Morgunblaðið - 04.11.1987, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. NÓVEMBER 1987
Mataræði
námsfólks
fyrr og nú
eftir Margrétí
Þorvaldsdóttur
Heilsusamlegt mataræði og góðir
lifnaðarhættir hafa ætíð verið fors-
enda fyrir viðhaldi andlegrar orku
og góðrar líkamlegrar heilsu. Af
hvoru tveggja þarf væna skammta,
svo hægt sé að uppfylla þær kröfur
sem gerðar eru tii ungs fólks í námi
og starfí.
Mataræði og gott viðurværi ungs
fólks í námi er ekkert hégómamál,
hér fyrrum réð það beinlínis úrslitum
í námi og skólaveru nemenda.
Það getur þvi verið fróðlegt að
líta um öxl og skyggnast aftur í
aldir og kanna þær aðstæður sem
nemendum voru búnar til náms í
höfuðstaðnum, hér á öldum áður.
f „Öldinni okkar" segir frá því að
á haustdögum árið 1786, eða fyrir
um það bil 200 árum, hafi verið vígt
nýtt skólasetur við Reykjavík sem
gefið var nafnið Hólavallaskóli. Skól-
inn mun hafa staðið í brekkunni upp
af Tjöminni fyrir norðan gamla
kirkjugarðinn, nálægt Hólatorgi.
Sagan segir að til vígslunnar hafi
komið aliir helstu fyrirmennn lands-
ins innan nesja. En þó að skólahúsið
hafi kostað rösklega 2.300 dali eða
tvöfalt meira en áætlað var, þá
reyndist það á allan hátt illa. Það
þótti illa byggt og var gisið.
Mötuneyti nemenda var þegar í
upphafi í hinum mesta ólestri. Þýsk-
ur skósmiður, Höyer að nafni, var
ráðinn skólabryti. Hann fékk í byij-
un skólaárs greiddan flórðung
ölmusupeninga skólasveina, sem
voru 29 við skólann. Ölmusa voru
námsstyrkir þeirra tíma kallaðir. En
I desember sama ár var allur sá
peningur upp etinn og urðu févana
skólapiltar að leita sér fæðu, á eigin
kostnað, í kotunum í hringum skóla-
setrið. Það þótti skólapiltum slæmt,
því þar misstu þeir hluta af þeim
styrk sem vera átti fyrir námskostn-
aði.
í desember árið 1795 er þess get-
ið að Hólavallaskólinn hafi fengið á
sig mjög slæmt orð. Húsakynni voru
bæði köld og lek, þegar frost var
úti þá var frost inni, vatn hripaði inn
í rigningum og það snjóaði inn á
nemendur í hríðarveðrum. Oft sultu
efnalitir nemendur í skólanum. Þess
er einnig getið, að eitt árið hafí átta
nemendur horfið á brott úr skólanum
sakir hungurs og bjargarleysis og
farið til sjóróðra á Seltjamamesi.
Ölmusupeningar þeirra voru þrotnir.
Ekki bætti það ástandið að skóla-
stjórinn, sem þótti æði brokkgengur,
sektaði þá fyrir óhlýðni og dró hann
sektina af námsstyrkjunum veturinn
á eftir.
Árið 1804 var ástandið orðið svo
slæmt að vistaskortur var yfírvof-
andi. Undir vorið var helmingur
nemenda orðinn veikur vegna skyr-
bjúgs og hors og vom nokkrir þeirra
rúmliggjandi. Leituðu nemendur þá
til biskups og skrifar hann stiftamt-
manni. Yfirvaldið sýndi skilning á
erfiðleikum nemenda. Hann féllst á
beiðni þeirra um að verða sleppt úr
skóla vegna yfírvofandi hungurs-
neyðar. Það vor var skólasetrinu á
Hólavöllum lokað fyrir fullt og allt.
Þessi skóli var undanfari Bessa-
staðaskóla.
Það er öllum hollt að gefa sér tíma
öðm hvora og íhuga þær aðstæður
sem landsmenn urðu að búa við hér
fyrram, þó ekki væri nema rétt til
viðmiðunar.
Á öndverðri 19. öld réð lélegt við-
urværi úrslitum í námi og skólavera
íslensks skólafólks. í dag era sem
betur fer aðrar aðstæður í þjóðfélag-
inu. Híbýlin era hlý í frostum, þau
halda snjó utan dyra í hríðarveðram
og flest era þau sæmilega vatnsheld
í rigningum. Matarkistur þjóðarinn-
ar era svo fullar matar að umfram-
framleiðslunni er beinlínis fleygt á
haugana. Námsmenn greiða ekki
lengur §órðung námslána sinna fyr-
ir fæði til áramóta eins og gera
þurfti forðum. Kemur þar til ákveð-
inn skilningur yfirvalda.
En þó gnægð matar sé í boði hér
á landi, þá er eins og menn hér
geri sér ekki alltaf fullkomlega ljóst
hve hollt og íjölbreytt fæði er nauð-
synlegt heilbrigði og allri vellíðan.
Fæðan er ekki aðeins eitthvað sem
gott er að bragða á, fæðan er
brennsluefni líkamans, hún er okkar
orkugjafi.
Úr góðri fjölbreyttri fæðu koma
efiii sem sjá um eðlilega endumýjun
og viðhald frama í veflum, stuðlar
hún þannig að heilbrigði einstakl-
ingsins. Slæm fæða og einhæf getur
aftur á móti raskað öllu eðlilegu
efnajafnvægi í líkamanum og valdið
honum skaða.
Viðurkennt er að mannslíkaminn
er viðkvæmastur fyrir skakkaföllum
vegna ónógrar eða rangrar fæðu á
vaxtarskeiðinu. Þess vegna leggja
jafnvel hinar fátækustu þjóðir
áherslu á, að þeirra uppvaxandi kyn-
slóðir fái góða skólamálsverði á
viðunandi verði. Hér á landi þykir
slíkt óþarfi, beinlínis braðl. Þrátt
fyrir mikla baráttu, kvenna aðallega,
fýrir sjálfsögðum réttindamálum
bama og unglinga, þá hefur þeim
málum ætíð verið ýtt til hliðar, rétt
eins og bömin, framtíð þjóðarinnar,
væra ómagar á þjóðfélaginu.
Karlar hafa gjaman viljað líta á
mál bama sinna og unglinga sem
„mjúk mál“, eða einvörðungu
kvennamál, sem sé fyrir neðan þeirra
virðingu að ræða um. Þeir hafa sagt
að þeim leiðist þau mál og ganga
gjaman sem snarast á braut þegar
þau ber á góma. Bjórmálið þykir
áhugaverðara. Slík „hobbýmál"
karla hafa löngum fengið forgang í
umræðu fram yfír önnur mál nauðs
ynlegri. Það má gjaman benda
fslenskum feðram á, að böm þeirra
era ekki eingetin fremur en böm
annarra þjóða. Þar hafa feður lagt
sitt af mörkum „sjálf-viljugir". Það
er því feðra ekki síður en mæðra
að sjá til þess að afkvæmin, böm
þeirra, komst til eðlilegs þroska.
Þess vegna ættu þeir að setja metn-
að sinn í að gefa málefnum þeirra
forgang fram yfír öll önnur.
Það er áhugavert að gera nokk-
um samanburð á viðhorfum íslend-
inga til skólafólks fyrr og nú, því
þrátt _ fyrir sárastu fátækt fyrram
vora íslendingar t.d. fyrir 200 áram
talsvert framsýnni en þeir era í dag.
Þeim var ljóst að skóli væri ekki
rekstrarhæfur nema hugsað væri
um næringu nemenda. í dag era það
aðeins nemendur í heimavistarskól-
um úti á landi sem hugsað er um
að fái viðunandi málsverði í skólum
sínum.
í þéttbýlinu mun óvíða vera heitur
matur á heimilum í hádegi, þar sem
flestir foreldrar vinna báðir utan
heimilis. Á vinnustöðum hinna full-
orðnu þykir sjálfsagt að til staðar
sé mötuneyti þar sem boðið er upp
á lystuga heita hádegisverði. En
bömin aftur á móti era send heim
að köldu eldhúsi um hádegisbil og
borða þau oft lítið. Þeim er þó ætlað
að halda fullri orku og athygli dag-
inn á enda, þó lítið hafi þau nærst
mörg hver nema ef vera kynni af
fljótfengnu næringarlitlu sjoppu-
fæði. Kennarar hafa t.d. sín
mötuneyti á vinnustað en bömin
ekki. Hinir fullorðnu telja sig ekki
hafa úthald til starfa nema þeir fái
næringu á matmálstímum. Ungir
nemendur, illa nærðir og svangir,
hafa sennilega enn minna úthald til
hans, því vill námsathygli þeirra og
hegðun oft fara úr skorðum.
Það þarf reyndar að huga að
næringu fleiri bama en þeirra sem
era á skólaaldri. Mörg böm era frá
unga aldri, eða á sínu allra viðkvæm-
asta þroskaskeiði, í forsjá annarra
Margrét Þorvaldsdóttir
„Hinir fullorðnu telja
sig ekki hafa úthald til
starfa nema þeir fái
næringn á matmálstím-
um. Ungir nemendur,
illa nærðir og svangir,
hafa sennilega enn
minna úthald til hans,
því vill námsathygli
þeirra og hegðun oft
fara úr skorðum.“
en foreldra. Það er vel séð fyrir þeim
bömum sem era í gæslu á dag-
heimilum, en hver fylgist t.d. með
næringu þeirra bama sem alla sína
bemsku era í gæslu einhverra óvið-
komandi aðila úti í bæ. Gera má ráð
fyrir að foreldrar geri það, þeirra
er ábyrgðin, en hafa þeir aðstöðu
til þess? Það gæti því verið mikill
stuðningur af einföldum almennum
ráðum í sambandi við hollustu og
matarvenjur.
Flestum næringarfræðingum ber
saman um, að ein mikilvægasta
máltíð dagsins sé morgunverðurinn.
Hann á að veita einstaklingnum
góða undirstöðu til að takast á við
erfiði dagsins. En að sjálfsögðu
þurfa menn að gefa sér tíma til að
útbúa morgunverð og neyta hans.
Hafa má hugfast að heitur morgun-
matur gefur meiri fyllingu en kaldur.
Það þarf ekki að taka langan tíma
að steikja sér egg eða að hleypa á
pönnu eggjahræra, eða sjóða hafra-
graut á meðan hellt er upp á kaffi
eða te.
Landbúnaðarafurðir eins og súr-
mjólk, jógúrt og ostur á brauðið er
einnig ágætur morgunverður. En
það getur líka verið gott að breyta
til og hafa ekki alltaf samskonar
morgunverð frá degi til dags. Ef
borðaður er góður morgunverður
geta fullorðnir komist af með léttan
hádegisverð eins og brauð og súpu,
en það nægir bömum ekki.
Það er nauðsynlegt að hafa aðal-
máltíð dagsins sem íjölbreyttasta.
Við íslendingar höfum mjög gott
hráefni til matargerðar sem er fisk-
urinn. Honum má breyta fyrirhafn-
arlítið í ljúffengan málsverð. Fiskur
er, eins og flestir vita, hin mesta
hollustufæða sem vera ætti á hvers
manns diski að minnsta kosti tvisvar
í viku. í fiski era alls konar ómettað-
ar fitusýrar sem gera heilsunni gott
og svo er hann viðurkennt heilsufóð-
ur.
Við íslendingar höfum ekki efni
á að sniðganga það!
Grænmeti er hér á boðstólum árið
um kring. Grænmeti ætti að vera á
borðum sem oftast, annað hvort létt-
soðið eða hrátt í salati sem meðlæti
með fiski og kjöti. Kartöflur ætti
ekki að forðast, þær era svo næring-
arríkar að hægt er að lifa á þeim
eingöngu langtímum saman.
Kjötneysla er hluti af okkar mat-
arhefð. Kjöt er uppistaðan í mörgum
matartegundum eins og t.d. pylsum
og áleggi. „Fjallalambið" höfum við
á borðum öðrum hvora þó dýrt sé.
Þar gildir að geta útbúið sem mest
úr sem minnstu, verðsins vegna. Það
má t.d. útbúa marga ódýra og ljúf-
fenga fljótlagaða rétti í daglegan
mat t.d. úr hökkuðu lambakjöti.
Ágæta rétti má einnig útbúa úr lif-
ur. Lifur er óvíða uppáhaldsréttur
unga fólksins í dag, en hún er ódýr
og bætiefnarík og það má bæta
bragðið með því að steikja með henni
beikon, og setja lárviðarblað og létt
krydd út í sósuna.
Ávextir era ekki mjög dýrir miðað
við það sem áður var og þeir era
vítamínríkir. Sagt er að epli á dag
komi heilsunni í lag. Þar er verið
að vekja athygli á c-vítamíni í ávöxt-
unum sem áhrifamikla vöm gegn
ýmsum algengum kvillum.
Það er sjálfsagt að hafa þessa
áminningu hugfasta og neyta eins
fjölbreyttrar fæðu og mögulegt er.
Fjölbreytt fæða er ekki aðeins nauð-
synlegur sem orkugjafi, hún heldur
blóðsykrinum í jafnvægi. Það er
mikilvægt vegna þess að blóðsykur
hefur bein áhrif á vellíðan og ein-
beitingu í námi og starfi. Gott fæði
og reglulegir matmálstímar era
nauðsynlegir, því svangir verða
menn oft uppstökkir og jafnvel þras-
gjamir og öll einbeiting skerðist.
íslendingar hafa sjaldan haft betri
möguleika og nú á að veita bömum
sínum gott viðurværi. Hér á öldum
áður, eins og á tímum Hólavalla-
skóla, var þjóðin fátæk, þá var það
vannæring sem réð örlögum nem-
enda í skólum. Nú á þjóðin fullar
kistur matar, en samt hefur vannær-
ingu ekki verið útrýmt. íslenska
þjóðin telur sig til velmegunarþjóða
og hún hefur tamið sér lífsstíl sem
ein slík. En þegar vinna á að fram-
gangi mála sem snerta beint uppeldi
og velferð eigin bama, þá er sem
framkvæmdavilja skorti til að vinna
þeim málum brautargengi.
Gengnar kynslóðir stórþjóða
gerðu sér ljóst, að örlög þjóða era
komin undir uppeldi æskulýðsins.
Það á einnig við í dag, því munu
af uppeldi okkar eigin æsku örlög
þjóðar ráðast.
Höfundur sér um þáttinn „Rétt
dagsins “ hérí blaðinu.
Lí feyrissj óðirnir
eftír Kristján
Thorlacius
Svar tíl formanns BHMR.
Ég þykist þess fullviss, að þú
viljir hreinskilnar og upplýsandi
umræður um lífeyrismálin. Þess
vegna er ég undrandi, að þú skyld-
ir láta það viðgangast, að haldin
var fjölmenn ráðstefna um þessi
mál á vegum BHMR og samtaka
kennara án þess að þátttakendur
ráðstefnunnar fengju í hendur
frumvarpið, sem til umræðu var.
í þess stað var látin nægja ein-
hliða málflutningur framsögu-
manna gegn framvarpinu og
fullyrðingar um málið, sem ekki fá
staðist.
í hreinskilni sagt finnst mér að
ekki sé við hæfí að forastumenn
háskólamenntaðra manna skuli
bjóða fundarmönnum upp á slíkan
undirbúning ráðstefnu og kalla
þannig fram samþykkt ályktunar,
sem öðram er ætlað að taka mark á.
Því miður er allur málflutningur
fulltrúa BHMR f þessu stórmáli á
sama veg og undirbúningur þessar-
ar ráðstefnu.
Ráðstefnan auglýst
Á fundaferð um landið rakst ég
alls staðar á auglýsingu um ráð-
stefnu BHMR og kennara, sem
halda átti 24. okt. 1987.
Ekkert frumvarp um lífeyrismál-
in fylgdi þessari auglýsingu. Hins
vegar var þar að finna slagorð og
fullyrðingar, án alls rökstuðnings.
Það var verið að biðja fólk að koma
saman til fundar í Reykjavík til að
mótmæla frumvarpi, sem það fékk
aldrei að sjá og var greinilega ekki
ætlast til að það læsi.
Júlíus Bjömsson, þú ættir að sjá
til þess að félagsmenn þínir, sem
Qalla um þessi mál, fái frumvarpið
í hendur. Það stuðlar að heilbrigðri
umræðu.
Hvers vegna
samkomulag?
En hver var ástæðan fyrir því
að BSRB ákvað að ganga til sam-
komulags í 17 manna nefndinni?
Hversvegna ekki að taka sömu af-
stöðu og fulltrúi BHMR að halda
fast við kröfu um að frumvarp um
rammalöggjöf um lífeyrissjóði næði
ekki til lífeyrissjóða opinberra
starfsmanna.
Þegar stjóm BSRB ákvað að
ganga til samkomulags hafði verið
lagt fram fullbúið frumvarp frá
fulltrúm Alþýðusambandsins,
Vinnuveitendasambandinu og vara-
formanni 17 manna nefndarinnar,
Hallgrími Snorrasyni.
Þetta frumvarp hefði einfald-
lega afnumið öll umframréttindi
í lífeyrissjóðum opinberra starfs-
„Ég fullyrði að sam-
kvæmt sérákvæðum
frumvarpsins um
lífeyrismál opinberra
starfsmanna (bráða-
birgðaákvæðum) eru
tryggð sömu réttindi og
opinberir starfsmenn
búa nú við samkvæmt
lögum og reglugerðum,
nema um annað semi-
ist.“
manna, sem tekið hefur BSRB
áratugi að semja um og fá i lög.
Það hefði verið fullkomið ábyrgð-
arleysi að velja ekki frekar þá leið
sem farin var að semja um sérá-
kvæði fyrir opinbera starfsmenn en
að þvo hendur sínar með því að
láta sitja við mótmælin en láta taka
stórfelld réttindi af félagsmönnum.
Stjóm BSRB valdi þann kost að
ganga til samkomulags og hafa
þannig úrslitaáhrif á afgreiðslu þess
Kristján Thorlacius
þáttar er snerti lífeyrismál opin-
berra starfsmanna og tryggja þar
með rétt félagsmanna með sér-
ákvæði í framvarpinu sem nefndin
sendi ráðherra.
BSRB hefur allt frá stofnun
bandalagsins 1942 samið um lífeyr-
ismálin með ágætum árangri og
mun halda því áfram.