Morgunblaðið - 26.03.1987, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. MARZ
Agripaf sögu
Olafsvikiir
ITILEFNIAF 300 ARA AFMÆLIVERSLUNARRETTINDA
*
eftir Gísla Agúst Gunnlaugsson
Hinn 26. mars 1687 undirritaði Kristján Danakonungnr fimmti konunglega
tilskipun til Gyldenlöve stiftamtmanns yfir íslandi þar sem hann viðurkenndi
Ólafsvík á Snæfellsnesi sem verslunarstað. í dag er 300 ára afmælis
verslunarréttinda minnst með hátíðahöldum í Ólafsvík. En ekki er einungis
hægt að minnast afmælis verslunarréttinda í Ólafsvík í ár, því einnig er
þess að minnast að 200 ár eru liðin frá því að Neshreppi hinum forna var
skipt í Neshrepp innri og ytri 1787, þá er í ár 100 ára afmæli samfellds
skólahalds í Ólafsvík, verkalýðsfélagið Jökull er 50 ára á árinu og
Sjálfstæðisflokksfélagið 25 ára. Árið 1987 er því sannkallað afmælisár í
sögu Ólafsvíkur og verður þess minnst með ýmsum hætti á árinu. Skólaböm
efna til sögusýningar, íþróttamót verða haldin á árinu og aðstaða fyrir
ferðamenn bætt. Aætlað er að leggja veg frá Fróðárheiði uppá Jökulháls og
í sumar verður gengist fyrir skipulögðum ferðum frá bænum á
Snæfellsjökul. Miðstöð þeirrar þjónustu verður í „gamla pakkhúsinu“ í
hjarta bæjarins. Aðalhátíðahöldin í tilefni afmælis verslunarréttinda verða
í ágúst er forseti íslands, frú Vigdís Finnbogadóttir, mun sækja Ólsara heim.
í tilefni afmælisársins hefur bæjarsljórn Ólafsvikurkaupstaðar fengið Gísla
Agúst Gunnlaugsson sagnfræðing til að rita sögu Ólafsvíkur. Hefur hann
í tilefni afmælisdagsins tekið saman ágrip það af sögu sveitarfélagsins sem
hér birtist.
Séð yfir Ólafsvík.
InngangTir
Með tilskipun dagsettri hinn 26.
mars 1687 viðurkenndi Kristján kon-
ungur fímmti Ólafsvík sem verslun-
arstað. Samkvæmt manntalinu 1703
voru íbúar Olafsvíkur 77 talsins og
lítill þorpsbragur á byggðinni þar.
íbúar voru flestir þurrabúðarmenn,
en út frá jörðinni Olafsvík, sem var
konungsjörð metin á 16 hundruð
(meðaljörð var að fomu talin 20
hundruð), voru byggðar fímm „gras-
nytjabúðir" og fímmtán þurrabúðir.
Það má því ljóst vera að ekki tók
konungur til þess bragðs að viður-
kenna staðinn verslunarstað sakir
fjölmennis eða viðgangs þéttbýlis.
Hvaða orsakir lágu þá til þess að
konungur setti undirskrift sína og
innsigli undir tilskipunina frá 26.
mars 1687?
Sagan sýnir að myndun þéttbýlis
á sér að öllu jöfnu ákveðnar land-
fræðilegar og efnahagslegar for-
sendur. Þorp og bæir mynduðust
þannig einatt á mótum samgöngu-
leiða á landi, í grennd við dreifbýli
sem þarfnaðist þjónustu og markað-
ar eða við strendur og ár þar sem
hafnarskilyrði voru góð eða fískimið
í nánd.
Þrátt fyrir þá hættu sem sjósókn-
urum var búin af völdum Ægis var
það einkum útræðið sem dró fólk
að fiskiverunum í Neshreppi fyrr á
öldum. Snemma urðu miklar ver-
stöðvar utan og norðan við jökul:
Sandur og Rif í ytri hluta Neshrepps
og Ólafsvík og Brimilsvellir í innri
huta hreppsins. Til verstöðva þess-
ara sótti um vertíðir mikill fjöldi
vermanna, oft úr fjarlægðum héruð
um. A 18. öld skipti tala vermanna
á Rifí og Sandi einatt þremur til fjór-
um hundruðum. í grein um íslenska
kaupstaði 1600—1800 bendir Bjöm
Teitsson réttilega á að verstöðvamar
á utanverðu Snæfellsnesi hafí um
miðja 18. öld verið mesta þéttbýli á
íslandi, þótt ekki væri þar um að
ræða þorpsmyndun í hefðbundnum
skilningi. Rifshöfn var mikilvæg
verslunarhöfn allt fram á 17. öld.
Þangað beindu kaupmenn skipum
sínum og höfðu nokkum viðbúnað í
landi, reistu m.a. hús til íbúðar og
verslunar. Arósinn á Rifí þjónaði sem
höfn, þar lögðust skip við festar og
vamingur var ferjaður úr þeim og
í. Á 17. öld tók þessari höfn að hraka
sakir framburðar Hólmkelsár, uns
hún varð svo grunn að ekki varð
lengur við búið. Þegar svo var kom-
ið tóku kaupmenn að leita fyrir sér
um heppilegri hafnaraðstöðu og
töldu sig fínna hana í Ólafsvík.
Árið 1602 hófst einokunarverslun
á íslandi. Landinu var þá skipt í
kaupsvæði og voru landsmenn skyld-
aðir til þess að versla einvörðungu
við þann kaupmann er konungur
hafði selt á leigu verslun í því kaup-
svæði er þeir tilheyrðu. Einatt áttu
menn langan veg að sækja í versl-
un, en ströng viðurlög voru við því
að eiga viðskipti við kaupmenn utan
kaupsvæðisins (þótt skemmra væri
til annarra verslana). Á ofanverðri
17. öld hafði Henrik Höyer, assessor
í verslunarskrifstofu Danakonungs,
Rifsverslun á leigu. Hann kvartaði
yfír versnandi hafnarskilyrðum á
Rifí við Kristján konung fímmta og
fór þess á leit að mega beina skipum
sínum til Ólafsvíkur, þar sem akker-
isfesta væri betri og aðstæður til
að ferma og afferma skip heppilegri
en á Rifí. Kom fram í bón hans til
konungs að hann hefði látið kanna
allar aðstæður í Ólafsvík. Konungur
brást við þessari málaleitan með því
að senda Gyldeniöve stiftamtmanni
tilskipun þá sem getið er um í upp-
hafí þessa ágrips. Með henni var
Ólafsvík, sem fyrr segir, viðurkennd
sem verslunarstaður, en í tilskipun
konungs var gert ráð fyrir því að
verslun myndi jafnframt stunduð á
Rifi og skipum beint þangað. Væri
nauðsynlegt að flytja fískafurðir
landsmanna frá Rifí til útskipunar í
Ólafsvík skyldu seljendur, þ.e. ís-
léndingar, annast og kosta flutning-
inn. Höyer varð að sækja um leyfí
konungs til þess að hefja verslun í
Ólafsvík, þar sem ásetningur hans
hafði í för með sér verslun á nýjum
stað auk þess sem Ólafsvík var kon-
ungseign og þess vegna þurfti að
sjálfsögðu leyfi konungs til bygging-
ar og verslunarreksturs á jörðinni.
Landnám — Einokunar-
verslun á 18. öld
Heimildir um Ólafsvík eru ekki
ýkja fjölskrúðugar fyrr en eftir 1687.
I Landnámu er greint frá landnámi
Ólafs belgs innan Ennis „til Fróð-