Morgunblaðið - 26.03.1987, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. MARZ
Hættumerki í góðærinu
eftirJón
Sigvrðsson
Við lok kjörtímabils er eðlilegt
að litið sé yfir árangurinn af starfi
þings og stjómar síðstliðin fjögur
ár. Vitaskuld á ríkisstjómin að njóta
sannmælis og vera dæmd af verkum
sínum. En einmitt þess vegna er
mikilvægt, að menn átti sig á því,
hverju hún hefur fengið áorkað
þann tíma, sem hún hefur setið við
stjómvölinn, og hvemig hún skilur
við. Forvígismenn stjómarflokk-
anna halda því fram, að ríkisstjóm-
inni hafi tekist að koma efnahags-
málum þjóðarinnar á réttan kjöl og
jafnframt hafi hún staðið fyrir
ýmsum umbótum, sem stuðli að
batnandi lífskjörum í landinu, þegar
Iitið er til lengri tíma. í þessu sam-
bandi benda talsmenn ríkisstjómar-
innar meðal annars oft á hjöðnun
verðbólgu og gott atvinnuástand
annars vegar og staðgreiðslukerfí
skatta og nýskipan bankamála hins
vegar. Þessi atriði eiga að vera til
marks um það, að núverandi rík-
isstjóm sé fær um hvort tveggja:
Styrkja efnahagsstjóm á líðandi
stund og umbætur í efnahagsmál-
um, sem búa í haginn fyrir framtíð-
ina. Þetta er því miður ekki rétt. í
fyrsta lagi er nú hætta á að ríkis-
stjómin sé að glutra niður góðær-
inu, sem ríkt hefur síðustu misseri,
með lausatökum á stjóm efnahags-
mála. í öðru lagi eru skatta- og
bankamálin einmitt dæmi um það,
hversu vanmegnug núverandi ríkis-
stjóm er til að koma fram varanleg-
um breytingum, sem til framfara
horfa.
Góðærið
Vissulega er það rétt, að í upp-
hafí kjörtímabilsins náði ríkisstjóm-
in niður verðbólgunni, sem hafði
algerlega farið úr böndunum í
stjómartíð sjálfstæðismanna,
Framsóknarflokks og Alþýðu-
bandalags á ámnum 1980—1983.
Það er líka rétt, að atvinnuástand
hefur verið gott hér á landi allt
kjörtímabilið. Strangar aðhaldsað-
gerðir, eins og gripið var til vorið
1983, voru nauðsynlegar og skiluðu
árangri. Þær bitnuðu þó óþarflega
harkalega á þeim, sem áttu helst
undir högg að sækja, lágtekjuhóp-
um og þeim, sem nýverið höfðu
stofnað til mikilla fjárskuldbindinga
vegna húsnæðiskaupa. Á árinu
1984 seig svo á ógæfuhlið. Haustið
1984 hækkuðu laun meira en sam-
rýmst gat stöðugu gengi. Gengið
var fellt í kjölfar kauphækkana og
verðbólga færðist í aukana frameft-
ir ári 1985. Á síðastliðnu ári urðu
hins vegar mikil umskipti til hins
betra í þjóðarbúskapnum, sem
færðist nær jafnvægi en verið hefur
um árabil. Verðbólga hjaðnaði, jöfn-
uður náðist í viðskiptum við útlönd
og hagvöxtur var ör. Þessi hag-
stæða þróun varð fyrst og fremst
vegna óvenju hagstæðra ytri skil-
yrða. Olíuverð snarlækkaði, sjávar-
afli jókst stórum. Fiskverð erlendis
hækkaði, og vextir á alþjóðalána-
markaði lækkuðu. En eigi einhver
einn innlendur aðili heiður skilinn
fyrir, að það tókst að nýta þessi
hagstæðu skilyrði til að draga úr
verðbólgu, er það verkalýðshreyf-
ingin, sem féllst á hófsamlega
kjarasamninga tvisvar sinnum á
árinu. Þá má minna á það, að stjóm-
arandstöðuflokkar, einkum Alþýðu-
flokksmenn, studdu samningana í
febrúar og nóvember 1986, bæði
innan verkalýðshreyfingarinnar og
á Alþingi.
Aðgerðir stjómvalda í tengslum
við febrúarsamningana 1986 —
lækkun skatta, frumkvæði um
lækkun nafnvaxta, stöðugt gengi
og aðhald að verðhækkunum opin-
berra aðila — greiddu fyrir jákvæðri
þróun. Á það skorti hins vegar, að
ríkisstjómin skapaði nægilegt fjár-
hagslegt svigrúm fyrir þessar
aðgerðir með því að draga úr rík-
isútgjöldum eða afla tekna með
sköttum, sem ekki legðust almennt
á launafólk. í þessu fólst hætta á
ofþenslu í þjóðarbúskapnum. Enda
kom á daginn, að í fyrra fóru launa-
hækkanir talsvert fram úr því, sem
gert var ráð fyrir í kjarasamningun-
um í ársbyijun meðal annars vegna
launaskriðs, sem hinir ýmsu hópar
launafólks nutu þó í misríkum
mæli. Launaskriðið stafaði af
þenslu á vinnumarkaðnum ekki síst
vegna halla á ríkissjóði.
Góðæri er engin nýlunda í ís-
lenskum þjóðarbúskap. Á undan-
fömum áratugum hafa metafli og
batnandi viðskiptakjör oft fylgst að.
En jafnoft hefur afturkippur siglt
í kjölfarið. Góðærinu hefur gjaman
fylgt mikil þensla, sem stjómvöld
hafa oft orðið til að magna. Fyrir
vikið hefur afturkippurinn orðið
erfíðari viðfangs en þurft hefði að
vera. Afleiðing þessa öldugangs
hefur verið landlæg verðbólga og
óhófleg erlend skuldasöfnun. Vonir
stóðu til þess í fyrra, að tekist hefði
að ijúfa þennan vítahring. Þær von-
ir dofna nú óðum, en hættumerki
hrannast upp.
Hættumerki
Hættumerkin eru meðal annars
þessi:
• Halli á fjárlögum fyrir árið
1987 er nærri 3 milljarðar króna
þrátt fyrir góðærið. Líklegt virðist,
að hallinn á ríkissjóði verði meiri
en stefnt er að í fjárlögum. Á það
er rétt að benda, að á bak við þenn-
an halla býr án efa meira misvægi
í ríkisfjármálum en 3 milljarðar
króna, af þeirri einföldu ástæðu, að
, í góðæri eru tekjur ríkissjóðs af
veltusköttum meiri en í meðalári.
Við þetta bætist svo, að ríkisstjóm-
in hefur að undanfömu tekið ýmsar
útgjaldaákvarðanir, til dæmis um
auknar niðurgreiðslur á búvörum
og framlög til framkvæmda utan
fjárlaga, sem munu auka hallann.
• Utlán bankanna vaxa nú mun
örar en innlán. Fyrstu tvo mánuði
ársins jukust útlán um 4'A milljarð
króna en innlán um rúmlega 2V2
milljarð. Af aukningu útlána er IV2
milljarður króna vegna kaupa bank-
anna á víxlum af ríkissjóði. En
jafnvel að þessum kaupum frátöld-
um eru umskiptinj þensluátt mikil
frá því í fyrra, því þá jukust útlán
um rösklega 1 milljarð króna en
innlán um 2V2 milljarð fyrstu tvo
mánuði ársins.
Lausatök ríkisstjómarinnar á
ríkisfjármálum og peningamálum
bera því vitni, að kosningar eru í
nánd. Ríkisstjómin selur nú al-
menningi skuldabréf og bönkunum
víxla í miklum mæli, _sem þrýstir
vöxtunum upp á við. Á sama tíma
og ríkissjóður er rekinn með halla
er losað um útlánahömlur á bönkun-
um. Stjóm peningamála vegur því
ekki á móti þensluáhrifum hallans
á ríkissjóði. Halli á ríkissjóði, sem
er íjármagnaður beint eða óbeint,
með seðlaprentun eða erlendum
lántökum, magnar hættu á verð-
bólg^u og viðskiptahalla gagnvart
útlöndum. Þegar má sjá merki þess,
að þróunin stefni í þessa átt.
• verðbólgan er því miður ekki
10% á ári um þessar mundir eins
og ráðherrar halda fram. Upp á
síðkastið hafa verðbreytingar
reyndar svarað til 15—20% verð-
bólgu á ári samkvæmt upplýsingum
Hagstofunnar. Verðbólga hér á
landi er því enn miklu _meiri en í
helstu viðskiptalöndum íslendinga,
sem setur stöðugleika í gengismál-
um í hættu.
• Viðskiptahalli gagnvart út-
löndum er að myndast á ný, þótt
útflutningur sé meiri en nokkru
sinni fyrr. í síðustu þjóðhagsspá var
spáð 1 milljarðs króna viðskipta-
halla á þessu ári. Hann gæti orðið
meiri, ef svo fer fram sem horfír.
Skuldasöfnunin heldur því áfram.
Allt ber þetta að sama brunni.
Það er ekki nóg að tala um jafn-
vægisstjóm í efnahagsmálum. Það
þarf að framkvæma hana líka. í
því efni skortir nú verulega á hjá
ríkisstjóminni. Af þeim sökum er
hætta á því, að jafnvægi í þjóðarbú-
Jón Sigurðsson
„í fyrsta lagi er nú
hætta á að ríkisstjórnin
sé að glutra niður góð-
ærinu, sem ríkt hefur
síðustu misseri, með
lausatökum á stjórn
efnahagsmála. I öðru
lagi eru skatta- og
bankamálin einmitt
dæmi um það, hversu
vanmegnug núverandi
ríkisstjórn er til að
koma fram varanlegum
breytingum, sem til
framfara horfa.“
skapnum, sem er forsenda þess að
unnt sé að koma fram varanlegum
umbótum í efnahags- og atvinnu-
lífí, sé að fara forgörðum.
Skatta- og bankamál
En það er ekki nóg með að ríkis-
stjóminni förlist jafnvægislistin.
Umbótamál, sem hún segist hafa
komið fram, eru sum sýnd veiði en
ekki gefín. Staðgreiðslukerfí skatta
og skipulag bankamála eru nærtæk
dæmi.
Löngu er ljóst orðið, skattakerfi
ríkisins er í rúst. Ráðherrar í ríkis-
stjóminni lýsa því meira að segja
þannig sjálfír að það sé í molum.
Allir þekkja hrópandi dæmi um
það, að þeir, sem búa við sömu kjör,
bera ekki sömu skatta. Heiðarleik-
inn er skattlagður og nýjar atvinnu-
greinar bera þyngri skatta en
gamlar. Ríkisstjómin hefur haft
fjögur ár til að lagfæra skattakerf-
ið en hefur hvorki mótað heildar-
stefnu í skattamálum né komið
fram umtalsverðum úrbótum.
Á starfstíma stjómarinnar hafa
hvað eftir annað verið iagðar fram
lítt undirbúnar tillögur um nýja
skatta og skattbreytingar, sem svo
hefur verið horfíð frá, stundum án
greinargerðar eða umræðu. Nægir
hér að nefna áform síðastliðið haust
um olíuskatt, breytingar á vöm-
gjaldi og tollskrá og um virðisauka-
skatt í stað söluskatts.
Öllu var þessu ýtt á flot með fjár-
lagafmmvarpinu, en strandaði
síðan eða var dregið til baka. Þetta
em afleit vinnubrögð. Menn verða
að geta treyst á stöðugleika og
skipuleg vinnubrögð í skattamálum.
Það er til marks um stefnuleysið,
að við fjárlagaumræðuna í haust
sagðist ríkisstjómin leggja höfuð-
áherslu á virðisaukaskatt, vömgjald
og nýja tollskrá, en staðgreiðslu-
málið var nánast nefnt í framhjá-
hlaupi. Þegar á þingið leið breyttist
þetta allt. Virðisaukaskatturinn
strandaði og tollskráin nýja var lögð
til hliðar. Á síðustu vikum starfs-
tíma síns reyndi stjómin að klóra
í bakkann og fékk samþykkt lög
um staðgreiðslu tekjuskatts og út-
svars og ýmissa smáskatta, sem
þeim tengjast. Því ber að fagna,
að þetta mál skyldi loksins koma
fram. Það var hins vegar afleitt að
þurfa að keyra svo afdrifaríkar
breytingar á skattalögum gegnum
þingið í tímaþröng. Málið kom í
reynd of seint fram, og er þó ekki
nema hluti þess verks, sem vinna
þarf á þessu sviði. Það má alls ekki
spilla svo góðu máli með fljótfæmis-
legum vinnubrögðum. Reyndar átti
ríkisstjómin ekki fmmkvæði að
staðgreiðslumálinu, heldur var það
verkalýðshreyfíngin, sem knúði það
fram. En ljóst er að jafnvel þennan
þátt skattamálanna verður að end-
urskoða strax í haust. Ríkisstjomin
hefur viðurkennt þetta með því að
skipa milliþinganefnd til að endur-
skoða allar helstu tölur í hinum
nýsettu lögum áður en á þau reyn-
ir árið 1988. Sannleikurinn er sá,
að eins og málið var lagt fyrir er
ekki ljóst, hvort það felur í sér
hækkun eða lækkun tekjuskatts til
ríkisins. Hlutur launafólks er ekki
vel tryggður með ákvæðum hinna
nýju laga. Staðgreiðslukerfí beinna
skatta er þó tvímælalaust fram-
faraskref sé vel um hnútana búið.
En ríkisstjómin hefur ekki undir-
búið málið nægilega vel, en hefur
látið Alþingi samþykkja lög til
bráðabirgða til að hampa í kosn-
ingabaráttunni.
í bankamálum hefur stjómin
sett nýja heildarlöggjöf um banka-
kerfið, stuðlað að auknu frjálsræði
um vaxtaákvarðanir og að myndun
verðbréfamarkaðar. Það er vissu-
lega rétt, að ijármagnsmarkaðurinn
utan bankanna hefur þróast nokkuð
á síðustu ámm og markaðsöfl ráða
nú meiru um vaxtamyndun en áð-
ur. Þetta er jákvæð þróun. Af
skipulagi bankanna er hins vegar
aðra sögu að segja. Á síðustu dög-
um þingsins vom samþykkt lög um
að breyta Útvegsbankanum í hluta-
félag. Hlutafélagsformið virðist þó
vera nafnið tómtj því í reynd fela
lögin í sér, að Útvegsbankinn er
endurreistur með allt að eins millj-
arðs króna framlagi úr ríkissjóði
og Fiskveiðasjóði, sem starfar á
ábyrgð ríkissjóðs. Þessi niðurstaða
í Utvegsbankamálinu er ekki síst
athyglisverð fyrir þá sök, að banka-
stjóm Seðlabankans hafði í álits-
gerð í nóvember síðastliðnum sagt,
að endurreisn Útvegsbankans væri
langversti kosturinn, sem fyrir
hendi væri í bankamálum. Ríkis-
stjómin hefur þetta álit að engu
með lögunum um Útvegsbankann,
sem hún hefur nú látið samþykkja
á Alþingi. Hér er því um vemlegan
ágreining að ræða milli ríkisstjóm-
arinnar og Seðlabankans. Það er
óhætt að fullyrða, að ríkisstjómin
hafí einfaldlega viljað fleyta sér
framyfír kosningar með því að skila
auðu í Útvegsbankamálinu. Hún
reynir að láta líta svo út, sem hún
hafíst að en gerir í raun og vem
ekki neitt, því frá því í ársbyijun
1986 hefur Útvegsbankinn í reynd
starfað á ábyrgð ríkissjóðs með
milligöngu Seðlabankans. Hug-
myndin um að gera Útvegsbankann
í ríkara mæli en verið hefur að
banka sjávarútvegsins, með þátt-
töku sjóða og samtaka innan hans,
er byggð á úreltri atvinnustefnu.
Það er einmitt sundurhólfun og
sérhæfíng lánastofnana á íslandi,
sem er ein helsta rót þess vanda,
sem Útvegsbankinn glímir nú við.
Þetta skipulag virðist nú eiga að
festa enn frekar í sessi, og ríkissjóð-
ur og Fiskveiðasjóður borga að
mestu eða öllu leyti tap Útvegs-
bankans.
Þessi niðurstaða í Útvegsbanka-
málinu er alvarlegt umhugsunar-
efni að minnsta kosti af þremur
ástæðum.
í fyrsta lagi af því, að í reynd
var þetta mál prófsteinn á vilja og
getu ríkisstjómarinnar til að gera
raunhæfar breytingar í átt til heil-
brigðari og ábyrgari starfshátta í
íslensku viðskipta- og atvinnulífí. Á
því prófi féll stjómin.
í öðm lagi felast í lögunum um
Útvegsbankann mikilvæg frávik frá
hinni nýju löggjöf um viðskipta-
banka. Reyndar hefur Útvegs-
bankinn frá því í ársbyijun 1986
ekki fullnægt ákvæðum þessara
laga um hlutfall eiginfjár af niður-
stöðutölum efnahagsreiknings.
Þannig má segja, að í fyrsta sinn,
sem á þessi lög reyndi, hafi ekki
verið farið eftir þeim.
I þriðja lagi er Útvegsbankamál-
ið glöggt dæmi um tvískinnung, það
breiða bil sem stundum verður milli
orða og athafna í íslenskum stjóm-
málum. í þessu máli á þetta sérstak-
lega við Sjálfstæðisflokkinn.
Forystumenn hans höfðu um það
stór orð á liðnu ári, ekki síst á
flokksráðsfundi í nóvember 1986,
að nú þyldi endurskipulagning
bankakerfísins enga bið, dregið
skyldi úr ríkisábyrgð á banka-
rekstri og aldrei skyldi eyrir renna
úr ríkissjóði í Hafskipsgjaldþrotið.
Efndir þessar em komnar í ljós.
Ekki stendur steinn yfír steini í
hinum stóm yfirlýsingum.
Menn hafa talað um það í tutt-
ugu ár að endurskipuleggja banka-
kerfíð í landinu án þess nokkuð
hafí verið gert. Enn einu sinni er
nú skilað auðu og ekki bættur sá
brestur í bankakerfinu, sem birtist
í vanda Útvegsbankans.
Sjálfhelda helm-
ingaskipta
Skatta- og bankamálin em tvö
dæmi um vanmátt samstjómar
Sjálfstæðisflokks og Framsóknar-
floks til þess að koma fram haldgóð-
um umbótum í efnahags- og
atvinnumálum. Þessir tveir flokkar
em einfaldlega of nátengdir rót-
grónum sérhagsmunum og gömlum
hugmyndum, sem standa í vegi
framfara. Þeir binda hvor annars
hendur á víxl í þeim málum, þar
sem annar flokkanna kynni þó að
hafa einlægan umbótavilja. Þannig
lenda framfaramálin í sjálfheldu
helmingaskipta. Þetta ættu kjós-
endur að hafa hugfast, þegar þeir
gera upp hug sinn í Alþingiskosn-
ingunum 25. apríl næstkomandi.
Höfundur er hagfræðingur. Hann
er efsti maður á framboðslista
AJþýðuflokksins íReykjavík við
Alþingiskosningarnar 25. apríl
næstkomandi.
Uppskrifta-
samkeppni
ísafoldar
fyrir börn
og unglinga
ísafoldarprentsmiðja hf.
hyggst á 110 ára afmæli sínu
á þessu ári gefa út mat-
reiðslubók handa börnum
undir nafninu Anægjustundir
í eldhúsinu. Börnum og ungl-
ingum, 10 ára og eldri, gefst
kostur á að senda inn upp-
skriftir til birtingar í bókinni
og verða veitt verðlaun fyrir
bestu uppskriftirnar.
Uppskriftimar skulu vera hvort
heldur er til daglegra nota eða
hátíðabrigða, kökuppskriftir og
hvers kyns frumlegir og fljótlegir
réttir.
Bókinni verður skipt í kafla auk
almennra leiðbeininga um áhöld,
matvæli ofl. Kaflamir verða: Heit-
ir og kaldir drykkir; salöt, brauð
og ýmsir kaldir réttir; heitar máltí-
ðir; bakstur; garðveislur; nesti og
ferðalög; réttir frá ýmsum löndum.
Umsjón með útgáfunni annast
matreiðslukennaramir Bryndís
Steinþórsdóttir og Anna Gísladótt-
ir, en uppskriftimar skal senda
ísafold fyrir 12. apríl nk. merktar:
Uppskriftasamkeppni ísafoldar
1987, Pósthólf 455, 121
Reykjavík.