Morgunblaðið - 01.03.1988, Page 21

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 1. MARZ 1988
21
diykkja eins og menn höfðu vonað.
Neysla þeirra fer ekki að minnka
fyrr en eftir að hætt er við milliölið
seint á árinu 1977 og bjómeyslan
hafði minnkað verulega. Eftir að
sölu milliöls var hætt jókst neysla
sterkustu tegundar bjórs mikið og
kom að nokkru leyti í stað milliöls-
ins ásamt aukinni neyslu „folköls",
sem einnig er áfengt. Þrátt fyrir
þessar breytingar er bjómeysla í
Svíþjóð minni árið 1985 en hún var
á milliölsárunum (Rapport 87).
Sömu sögu er að segja frá Fær-
eyjum, þar hefur aukin bjórsala
ekki dregið úr sterkum drykkjum
(Nordisk Statistik ársbok 1986).
Ef þetta þykir ekki nægjanlega
ákveðin vísbending, en hún er
merkt sérstaklega í grein Snjólfs
Ólafssonar, fylgir hér önnur frá
Finnlandi þar sem neyslan þar er
borin saman við neysluna á íslandi.
Nýlega birtist í tímaritinu Alko-
holpolitik (Koskikallio 1987) sam-
anburður á áfengisneyslu Finna og
íslendinga. Þar er sýnt, að neysla
sterkra drykkja og léttra vína hefur
þróast að heita má nákvæmlega
eins í iöndunum frá 1935—1970,
en úr því óx neysla Finna mun hrað-
ar en íslendinga fram til.1976 en
staðnaði þá. Neysla íslendinga hef-
ur hins vegar haldið áfram að auk-
ast frá 1970—1985, en mun hægar
en áður, sérstaklega eftir 1979
(mynd 3). A myndinni er sýnt
hvemig áfenga ölið hefur komið til
viðbótar annarri neyslu í Finnlandi.
Þetta telur höfundur styðja kenn-
inguna um það hvemig ný tegund
bætist við það sem fyrir er og eyk-
ur heildameysluna, eins og segir í
skýrslum Alþjóðaheilbrigðisstofn-
unarinnar. Hann dregur jafnframt
þá ályktun að áfengisneysla á ís-
landi sé hin lægsta í Evrópu ein-
mitt vegna þess að framleiðsla
áfengs bjórs er ekki leyfð hér.
Mynd 3
Sjaldan er ein báran stök þegar
verið er að breyta áfengismála-
stefnu eins og gert var í Finnlandi
1968 og í Svíþjóð 1965 og aftur
1977 og 1978. Sala á milliöli var
leyfð í matvöruverzlunum í Finn-
landi árið 1968. Jafnframt því sem
milliölið var sett á markað í Svíþjóð
var leyfð sala á því miklu víðar en
á öðmm áfengum drykkjum svo að
fjölgun dreifíngarstaða hefur
eflaust stuðlað að enn meiri aukn-
ingu áfengisneyslunnar en ella hefði
orðið. Þrátt fyrir það telja þeir sem
hafa rannsakað áhrif ölsins á heild-
ameysluna í Finnlandi og Svíþjóð
að það eitt hafí aukið neysluna og
ekki dregið úr neyslu sterkra
drykkja eins og menn vonuðust eft-
ir (Mákelá og Österberg 1975).
Öfugt við þessa tilslökun í áfengis-
málastefnunni vom í Svíþjóð teknar
upp ýmsar fleiri hömlur en að banna
sölu milliölsins á ámnum 1977 og
1978 sem vafalaust hafa stuðlað
að því að draga fyrr úr heildar-
áfengisneyslu í Svlþjóð en í öðmm
Evrópulöndum.
Nýlega hafa opinberar umræður
hafíst í Finnlandi um að hætta jafn-
vel alveg sölu á milliöli þar eins og
í Svíþjóð (Stenius 1987).
Framleiðsla — dreif ing —
verðstýring
Það skiptir meginmáli í áfengis-
málastefnu að engir einstaklingar
hafí fjárhagslegan ávinning af
framleiðslu og sölu áfengra
drykkja. Þetta skilja jafnvel bjór-
menn að því marki að þeir segjast
aðeins vilja láta selja áfengt öl í
útsölum Áfengisverzlunar ríkisins.
Hingað til hefur ÁTVR haft einka-
rétt á framleiðslu áfengra drykkja
til sölu innanlands. Það lofar ekki
góðu ef rétt var hermt í fréttum
útvarps þ. 17. febr. að aðalathuga-
semd meirihluta allsheijamefndar
neðri deildar við bjórfrumvarpið
skuli vera að samkvæmt því megi
einungis ríkið framleiða bjórinn og
frumvarpinu verði að breyta til að
hleypa einkaframtakinu að. Verði
það gert, er vonlaust að snúa til
baka, ef þeir sem nú beijast fyrir
bjór uppgötva einhvern tíma að
heildameyslan og heilsufarsskaðinn
hafí vaxið með tilkomu hans.
Þó að verðstýring skipti miklu
máli er hún engan veginn einhlít
aðgerð til þess að hafa áhrif á
áfengisneyslu. Hér á landi virðist
neyslan hafa stýrst að einhveiju
leyti milli léttra vína og sterks
áfengis eftir verði. Þannig hefur
neyslan aukist á þeim tegundum
sem hafa hækkað minna í verði á
hveiju ári. Hins vegar dugði hátt
verð á árunum 1983—1985 ekki til
að draga úr neyslu þegar kaup-
máttur minnkaði heildameyslu. Á
þessum tíma hafði útsölustöðum
áfengis fjölgað frá því sem áður var
og sérstaklega hafði vínveitinga-
stöðum fjölgað mikið. Þannig er
hægt að eyða áhrifum verðstýring-
ar með öðrum aðgerðum.
í Svíþjóð, sem okkur öllum er
tamt að vitna til, fór neysla á léttum
vínum og á sterkasta áfenga ölinu
vaxandi á ámnum 1977—1983,
þrátt fyrir að verð á léttu vínunum
hafí hækkað meira en á þeim sterku
alveg síðan 1977 og þrátt fyrir að
sterkasta áfenga ölið hafi einnig
hækkað meira en sterkt áfengi frá
1979 (Romanus 1983).
Af þessum tveim dæmum sést
að verðstýring ein dugar ekki til
að skýra tegundaval og alls ekki
til að halda niðri heildarneyslu ef
framboð er aukið.
Auk þess sem framboð eykst með
nýrri áfengistegund, ef bjórfrum-
varpið verður samþykkt, er líklega
óhjákvæmilegt annað en gera ráð
fyrir að dreifingarstöðum fjölgi.
Komið hefur fram að núverandi
verslanir ÁTVR hafa ekki allar rúm
fyrir bjórbirgðir. Auk þess mun það
verða „réttlætis- og hagræðingar-
mál“ að fólk þurfi ekki að burðast
langar leiðir með bjórinn sinn eða
fá hann sendan í póstkröfu.
Úr skýrslum Alþjóðaheil-
brigðisstofnunarinnar
(1980; 1985 nr. 88;89 og
MNH/PAD 85.14)
Í bjórumræðunni að undanfömu,
hafa menn deilt um það hvort leið-
beiningar Alþjóðaheilbrigðisstofn-
unarinnar í áfengismálum mæli
með eða gegn því að bæta við nýj-
um tegundum áfengis. í þessum
skýrslum stofnunarinnar er fjallað
um ýmislegt sem rétt er að hafa í
huga. Allar þessar ábendingar
hníga í sömu átt; hversu mikilvægt
sé að draga úr framboði og að-
gengi áfengra drykkja og minnka
eftirspum.
Árið 1979 lýsti Alþjóðaheilbrigð-
isstofnunin vandamál tengd áfengi
og ofnotkun þess meðal mestu heil-
brigðisvandamála sem ógna lífi,
heilsu og velferð fólks. Á 35. þingi
Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar
1982 fór fram tæknileg umræða
um áfengisneyslu og vandamál
tengd áfengi. Þar var almenn sam-
staða um nauðsyn aðgerða til að
draga úr framboði og aðgengi
áfengra drykkja og minnka eftir-
spum.
Breytingar á heildameyslu
áfengis skipta máli fyrir heilbrigði
fólks. Vegna þess að stjómvaldsað-
gerðir er hægt að nota til að tak-
marka neyslu er stjóm á framboði
áfengis heilbrigðismál. Áður vom
settar hömlur vegna siðferðilegra
og félagslegra ástæðna, en nú
skipta heilbrigðissjónarmið mestu.
Alþjóðleg þróun (Internationaliser-
ing) hefur verið sú, að áfengi er
drukkið við nýjar og margbreyti-
legri aðstæður og óhefðbundin
ney.sla hefur einfaldlega bæst við
þá hefðbundnu, en ekki komið í
stað hennar.
Aukin neysla leiðir til aukningar
á þeim áfengistengdu vandamálum
sem eru sérkennandi í hveiju landi.
Niðurstöður frá Intemational Study
of Alcohol Control Experiences
benda til að nýir drykkjuhættir
bætist við þá hefðbundnu, en komi
ekki í stað þeirra (Mákelá og sam-
verkamenn 1981).
Ef fyrirbyggja á skaðann sem
áfengisneysla veldur, er nauðsyn-
legt að minnka magnið sem dmkk-
ið er og breyta drykkjuháttum.
Nauðsynlegt er að takmarka fram-
leiðslu og sölu áfengra drykkja,
hafa stjóm á dreifingu, verðlagi og
kynningu. Hömlur (control) em
taldar virkustu aðferðir til þess að
draga úr mörgum vandamálum sem
tengjast slíkri neyslu.
Meðferð vegna áfengisvanda-
mála er í rauninni aðeins vænleg
svo fremi að jafnframt sé unnið að
forvömum til þess að koma í veg
fyrir ný tilvik. Forvamir gegn of-
notkun áfengis og skaða sem áfeng-
isneysla veldur eiga að hafa for-
gang. Það er yfrin vísindaleg rök
fyrir því að skaðinn, sem neysla
áfengra drykkja veldur, er nátengd-
ur því hversu mikið hver einstakl-
ingur drekkur og hversu mikil heild-
ameysla þjóðarinnar er.
Tíðni þeirra skaða sem af áfeng-
isneyslu leiðir verður áberandi ef
drukkið er meira en 20 gr. af hrein-
um vínanda að jafnaði á dag,
þ.e.a.s. jafngildi innihalds tveggja
flaskna af milliöli. Það em engir
ákveðnir einstaklingsbundnir þættir
sem greina verðandi drykkjusjúka
frá öðmm. Ekki er hægt að segja
með neinni vissu að neinn sérstakur
þáttur sem valdi diykkjusýki erfíst,
en umhverfís- og erfðaþættir fram-
kalla í sameiningu það sem er kall-
að „familial alkoholism".
Þegar neysla staðnar eða minnk-
ar í framleiðslulöndum, eykst þrýst-
ingur til að fínna nýja markaði. Þar
sem áfengisneysla fer minnkandi í
flestum iðnaðarlöndunum hefur
þrýstingur á áfengisneyslu í þróun-
arjöndunum aukist. Þetta á einnig
við um Island. Hér ér nýr markað-
ur, að vísu ekki stór, en nægur til
þess að framleiðendur og umboðs-
menn geti hagnast vel á okkar
mælikvarða.
Ekki er nóg að veita upplýsingar
um áhrif áfengis, heidur þarf
fræðsla einnig að stuðla að þróun
ábyrgðartilfínningar fólks fyrir eig-
in heilsu og velferð og fyrir heilsu
og velferð þjóðfélagsins.
Aukin framleiðsla og markaðs-
færsla hefur aukið á þrýsting til
að draga úr hömlum. Á síðustu
árum hefur sums staðar aftur auk-
ist fylgi við strangari hömlur, m.a.
í Noregi og Svíþjóð þar sem lögð
hefur verið áhersla á að draga úr
áfengisneyslu í þágu heilbrigðis,
sbr. lög Svía frá 1978 og Stortings-
melding nr. 24, Om Alkoholpoliti-
ken, frá Noregi.
Hættur sem heilsu fólks eru bún-
ar vegna drykkju kunna að vera
meiri en þær sem eru tengdar
reykingum, og félagslegar afleið-
ingar mikillar drykkju, bæði fyrir
einstaklinginn og þá sem hann hef-
ur áhrif á, eru miklu alvarlegri en
afleiðingar mikilla reykinga á þjóð-
félagið.
Vegna þess að heildarneysla
áfengis getur vaxið verulega þegar
nýjar áfengistegundir koma á
markaðinn er nauðsynlegt að gera
sér grein fyrir því, að kostnaður
vegna áfengistengdra vandamála
samhliða félagslegum kostnaði
muni aukast. Spár um aukningu
áfengistengdra vandamála, sem
aðeins eru byggðar á aukningu í
heildameyslu á íbúa, eru líklegar
til að vanáætla aukningu vandamál-
anna.
Þrátt fyrir hina miklu aukningu
sem varð á skráðri áfengissölu
Finna eftir breytinguna 1968 hélst
óskráð neysla óbreytt allt tímabilið
frá 1950—1975. Gagnstætt því sem
búist var við kom hin mikla aukning
í skráðri neyslu ekki í stað hinnar
óskráðu, heldur sem viðbót.
Stefna í áfengismálum skal miða
að því að stuðla að lágri heildar-
neyslu áfengis. Tryggja þarf að
stjómvaldsaðgerðir auki ekki hætt-
una á áfengistengdum vandamálum
og að þær stuðli að minnkandi
neyslu.
Mynd 4
Lokaorð
Eins og sjá má af framansögðu
em næg fræðileg rök til þess að
stjómvöld leggist gegn öllu, sem
getur hugsanlega leitt til aukinnar
áfengisneyslu. Allar ábendingar
Alþjóðaheilbrigðistofnunarinnar
hníga að því að ekki skuli ieyfa
framleiðslu og sölu á áfengu öli hér
á landi.
I öllum þróuðum löndum hefur á
síðustu árum verið unnið að því að
draga úr áfengisneyslu. Áðgerðir
sem gætu verkað í gagnstæða átt,
eins og t.d. mundu fylgja auknu
áfengisframboði í formi bjórs,
mundu gera okkur að viðundri. Það
er liðin tíð að upplýst fólk geri grín
að því sem gert er til að koma í
veg fyrir of mikla áfengisneyslu.
Margir líta hým auga til þess spam-
aðar sem við höfum náð með því
að leyfa ekki eina mjög eftirsótta
tegund áfengis og halda heildar-
neyslunni þannig niðri.
Þegar síðast var flutt fmmvarp
um breytingu á áfengislögum til
þess að leyfa framleiðslu og sölu á
áfengu öli, gerði Þjóðhagsstofnun
áætlun um hve áfengisneyslan
mundi aukast mikið ef fmmvarpið
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Breytingar á heildarneyslu áfengis í Htrum hreins vinanda á mann 15 ára og eldri á ári í Svíþjóð og 15 öðrum Evrópulöndum 1950—1985
(Rapport 87) bornar saman við breytingarnar á islandi. ísland er eina landið þar sem ekki er leyfð sala áfengs öls.