt of mörgu
fátæku þurrabúðarfólki hefði verið
leyft að setjast að í Neshreppi utan
Ennis með þeim afleiðingum að lítið
sem ekkert væri goldið til hrepps-
þarfa, en framfærslubyrðin í hreppn-
um væri þung. Um 1840 komst
sameining hreppanna á dagskrá á
nýjan leik, en þá höfðu málavextir
snúist við. Sveitarsjóðurinn í Nes-
hreppi innan Ennis rambaði á barmi
gjaldþrots og ekki þótti við hæfi að
íbúar utan Ennis tækju á sig álögur
vegna ógætilegrar hreppstjómar
innan Ennis.
íbúafrjöldi í Neshreppi innan Ennis
var nokkuð stöðugur meginhluta 19.
aldar. Árið 1840 voru íbúar Fróðár-
sóknar, en landamerki hennar fóm
saman við landamerki hreppsins,
358 talsins og árið 1890 voru íbúar
374. Árið 1801 voru íbúar Ólafsvík-
ur 92 talsins, en 1840 hafði þeim
fjölgað í 158. íbúatalan hélst svo
nokkuð stöðug fram til 1880 (sjá
töflu 1).
Eftir 1880 urðu hins vegar snögg
umskipti í íbúaþróun í Ólafsvík og
þar með í Fróðársókn. Mikinn hluta
19. aldar bjó u.þ.b. helmingur íbúa
sóknarinnar í Ólafsvík og helmingur-
inn í innri hluta byggðarlagsins.
Umtalsverð tómthúsbyggð hafði
myndast á Brimilsvöllum, en þeirri
byggð hrakaði nú er vöxtur hljóp í
Ólafsvík. Áratuginn 1880—90 jókst
íbúafjöldinn í bænum verulega, en
hraðari varð vöxtur bæjarins
1890—1901. Á þeim tíma fjölgaði
íbúum um 140%. Þessi fólksfjölgun
stafaði einkum af aðflutningi fólks.
Áratugina í kringum aldamótin
hófst þéttbýlismyndun á Islandi að
marki. 1860 höfðu 3% landsmanna
búið í þéttbýli, 1890 12% en 1920
44%. Þéttbýlismyndun var einkum
bundin við vöxt sjávarplássa á kostn-
að strjálbýlis. Þessi þróun hafði í för
með sér umtalsverðar breytingar á
atvinnuskiptingu landsmanna og
sjálfri þjóðfélagsgerðinni. Sjávarút-
vegur, þjónusta, verslun og iðnaður
jókst að mikilvægi, en hlutfallslegur
fyöldi þeirra, sem hafði afkomu af
landbúnaði, dróst saman.
Vöxtur Ólafsvíkur var óvenju ör
á síðasta áratugi aldarinnar ef miðað
er við önnur hérlend sjávarpláss.
Árið 1901 var Ólafsvík 7. stærsti
bær á landinu, einungis Reykjavík,
Hafnarfjörður, Akranes, Ísaíjörður,
Akureyri og Seyðisfjörður voru fjöl-
mennari. Eðlilegt er að spyrja hvað
hafi valdið þessum öra vexti? Þeirri
spurningu verður ekki svarað I mjög
stuttu máli. Hér skal einungis drep-
ið á nokkra þætti.
íbúaþróunin var að sjálfsögðu
nátengd atvinnuástandi í bænum og
nærliggjandi héruðum. Mikil gróska
var í Olafsvík frá því um 1890 og
fram undir 1910. Verslunum fjölgaði
til muna og kaupmenn, einkum þó
Einar Markússon, hjálpuðu mönnum
til bátakaupa. Útgerð frá þorpinu
jókst verulega þessi ár og mikil
umsvif voru því í mann- og atvinnu-
lífi. Árin 1899, 1900 og 1901 fluttust
samtals 179 manns til bæjarins og
má nærri geta að talsvert umstang
hefur verið því samfara í litlu þorpi
að reisa húsnæði fyrir allt þetta
aðflutta fólk. Aðkomufólkið kom
einkum frá öðrum héruðum Snæ-
fellsness en margt manna fluttist
einnig til þorpsins frá Suðvestur-
landi, Borgarfirði, Hnappadals-,
Dalasýslu og Breiðafjarðareyjum.
Meðal þess fólks sem til bæjarins
fluttist á þessum árum voru margir
forfeður og formæður þess fólks,
sem þar býr nú, en ættir eru yfir-
leitt fremur ungar í Ólafsvík.
íbúaþróunin undir aldarlok og um
' TAFLA 1
Mannfjöldi í Ólafsvík, Fróðársókn og á Snæfellsnesi
1801-1910. Ár Ólafsvík Fróðársókn Snæf ellsnessýsla
1801 92 3545
1840 158 358 3572
1850 157 371 3242
1860 167 409 3499
1870 156 360 3382
1880 150 319 3282
1890 255 374 2805
1901 612 810 3495
1910 525 3933
Heimildir: Manntöl viðkomandi ár, prentuð (1801) og varðveitt á Þjóðskjalasafni.