Morgunblaðið - 04.11.1987, Blaðsíða 50

50
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. NÓVEMBER 1987
íslendingar vinna að þróun
tækniaðferða til ormaleitar
Um 75% hringorma finnast á ljósaborðum frystihúsanna
ÍSLENSKIR visindamenn hafa
undanfarin ár unnið að þróun
tækniaðferða tíl hringormaleit-
ar í fiski til að minnka kostnað-
inn við leitina en núverandi
aðferðir við hana kosta frysti-
húsaeigendur hundruð milljóna
króna árlega og einungis 75%
ormanna finnast á ljósaborðum
frystihúsanna.
Ferskfískmarkaðurinn í Vest-
ur-Þýskalandi hefur orðið veru-
lega lakari eftir að þáttur um
hringorma í sfld var sýndur þar í
sjónvarpi 25. júlí sl. og 14. októ-
ber sl. birti bandaríska dagblaðið
The New York Times grein um
hringorma í físki sem seldur er í
Bandaríkjunum. Þar hefur neysla
á hráum físki aukist mikið undan-
farin ár en hringormurinn getur
enn verið lifandi í honum þegar
hans er neytt. Hringormurinn
drepst hins vegar við frystingu,
hitun og bökun. Einnig drepst
hann í saltfíski og skreið.
Umfjöllun bandarískra fjöl-
miðla gæti hugsanlega haft svipuð
áhrif á fískmarkað íslendinga í
Bandaríkjunum og umfjöllun þý-
skra Ijölmiðla um sfldarorminn
hafði í Þýskalandi. Meðal annars
vegna hringorma í físki hefur nú
verið lagt fram frumvarp á Banda-
ríkjaþingi um skoðun alls físks
sem seldur er í Bandaríkjunum.
Hringormum fjöigar
vegna fleiri sela
Hringormum í físki hefur fjölg-
að mjög undanfama áratugi
vegna ijölgunar sela en þeir em
lokahýslar selormsins. Selum hef-
ur fjölgað vegna minni veiða á
þeim, svo og vegna byggðarösk-
unar, t.d. á Ströndum og í
Skaftafellssýslum. Áætlað er að
stærð selastofnsins hér við land
sé nú um 40 þúsund landselir og
um 10 þúsund útselir. í útsel em
að meðaltali tvö til þijú þúsund
hringormar en einungis nokkur
hundmð í landsel. í kvenkyns sel-
ormi géta verið tvö til þijú
hundmð þúsund egg. Þau fara
með saur selsins í sjóinn þar sem
þau klekjast síðan út. Lirfumar
em síðan étnar af smákrabbadýr-
um sem em aftur á móti étin af
físki en lirfumar geta orðið að
ormum í fjölmörgum físktegund-
um.
Hringormseggin þroskast hins
vegar ekki í mjög köldum sjó, svo
sem við Grænland og Norður-
Noreg og þar er því lítið um
hringorm. Hvalir em lokahýslar
sfldarormsins en hann er ekki al-
varlegt vandamál hér við land.
Hins vegar er mikið um sfldarorm
í Norðursjávarsfldinni en hann olli
einmitt hmni ferskfískmarkaðar-
ins í Vestur-Þýskalandi.
Ormatínslukostnaður
hefur aukist um 786%
Árið 1963 var einn og hálfur
hringormur að meðaltali í hveiju
kílói flaka af þorski veiddum á
grannslóð en 1985 vom ormamir
hins vegar 9,65 í hveiju kflói flaka
af línu- og handfæraþorski. í
þorski veiddum á djúpslóð var
hálfur ormur í hveiju kflói flaka
árið 1963 en fímm og hálfur í
togaraþorski árið 1985. Kostnað-
urinn við að tína ormana úr
þorskinum jókst frá árinu 1964
til 1985 um 786%, miðað við laun
1. október 1985, frá 65 aurum
við hvert kfló árið 1964 upp f 5,11
krónur árið 1985, að því er segir
Dr. Hannes Hafsteinsson á einni af rannsóknastofum Coraellháskólans við mælingar á deyfingu hljóð-
bylgna.
„Fyrstu mánuðimir, sem ég
vann að doktorsritgerðinni í
Bandaríkjunum," sagði dr. Hann-
es, „fóm í að rannsaka eiginleika
hringormsins. Síðan fór ég yfír
þær aðferðir sem notaðar em til
þess að leita að göllum, eða að-
skotahlutum, ýmist í fljótandi efni
eða föstu, t.d. vefjum, þ.e.a.s.
röntgentækni, ljóstækni, hljóð-
bylgjutækni og svokallaða
NMR-tækni eða Nuclear Magnetic
Reconance. Þetta vom einungis
pappírsrannsóknir á bókasafni
Comell-háskólans.
Við smíði ormaleitartækis hafa
flestir einbeitt sér að ljóstæknileg-
um aðferðum. Því miður hafði
vinna þeirra ekki borið meiri
árangur en svo að ormar, sem
lágu dýpra í fískholdinu en 6 til
8 mm frá yfírborði físksins,
greindust ekki. Með ljóstækninni
var heldur ekki hægt að sjá í gegn-
um roðið.
Röntgentæknina vildi ég ekki
nota vegna þess að rannsóknir
Kanadamanna höfðu leitt það í
ljós að ormar sjást illa eða alls
ekki með röntgengeislum. NMR-
tæknin var á það miklu fmmstigi,
hvað gegnumlýsingu varðar, að
ég taldi ekki mögulegt að ná mikl-
um árangri með henni á þessu
stigi.
Hljóðbylgjutækni
á sjúkrahúsum
Hljóðbylgjutæknin hefur verið
notuð um nokkurt skeið á sjúkra-
húsum, m.a. við fósturrannsóknir.
í hljóðbylgjutækjum sjúkrahú-
sanna em yfírleitt notaðar hljóð-

1| ,'V
r<:,
v

■

Ljjósmynd/Dr. Hannes Hafsteinsson
Myndin til vinstri er af þorskflaki á ljósaborði.
Myndin til hægri er sama myndin unnin með merkjafræðilegum
aðferðum svo betur megi greina hringormana.
í grein Halldórs Bemódussonar í
1. tölublaði Ægis 1986.
Vestfírðingar veiddu 47.217
tonn af þorski árið 1984. Ef þessi
afli hefði allur verið unninn í neyt-
endapakkningar og blokk hefði
tekið 395 þúsund klukkustundir,
eða 191 mannár, að tína orminn
úr honum en það hefði kostað um
60 til 70 milljónir króna. Einnig
hafa lauslegar athuganir sýnt að
þorskurinn léttist hlutfallslega
eftir því sem fleiri ormar em í
honum.
Reynt hefur verið að minnka
tilkostnaðinn við ormaleitina með
tvennum hætti. Annars vegar var
byijað á því, árið 1982, að greiða
verðlaun fyrir selveiðar og frá
árinu 1985 hafa ur.i 5.500 selir
verið veiddir hér árloga. Hins veg-
ar hafa vísindamenn unnið að
þróun tækniaðferða til hringorma-
leitar.
Þróun tækniaðferða
til hringormaleitar
Dr. Hannes Hafsteinsson mat-
vælaverkfræðingur varði nýlega í
Bandaríkjunum doktorsritgerð
sína um hringorma og tækjabúnað
til að greina þá í físki.
Ljóamynd/dr. Kevin Parker
Tækjasamstæða á Upplýsinga- og merkjafræðistofu Háskóla íslands til tölvumyndgreiningar á ormum,
beinum og ýmsum gæðaeiginleikum i fiskflökum.
bylgjur með tíðni á bilinu 2,5 til
5 megarið en til era hljóðbylgj-
usmásjár með yfír 100 megariða
hljóðbylgjutíðni. Allt benti til þess
að hægt væri að nota svipaða
tækni, og hljóðbylgjusmásjáin er
byggð á, til að ^greina hringorma
og bein í físki. Utreikningar mínir
sýndu að til þess að nota mætti
hljóðbylgjutækni við ormaleit
þurfti að nota tíðni á bilinu 10 til
20 megarið.
Styrkur hljóðbylgna minnkar á
leið þeirra í gegnum fískhold
vegna ísogs og dreifíngar. Til
samans nefnast þessir þættir
deyfíng. Til þess að nýta megi
sömu tækni í ormaleitartæki og
hljóðbylgjusmásjáin er byggð á
verður að vera mikill mismunur á
því hvemig hljóðbylgjur dofna í
fískholdi annars vegar og í hring-
ormum hins vegar. Þegar ég hóf
rannsóknir mínar var ekki vitað
hversu mikill þessi mismunur
þyrfti að vera þannig að ég kann-
aði hversu mikið hljóðbylgjumar
deyfast í fískholdi og hringormum
við mismunandi tíðni.
Rannsóknir mínar leiddu í ljós
að hljóðbylgjur dofna álíka mikið
í mismunandi gömlum og stómm
þorski, ýsu og steinbít. Hljóð-
bylgjumar dofna meira við aukna
tíðni og mun meira í hringormum
en fískholdi. Hins vegar komast
hljóðbylgjur með háa tíðni ekki í
gegnum þykkt fískhold. Hljóð-
bylgjumar deyfast meira í fryst-
um hringormum en lifandi. Þar
af leiðandi er hægt að greina