Morgunblaðið - 17.06.1987, Qupperneq 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. JÚNÍ 1987
Jón forseti og
Vestfirðingar
Erindi Sverris Hermannssonar,
menntamálaráðherra,
á M-hátíð á ísafirði
Hér fer á eftir erindi Sverris
Hermannssonar menntamálaráð-
herra um Jón Sigurðsson forseta
og Vestfirðinga, sem flutt var á
M-hátíð á ísafirði fyrir skömmu.
Það var örlítið stytt í flutningi.
Það gefur að skilja að fátt eitt verður í
stuttu erindi fram flutt um Jón forseta Sig-
urðsson og hið stórmerka lífshlaup hans.
Jón forseti og störf hans í þágu lands og
þjóðar hafa hin síðari ár gerzt mér æ hug-
leiknari og kemur þar margt til. Ég hefí
sannfærzt um að hann er fremstur íslenzkra
stjómmálaforingja fyrr og síðar. Störf hans
á stjómmálasviðinu verða aldrei til fulls
metin og að verðleikum, þótt íslendingar
hafí jafnan verið hiklausir í trausti og að-
dáun á Jóni forseta, og minningu hans
sýndur sá sómi að lýðveldið var stofnað á
fæðingardegi hans. Samt sem áður fymast
verk hans og er þó þar að finna ýmislegt,
sem íslendingi nútímans væri næsta þörf
lexía. Störf Jóns Sigurðssonar og afrek
hans voru víðar en á stjómmálasviðinu.
Útgáfa Nýrra félagsrita var að vísu þáttur
í stjómmálastarfínu en þó miklu víðfeðm-
ari. Sú nytjastefna sem þau fluttu náði tii
allrar viðreisnar á íslandi, andlegrar og
efnalegrar. Þá má ekki gleyma þeirri lífgjöf
sem þau reyndust íslenzkri tungu og menn-
ingu. Þá er þess enn að geta, að Jón forseti
var einhver iðnasti og afkastamesti fræði-
maður á sviði íslenzkra fræða og handrita-
söfnunar. Alla ævi safnaði hann með hinni
mestu elju öllum handritum, bréfum, skjöl-
um, skýrslum og skilrílcjum, sem hann gat
höndum undir komið, sem á einhvem hátt
snerti sögu íslands. Hinn frægi vísindamað-
ur prófessor Konrad Maurer segir á einum
stað svo um handritarannsóknir Jóns for-
seta:
„Sjón hans var svo einstaklega skörp, að
hann gat lesið vel handrit, sem voru orðin
máð og ólæsileg. Hann hafði svo mikla
reynslu fyrir sér í að dæma um ísienzk
handrit, að hann gat farið óviðjafnanlega
nærri um þau. Skarpleiki hans var óvana-
lega mikill og tilfínning hans fyrir málinu
mjög næm. Auk þess var hann svo gætinn,
að hann aldrei veik um skör frá því, er í
handritunum stóð."
Fræðimaðurinn Jón Sigurðsson hefír ekki
verið kynntur fyrir löndum sínum sem vert
væri.
Mér dettur ekki í hug að dylja neinn
þess að áhugi minn á manninum Jóni Sig-
urðssyni á líka rætur sínar að rekja til þess
að hann var Vestfirðingur, og lái mér hver
sem vill. Skagfirðingurinn Hermann Jónas-
son lét svo um mælt við Samvinnuskólanem-
endur fyrir meira en hálfri öld, að það hafí
ekki verið nein tilviljun að Jón Sigurðsson
var Vestfírðingur. Að vísu var Hermann
þingmaður á Vestfjörðum um langan aldur,
og kann það að hafa stýrt orðum hans. En
þetta skulum við samt hafa fyrir satt. Öllum
landslýðnum er það ærin upphafning sem
stendur grafíð á silfurskjöld á kistu Jóns
forseta, að hann hafí verið óskabam Is-
lands, sómi þess, sverð og skjöldur.
Þessum erindisstúf á menningarhátíð
Vestfjarða er ætlað að fjalla sérstaklega
um samskipti Vestfirðinga og Jóns Sigurðs-
sonar, og em áheyrendur beðnir að virða
viljann fyrir verkið. Svo viðamiklu efni verða
lítil skil gerð, og ekki enda þótt ég slægi
mín fyrri ræðumet á lengdina.
Heimildir um ævi og störf Jóns forseta
er víða að finna. Páll Eggert Ólason samdi
feikna viðamikið verk um efnið. Lúðvík
Kristjánsson, rithöfundur, setur saman mik-
inn fróðleik í riti sínu Vestlendingar. Séra
Eiríkur Briem, sem mælti yfír moldum Jóns
forseta 13. desember 1879, ritaði merka
grein um foringjann mikla í ritið Merkir
Islendingar, og víða annars staðar má fanga
leita til að fínna fróðleik um ævi og starf
Jóns forseta. Læt ég þessa upptalningu
nægja sem heimildir og sleppi því að vitna
til þeirra frekar sérstaklega, enda em bréf
Jóns, og Vestfirðinga einkum, aðallega til
frásagnar um það efni sem hér er fjallað
um. Þó er þess að geta að aðeins örfá af
bréfum Jóns til Vestfirðinga hafa varð-
veitzt, en yfír eitt þúsund bréf frá Vest-
fírðingum til hans, slíkur hirðumaður sem
hann var í hvívetna.
Fyrir margt löngu rakst ég á einkenni-
lega frásögn í riti séra Friðriks Eggerz „Úr
fylgsnum fyrri aldar“, sem er dáindislegt
rit vegna ritleikni sr. Friðriks og kjam-
mikils málfars íslenzks, sem fáu verður til
jafnað. Þar segir svo á einum stað:
„Þeir sr. Jón á Hrafnseyri og sr. Jón í
Holti vom vinir góðir og hittust þeir árlega
og endumýjuðu þá vináttu sína. Eitt sinn
var það, að þeir fóm slíkar kynnisfarir og
vissu ekki hvor til annars, fyrr en þeir
mættust á Gemlufallsheiði. Kysstust þeir
bróðemi og ieystu svo til kúta sinna, er
báðir reiddu við hnakkólamar, settust síðan
og dmkku saman, og þess á milli, ef ein-
hveijar greinir komu milli þeirra, þá stukku
þeir upp og flugust á. En er þeir urðu í
hvert skipti þreyttir á því, hvíldu þeir sig,
föðmuðust og dmkku, þar tii tæmdir vom
kútamir. Skildust þeir þá í kærleika, og
reið hvor heim til sín.“
Slík frásögn hlaut að vekja forvitni.
Hvaða klerkar skyldu hafa verið hér á ferð?
Ekki þurfti iangrar leitar við. Þetta vom
afar Jóns forseta Sigurðssonar. Þessi frá-
Sverrir Hermannsson
menntamálaráðherra
„Ég hefi sannfærzt um að
hann er fremstur íslenzkra
stjórnmálaforingja fyrr og
síðar. Störf hans á stjórn-
málasviðinu verða aldrei til
fullsmetin og að verðleikum,
þótt íslendingar hafi jafnan
verið hiklausir í trausti og
aðdáun á Jóni forseta, o g
minningu hans sýndur sá
sómi að lýðveldið var stofnað
á fæðingardegi hans. Samt
sem áður fyrnast verk hans
og er þó þar að f inna ýmis-
legt, sem íslendingi nútímans
væri næsta þörf lexía.“
sögn er að sjálfsögðu ekki rifjuð upp til að
varpa rýrð á þá nafnana, sem sr. Eiríkur
Briem segir að Jón forseti hafí verið heitinn
eftir báðum. Fremur má á frásögnina líta
sem lýsingu á aldarfari, en ákaflega þótti
embættismannastéttin á fyrri öldum ganga
á undan með vondu fordæmi í áfengissökum.
Þórdís hét móðir Jóns forseta, Jónsdóttir
sr. í Holti og Sigurður faðir, Jónsson sr. á
Rafnseyri. Þau voru hinar mætustu mann-
eskjur en Sigurður prestur mun ekki hafa
þótt neinn sérlegur gáfumaður og heldur
stirður í lund, eða svo hermir sr. Eiríkur
Briem, en Sigurður var kjarkmikill og al-
vörugefínn, trúmaður mikill og skylduræk-
inn í öllu; iðjumaður var hann hinn mesti
og búnaðist vel. Eigi þótti hann neinn sérleg-
ur fræðimaður. Þórdís móðir Jóns var góð
kona og hafði orð á sér fyrir að vera einkar
vel viti borin.
Jón forseti þótti snemma hafa góðar gáf-
ur, og kenndi faðir hans honum í heimahús-
um skólalærdóm að öllu leyti. Vorið 1829
fór Jón til Reykjavíkur og brautskráðist
stúdent af Gunnlaugi dómkirkjupresti Odds-
syni. Næsta ár á eftir vann Jón við verzlun
í Reykjavík, en vorié 1830 fór hann að
Laugamesi sem skrifari til Steingríms bisk-
ups Jónssonar og var hjá honum næstu
þijú ár. Á áliðnu sumri 1833 siglir Jón til
Kaupmannahafnar þar sem hann var heimil-
isfastur alla ævi síðan.
Með úrskurði Kristjáns konungs áttunda
frá 20. maí 1840 var því heitið, að fulltrúa-
þing skyldi setja á íslandi og var þar
jafnframt bent til þess, að bezt myndi eiga
við, að það héti alþingi og væri haldið á
Þingvöllum og lagað sem mest eftir hinu
foma alþingi. Allir vom á einu máli um
nafnið, og yfírgnæfandi meirihluti fylgjandi
þingstað á Þingvöllum, en ekki Jón Sigurðs-
son. Greindi hann þar harkalega á við
Vestfírðinga sem lengst og einbeittast beittu
sér fyrir þingstað á Þingvöllum, en sjónar-
mið Jóns varð að lokum ofan á.
Þegar og ljóst varð að alþingi yrði endur-
reist, en það var síðast haldið á hinum foma
þingstað 1799, ákvað Jón Sigurðsson að
vera í kjöri í Isafjarðarsýslu, sem þá náði
yfír núverandi Norður- og Vestur-ísafjarð-
arsýslur og ísafjörð. Var hann enda til þess
hvattur af málsmetandi mönnum vestur
hér. Má þar til nefna þá bræður Ásgeir
Einarsson í Kollaijarðamesi_ og Magnús á
Hvilft í Önundarfírði, Gísla ívarsson, verzl-
unarþjón á ísafírði, Gísla Hjálmarsson,
iækni á ísafírði, sr. Ólaf E. Johnsen á Stað,
mág Jóns, og marga fleiri.
Hinn 15. júní 1843 skrifar Jón Páli yngra
Melsted og segir í bréfínu:
„Ég hefí, okkar á milli að segja, látið
setja mig á kjörskrámar í Vestur-amtinu
til að verða kandidat í ísafjarðarsýslu (þar
á ég jörð skal ég segja). — Nú kemur upp
á ísfirðinga, hvað þeir segja, en þeir verða
iíklega svo hyggnir að vara sig á mér og
velja mig ekki. Eg verð þá naturligvis snögg-
lega reiður og þykist þeim of góður.“
Kjörþing var haldið á ísafírði 13. apríl
1844. Hlaut Jón öll atkvæði sem aðalmað-
ur, 50 samtals, en Kristján Guðmundsson í
Vigur hlaut 2, en þá voru aðeins 80 á kjör-
skrá.
Þá giltu þær reglur um kjörgengi manna,
að þeir urðu að hafa embættispróf til að
geta verið í kjöri eða eiga 10 hundruð í