Morgunblaðið - 04.11.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. NÓVEMBER 1987
Mannlýsingar
Békmenntir
Siglaugur Brynleifsson
Sigurður Nordal: Mannlýsingar
I—III. Ritsafn. Jóhannes Nordal
hafði umsjón með útgáfunni. í rit-
nefnd með honum voru: Eiríkur
Hreinn Finnbogason, Kristján
Karlsson og Ólafur Pálmason. Út-
lit: Hafsteinn Guðmundsson.
Almenna bókafélagið. Reykjavík
1986.
Fyrstu bindin í fyrirhugaðri út-
gáfu heildarverka Sigurðar Nordal
komu út á aldarafmæli hans 14.
september 1986. í fyrsta áfanga
útgáfunnar eru prentaðar ritgerðir
og rit, sem útgefendur nefna
„Mannlýsingar", í þremur bindum.
í fyrsta bindi, sem ber undirtitil-
inn „Frá Snorra til Hallgríms" eru
rakin nokkur æviatriði og helstu
áfangar í ritferli Sigurðar Nordal.
Fyrsta verkið er Snorri Sturluson
sem kom fyrst út 1920, síðan rit-
gerð á 700 ára ártíð hans, prentuð
í Skími 1941. Þamæst em prentað-
ar ritgerðimar um Átrúnað Egils
Skallagrímssonar, Gunnhildi kon-
ungamóður, Völu Stein og Bjöm
úr Mörk. Persónulýsingar frá 17.
öld með Trúarlífi síra Jóns Magnús-
sonar og ritgerð um Píslarsöguna
og Tyrkja-Guddu koma þamæst. í
lokin er síðasta meiriháttar ritgerð
höfundar, Hallgrímur Pétursson og
Passíusálmamir, en sú bók kom út
þegar höfundurinn var áttatíu og
Qögurra ára, 1970.
Athugasemdir höfundar, sem
koma fram í formálum og eftirmál-
um og neðanmálsgreinum, em
teknar að nokkm í þessa útgáfu.
í formála fyrstu útgáfu „Snorra
Sturlusonar" skrifar höfundur: „Ég
hef ... reynt að skrifa þessa bók
um lifandi rit fyrir lifandi menn . . .
En þau vísindi, sem em fólgin í
tómum fræðatíningi, upptalningu í
stað ályktana og skilnings, bóka-
skrám í stað dómgreindar, þykja
mér lítils virði.. . andleg störf verða
ekki unnin með vélum, og aðferðun-
um er ofvaxið að gera vélgenga
þumbara að vísindamönnum ...“
„Snorri Sturluson" er þrátt fyrir
gagnrýni höfundar sjálfs á suma
kafla ritsins, höfuðrit um verk
Snorra Sturlusonar og þá einkum
Ólafs sögu helga, sem er snilldar-
legasta sagnfræði- og ævisögurit,
sem skráð hefur verið hér á landi.
Skilningur Sigurðar Nordal á að-
ferðum og snilld Snorra við samn-
ingu sögunnar er einstök. Ritið er
menningarsaga 13. aldar, en fyrst
og fremst saga snillings og sagna-
sköpunar hans, ítarlegt og efnis-
mikið og skrifað af andagift, sem
gerir það að „lifandi riti".
Aðrar ritgerðir í þessu bindi
vöktu mikla athygli á sínum tíma,
bæði fara saman sjaldgæf þekking
á viðfangsefnunum og skáldleg til-
þrif. Skilningur höfundar á rétt-
trúnaði 17. aldar í „Trúarlíf Jóns
Magnússonar" og „Hallgrímur Pét-
ursson og Passíusálmamir" er
blessunarlega flarlæg því fordæm-
ingarrausi, sem hefur einkennt skrif
margra höfunda um 17. öldina og
rétttrúnaðinn.
Annað bindi „Mannlýsinga"
Skáldaöld, fjallar um 14 skáld 19.
og 20. aldar. Sigurður Nordal skrif-
aði langar ritgerðir sem formála
að útgáfum verka þeirra margra
og eru þeir endurprentaðir hér
ásamt erindum sem hann flutti
varðandi þau.
Þótt hér sé fjallað um skáldskap
og bókmenntir þá er kveikjan að
skáldskapnum skáldið sjálft og
þessvegna eru lýsingar og skilning-
ur á höfundunum viðamikill þáttur
þessara ritgerða.
Sigurður Nordal mat Jónas
Hallgrímsson mest allra skálda,
eins og kemur fram í formála að
þessu bindi, „áhrif hans (J.H.), svo
hljóðlát og tormæld sem þau eru,
ómetanleg fyrir íslenzkt þióðlíf og
menningu". Þótt svo væri, auðnað-
ist Sigurði Nordal ekki að skrifa
um Jónas og gefa út rit hans, þótt
hann hefði fullan hug á því. Hér
er tekin með greinin „Alsnjóa" sem
er ritskýring á einu kvæði Jónasar,
sem er jafnframt eina ritgerð höf-
undar um Jónas. Þetta bindi hefst
á útvarpserindi sem flutt var á 150
ára afmæli Bjama Thorarensen, 30.
des. 1936. Ritgerðimar fylgja tíma-
röð, aldri skáldanna og síðustu
ritgerðimar eru um þau skáld sem
voru samtíða höfundi og sem hann
var „mjög kunnugur". Hér eru birt-
ar tvær áður óprentaðar greinar,
ræða og erindi um Vatnsenda-Rósu
og um Sigurð Breiðíjörð og Bólu-
Hjálmar.
Ritgerðin um Grím Thomsen,
sem birtist fyrst með Ljóðmælum
hans 1969 er hér endurprentuð og
einnig „Frá meistaraprófi Gríms
Thomsens", sem birtist í Afmælis-
riti Halldórs Hermannssonar 1948.
Sigurður Nordal víkur að Búa-
rímum í ritgerðinni, en eins og hann
segir hefur mörgum sést yfir þær.
En þar er að fínna „allra fegurstu
erindi sem hann (Gr. Th.) hefur
ort“. í þessu bindi eru m.a. formál-
Sigurður Nordal
inn að Andvökum Stephans G.
Stephanssonar og formáli að annari
prentun þeirrar ritgerðar (1959).
Höfundur skrifar í þeim formála
þá: „Erþessi ritgerð a.m.k. rækileg-
asta tilraun, sem enn hefur verið
gerð til þess að lýsa St. G. St.,
manninum og skáldinu".
Trúmál og trúarreynsla var Sig-
urði Nordal alltaf mjög hugstæð og
í ritgerð hans um „andvöku“-skáld-
ið ber þessi efni mjög á góma. „Því
að það er sannfæring mín, að trúar-
brögð af einhverju tagi séu hæsta
takmark mannlegs þroska og án
þeirra geti enginn maður orðið
sannarlegt stórskáld." Hér er það
setningin „trúarbrögð af einhveiju
tagi“, sem þarfnast nánari skil-
greiningar. íslenska hugtakið
„trúarbrögð" er ekki sömu merk-
ingar og „religio", og trú á fram-
vindu og glæsta framtíð er ekki
„religio". Höfundurinn ræðir þetta
misræmi á „trú“ og „religio" á öðr-
um stað. St.G.St. taldi sig heiðingja,
„aþeista". Sigurður Nordal kemur
að lýsingum á hughrifum og anda-
gift skáldanna í þessu sambandi og
talar um svipaða reynslu trúmanna,
talað er um hugardjúp í tengslum
við þetta, miðaldamenn töluðu um
andartakið utan rúms og tíma,
„nunc stans" algjöra lausn frá tíma,
fortíð og framtíð. Hegel talar um
„nunc etemitatis" þar sem allurtími
samtengist og verður eitt, nútíð,
fortíð og framtíð. Þessar stundir
uppljómunar, hrifningar, innblást-
urs og andagiftar eru gefnar, ef svo
má segja. Trúaður maður getur
hlotið þær, einnig heiðið skáld. Or-
sökina veit enginn.
Formálinn að Þymum Þorsteins
Erlingssonar ásamt ræðum til hans
og um hann er prentað hér. Sigurð-
ur Nordal telur sig standa í
þakkarskuld við Þorstein, einkum
vegna þess að eins og hann skrif-
ar: „Vantrúarkvæði Þorsteins ...
áttu e.t.v. diýgstan þátt í því að
gera mig að saklausum heiðingja á
bamsaldri og forða mér svo
óbeinlínis frá ýmsum hleypidómum
á fullorðinsárum ...“ Þakklæti höf-
undar og hlýhugur vermir allar
umsagnir hans um þetta ljúfa skáld.
Sigurður Nordal skrifaði um Einar
Benediktsson í Kvæðasafnið 1964,
síðar gefið út í sérútgáfu 1971. I
formála að þeirri útgáfu talar höf-
undurinn um þau atriði sem hann
fjallar um í ritgerðinni um skáldið,
en þau snerta einkum lífsskoðun
og heimsskoðun E.B. í sambandi
við lífsskoðun E.B. skrifar Sigurður
Nordal um nútíma sálarfræði og
háttemisfræði (behaviorism).
Kenningar þessara greina hlutu að
verða Sigurði Nordal hinar hvim-
leiðustu, öll hans skrif eru algjör
andstæða fordóma, einsýnnar,
vísindalegrar drýldni og furðulegrar
þröngsýni. „Er það ekki fulldjörf
ályktun, að ekkert sé til í sálinni
nema það, sem sálfræðin getur náð
tökum á, þar sem hún er á vegi
stödd á hveijum tíma.“ Með ritgerð
sinni dregur höfundurinn upp lif-
raunar vitað, að sumum hefur tekizt
það.
Rudolf von Zell hafði verið hægri
hönd Martins Bormanns í stríðinu
og líklega hafði hann einnig beint
samband við Hitler. Rudolf von Zell
hefur nú náttúrlega horfið, eins og
jörðin hafí gleypt hann og það sem
verra er, hann hafði á brott með sér
digran feng eldgamalla gullmynta.
Walter er fengið það verkefni að
reyna að hafa upp á Rudolf. Hann
á að yfirheyra Konstönzu, eiginkonu
hans í því skyni. Ýmsir hafa reynt
það áður, en Konstanza lætur sig
hvergi og henni hefur tekizt að sann-
færa mennina, sem a’ yfirheyrslun-
um stóðu um að hún væri að segja
sannleikann. Samt verður að gera
Eigmkona nazista
Kápumynd
Erlendar baekur
Jóhanna Kristjónsdóttir
Peter Watson: The Nazi's Wife
Útfif. Grafton Books 1987
HEIMSSTYRJÖLDINA síðari
ætlar seint að þijóta sem uppsprettu
fyrir höfunda af öllu tagi. Stríðssög-
ur, örlagasögur, sögulegar sögur,
afþreyingasögur, sögur um leit að
gömlum nazistum og ég veit ekki
hvað. Peter Watson hefur ekki skrif-
að skáldsögu fyrr, en sent frá sér
nokkrar bækur um ár heimsstyijald-
arinnar síðari. Hann átti þátt í að
hafa upp á listaverkum, sem nazist-
ar höfðu komið undan og skrifaði
um það bók og hlaut hina mestu
viðurkenningu fyrir. Hann var lengi
blaðamaður og síðar ritstjóri við
Sunday Times.
Walter Wolff, bandarískur starfs-
maður (?) í Þýzkalandi eftir stríðið.
Hans verk er raunar að hafa upp á
fjársjóðum, sem nazistar hafa reynt
að fela. Vegna þess að í fyrsta lagi
má menningararfurinn ekki glatast
og á hinn bóginn gætu nazistamir
notað þessi listaverk til að flármagna
flótta sinn í ýmsar áttir og það er
eina tilraun enn og þá kemur sem
sagt Walter til skjalanna.
Honum er fullljóst að ekki dugir
að flana að neinu og því reynir hann
að afla sér upplýsinga og kanna
málið, áður en að því komi að hann
hitti Konstönzu. Hann ræðir við fjöl-
skyldumeðlimi, einkaritara og fleiri.
Lendir í glæfraævintýri á fjöllum,
þegar hann og stúlkan Allie, hafa
fengið grun um, hvar Rudolf von
Zell gæti leynzt og halda því þang-
að.
Það er liðið vel fram í bókina
þegar leiðir Walters og Konstönzu
liggja að lokum saman og það sýnir
sig fljótlega að viturlegt hafði verið
af Walter að taka sér nokkum tíma
í undirbúninginn. Á hinn bóginn
hefði höfundur mátt þjappa fyrri
hlutanum betur saman og sleppa
ýmsum smáatriðum, sem þjóna erg-
um tilgangi og leiðir til spennufalls.
Það má sjá að höfundur er vanur
að skrifa og hann nær að gera
nokkrar ágætar persónur. Þegar á
líður fer það sömuleiðis að verða
nokkuð augljóst, að hann hefur
meiri metnað með bókinni en að hún
sé bara góð spennu og afþreyingar-
lesning.
Ekkí tómt kjaftæði
Békmenntir
Jóhann Hjálmarsson
KJAFTÆÐI. Ljóð og smásögur
eftir framhaldsskólanemendur.
Efnisval: Guðmundur Andri
Thorsson, Gyrðir Elíasson og
Steinunn Sigurðardóttir. Útg-
áfuféiag framhaldsskólanna
1987.
Efnið í Kjaftæði er úr ljóða- og
smásagnakeppni framhaldsskól-
anna á þessu ári. Þótt hér sé varla
um að ræða fullkomna mynd af
því sem ort er og skrifað í fram-
haldsskólum má ætla að kverið (88
bls.) gefi einhveija hugmynd um
bókmenntaviðleitni skólafólks.
Það er reyndar sjaldgæft að
verulega góður skáldskapur komi
frá nemendum á framhaldsskóla-
stigi, en unnt hefur verið að greina
efni í skáld, samanber Nýjan Gretti
hér um árið.
í Kjaftæði staðnæmist lesandi
fyrst við ljóðadeildina. Sá hluti
bókarinnar hefst að vonum á verð-
launaljóðinu, Stjömum eftir Stein-
ar Guðmundsson:
Skínandi stjama
á kolsvörtum himni.
Skýjakljúfar, leigubílar.
Það eru milljónir
allt í kring
ljósár
í burtu.
Stjömur em snoturt ljóð, mynd-
rænt og hófsamt í framsetningu.
Meira niðri fyrir er Þómnni Bjöms-
dóttur í 39 dögum, ljóðinu sem
fékk önnur verðlaun: „svitinn renn-
ur niður heita líkama/ mannanna
með byssustingina/ sem halda
frelsinu fyrir utan/ gluggann okk-
ar.“ Uggi Jónsson sem hlaut þriðju
verðlaun fyrir Hugannir yrkir:
„Mér til hugarhægðar hugsa ég
öðru hvora með mér að/ allt sé í
lagi. Hvað get ég annað en reynt/
að aka seglum eftir vindi á hring-
sóli mínu?/ Þið megið álasa mér
fyrir að vera minn eiginn herra/
og augnaþjónn - en sýnið aðgát í
nærvem sálar:/ Farið á bak við
mig.“ Uggi er ungæðislegur og
tilfinningasamur höfundur í já-
kvæðri merkingu orðanna. Það
sýnir ekki síst annað ljóð eftir
hann: Fuglar — mansöngur.
Fleiri höfundar yrkja laglega:
Elsa Björk Valsdóttir, Erla M.
Marteinsdóttir, Hermína D. Ólafs-
dóttir, Jón Hersir Elíasson,
Steingrímur P. Kárason og Þórar-
inn Torfason. Flest ljóð em eftir
Kristján Þ. Hrafnsson sem að
mínum dómi er efnilegt skáld og
hefði átt skilið verðlaun. Hann yrk-
ir á næmlegan hátt um ást og
einsemd, til dæmis í Endurfundum:
Um hvað eigum við að tala?
Tími samveru okkar langt að baki
og fyrir því að við höfum þekkst
engar sannanir
aðeins minningar um nokkur augnablik
og endurómur hljóðlátra orða
Nú horfum við
hvort í sína áttina
tvær manneskjur
sem fyrir tilviljun
hafa lent hlið við hlið
í biðröð
og finnst þær kannast eitthvað
við hvor aðra
Smásagnadeildin er ójafnari en
ljóðadeildin. En athyglisverðar
Kjaftæði er kver með ljóðum og
sögum eftir framhaldsskólanem-
endur og er gefið út af þeim
sjálfum.
sögur er að finna í Kjaftæði. Verð-
launasögumar era allar í þeim
flokki, hver með sínum hætti:
Minningar spámanns eftir Garðar
Á. Ámason (fyrstu verðlaun),
Skeljar eftir Ugga Jónsson (önnur
verðlaun) og Þegar ég eftir Elsu
Björk Valsdóttur (þriðju verðlaun).
Gömul saga og ný eftir Kristján
Þ. Hrafnsson er saga í gamalkunn-
um raunsæisstíl, en vekur athygli
fyrir góða byggingu, hve vel er
haldið á söguþræði. Aðra sögu
mætti nefna, Vetrarmorgun eftir
Melkorku T. Ólafsdóttur, sem er
keimlík sögu Elsu Bjarkar Vals-
dóttur.
Gálgahúmor og menntaskóla-
fyndni koma fram hjá Sigurgeiri
Órra Sigurgeirssyni og Sindra
Freyssyni. Sólveig G. Jónsdóttir
tekur mið af hryllingssagnagerð í
í minningu húss. Aðrir smásagna-
höfundar Kjaftæðis em Aðalsteinn
leifsson, Halldór Friðrik Þorsteins-
son, Hrafnkell Þorsteinsson og
Steingrímur Páll Kárason.
Kjaftæði hefur einkum gildi fyr-
ir nemendur sjálfa og slík útgáfa
á rétt á sér.