Morgunblaðið - 01.03.1988, Side 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 1. MARZ 1988
Armenar mótmæla í Sovétríkjunum
Vika frelsis og lýðræðis
Aðgerðum frestað á meðan Gorbatsjov hugsar málið
Moskvu, Reuter.
MANNFJÖLDINN sem undan
fama tíu daga hefur fyllt stræti
Jerevan, höfuðborgar Armeníu,
hefur gefið Míkhaíl Gorbatsjov
Sovétleiðtoga mánaðarfrest til
að íhuga svar sitt við kröfum
Armena. Þar með er í bili lokið
víðtækustu mótmælum almenn-
ings i sögu Sovétríkjanna frá þvi
kommúnistar komust til valda.
Andrei Grigoijants ritsjóri i
Jerevan Iýsti atburðum undan-
farinna daga i borginni svo i
samtali við fréttamenn á laugar-
dag: „Sjálfstjómin var alger og
þetta var vika frelsis og lýðræðis
fyrir fjölda fólks."
Heimamenn segja að þjóðskáld
Armena, Silva Kaputikjan, hafi
komið fram í sjónvarpi á laugar-
dagskvöld og sagt áhorfendum frá
fundi sem hún og Zorí Baljan rithöf-
undur áttu með Gorbatsjov í
Moskvu. Hún sagði að leiðtoginn
hefði lofað þeim að kröfur þeirra
fengju „sanngjama úrlausn". Kap-
utikjan sagði að Gorbatsjov hefði
viðurkennt að miðstjóm flokksins
hefði haft á röngu að standa er hún
lýsti því yfír að mótmælin væru „að
undirlagi öfgaafla". „Þetta er sigur
ykkar," á Gorbatsjov að hafa sagt
við Kaputikjan og Baljan. En hann
kvartaði einnig undan því að Arm-
enar hefðu með aðgerðum sínum
„rekið rýting í bak umbótastefn-
unni“.
75 þúsund manns skrífa
undir áskorun
Nú þegar hlé er orðið á mótmæl-
um í Jerevan er loks hægt að gera
sér nokkra grein fyrir því hvað átti
sér stað. Opinber fréttaflutningur
af atburðum hefur verið rýr og er-
lendir fjölmiðlar orðið að reiða sig
á símtöl við heimamenn því Arm-
eníu og Azerbajdzhan var á fímmtu-
dag Iokað fyrir erlendum frétta-
mönnum. Bandaríska sjónvarps-
stöðin ABC sýndi á sunnudag
hálftíma langa kvikmynd frá mót-
mælunum sem áhugamaður hafði
tekið í Jerevan. Andrei Grigoijants
ritstjóri í Jerevan kom með myndina
til Moskvu um helgina og hélt
blaðamannfund þar sem hann lýsti
atburðum. Að hans sögn barst mið-
stjóm sovéska kommúnistaflokks-
ins undirskriftalisti frá 75.000
Armenum í janúar á þessu ári þar
sem þess er krafist að þeir fái Nag-
omo-Karabakh-hérað aftur eftir 65
ára viðskilnað. Héraðið tilheyrði
áður Armeníu en árið 1923 komst
það undir yfírráð Azerbajdzhans
sem er nágrannalýðveldi Armeníu.
Bæði em lýðveldin útverðir Sov-
étríkjanna, milli Svartahafs og
Kaspíahafs með landamæri að
Tyrklandi og íran. íbúar héraðsins
sem nýtur sjálfstjómar innan Az-
erbajdzhans em samtals 170.000,
þar af 75% Armenar en 25% shíta-
múslímar eins og flestir íbúar Az-
erbajdzhans.
Mannskæð átök
Miðstjómin vísaði þessari beiðni
Armenanna á bug. Þann 20. febrú-
ar kom til aukafundar í héraðsráði
Nagomo-Karabakhs í borginni
Stepanakert. Á þeim fundi var sam-
þykkt með yfirgnæfandi meirihluta
atkvæða að sækjast eftir því að
héraðið kæmist aftur undir yfírráð
Armeníu. Á sl. miðvikudag var
flokksforinginn í héraðinu rekinn
vegna „mistaka í starfí" eins og
það var orðað í skeyti Tass-frétta-
stofunnar. Fréttir hafa einnig borist
um að til átaka hafi komið í Nag-
omo-Karabakh milli Armena og
shíta-múslfma. Þessir atburðir ollu
því að fólk streymdi út á götur í
Stepanakert, stærstu borg héraðs-
ins.
í kjölfar aukafundar stjómmála-
ráðsins í síðustu viku var Vladímír
Dolgíkh, háttsettur embættismaður
kommúnistaflokksins ásamt þrem-
ur öðmm háttsettum embættis-
mönnum, sendur til Armeníu. í
ræðu sem hann hélt á miðvikudag
í Jerevan kom fram að átökin í
Nagomo-Karabakh hefðu verið
mannskæð. Aðstoðarríkissaksókn-
ari Sovétríkjanna hefur einnig verið
sendur til Nagomo-Karabakhs til
að grafast fyrir um orsakir óeirð-
anna þar. Á sunnudag lýsti hann
því yfír að tveir menn hefðu fallið
í Agdamskíj-héraði í Azerbajdzhan
sem er við útjaðar Nagomo-Kara-
bakhs. Af nöftium hinna látnu má
ráða að þeir hafí verið shíta-
múslímar.
Sjmjun miðstjómarinnar og átök-
in í Nagomo-Karabakh hafa líkt
og í Stepanakert ýtt undir öldu
mótmæla í Jerevan, höfuðborg
Armeníu. Fjöldafundimir þar hóf-
ust fyrir tíu dögum. Sífellt fleiri
tóku þátt í þeim og herma fregnir
að allt að ein milljón manna hafí
safnast saman í borginni á fímmtu-
dag og föstudag þrátt fyrir þau til-
mæli Gorbatsjovs að aftur skyldi
snúið til vinnu. Augljóst var að yfír-
stjóm kommúnistaflokks Armeníu
studdi mótmælin. Karen Demírtsj-
íjan, aðalritari flokksdeildarinnar,
ávarpaði mannfjöldann á föstudag
og sagði miðstjóm sína hafa farið
fram á það við æðstu yfirvöld að
sérstök nefnd yrði skipuð til að fara
í saumana á kröfum Armena.
„Sjálfstjómin var alger og þetta
var vika frelsis og lýðræðis fyrir
fjölda fólks," sagði Grigoijants í
samtali við fréttamenn á laugardag.
Hann sagði að lögregla hefði látið
mótmælin afskiptalaus og jafnvel
hrósað mönnum fyrir að ekki skyldi
framið eitt einasta innbrot á meðan
á mótmælunum stóð. Einnig vakti
athygli að mjög lítið bar á áfengis-
neyslu. Hann sagði lítinn hóp virtra
manna úr menningarlífi og vísind-
um hafa stjómað aðgerðum. í þeim
hópi voru Zorí Baljan og Silva Kap-
Moskvu, Reuter.
DAGBLAÐ í Eistlandi greindi á
föstudag frá því að „hópar öfga-
manna“ hefðu virt að vettugi
bann við mótmælum í tilefni af-
mælis sjálfstæðisyfirlýsingar
Eistlendinga 24. febrúar.
í blaðinu Sovietskaya Estonia
segir að mótmælendur hafi safnast
saman við minnismerki eistlenska
rithöfundarins A. X. Tammsaare í
utikjan sem flugu til Moskvu á
föstudagskvöld til viðræðna við
Gorbatsjov. Forstjóri óperunnar í
Jerevan lánaði hátalarakerfí til þess
að auðvelda ræðuhöld á aðaltorgi
borgarinnar. í fyrstu báru margir
myndir af Gorbatsjov en þær vom
teknar niður er á leið á meðan beð-
ið var eftir viðbrögðum Sovétleið-
togans. Menn sungu óopinberan
þjóðsöng Armeníu og báru borða
sem á var letrað: „Karabakh reynir
á perestrojku“. 100 hetjur úr
stríðinu í Afganistan sögðust
myndu skila heiðursmerkjum sínum
ef Armenar fengju ekki aftur Nag-
omo-Karabakh. Einkabflstjórar
dreifðu matvælum til þeirra sem
gátu sig hvergi hrært og efnt var
til samskota til að fjármagna mót-
mælaaðgerðimar. Áð sögn fóm
menn að tilmælum borgaryfírvalda
og fóm heim klukkan 11 á kvöldin
og söfnuðust ekki saman aftur fyrr
en 10 að morgni.
Herínn í viðbragsstöðu
Ástæðan fyrir því að fólk var
reiðubúið til að gefa yfírvöldum
mánaðarfrest til að hugsa sig um
er að sögn Grigoijants sú að menn
gerðu sér grein fyrir hættunni sem
mótmælunum fylgdi. Hann sagðist
hafa áreiðanlegar heimildir fyrir því
að herlið hefði verið til reiðu allan
tímann að grípa inn í atburðarásina
ef hún færi úr böndunum.
Þótt aðgerðum hafí verið frestað
í Jerevan virðist svo sem enn séu
mótmæli höfð í frammi í Nagomo-
Karabakh en þau fari heldur minnk-
andi. Kyamran Bagírov, aðalritari
kommúnistaflokks Azerbajdzhans,
hvatti menn í ræðu í gær til að
sýna stillingu.
Tallinn, höfuðborg Eistlands, þrátt
fyrir bann borgaiyfirvalda. Borgar-
stjórinn og fleiri embættismenn
hafí komið á vettvang og boðið
hópnum að nota ráðsteftiusal í
grenndinni til að ræða kröfur
þeirra. Mótmælendumir hafí ekki
þegið boðið og farið til annarra
hluta borgarinnar, en ekki tekist
að fá verulegan fjölda til liðs við sig.
Eistland:
Sagt frá mótmælum í Tallimi
Fjarlæg mótmæli koma
Gorbatsjov í bobba
London, The Daily Telegraph.
ÞEGAR litið er á landakortið
virðist furðulegt að ein erfið-
asta raun Gorbatsjovs síðan
hann hófst til valda skuli ekki
stafa frá reiðum, rússneskum
og íhaldssömiun kommúnistum
innan Kremlar heldur fjarlægri
þyrpingu fólks sem flest býr
nær Súdan en Moskvu. Armen-
ar eru einungis 4 milljónir tals-
ins í ríki sem sameinar 285
milljónir manna. Engu að síður
logar allt í hatrömmum deilum
innan Kremlarveggja. Gor-
batsjov á tveggja kosta völ;
leyfa tilslakanir sem grafíð
gætu undan hans eigin valdi
og valdi flokksins viðs vegar
um Sovétríkin eða beita vopna-
valdi og draga þarmeð úr um-
bótahraðanum og gefa íhalds-
mönnum tilefni til að halda að
kerfíð muni aldrei leyfa
minnsta andóf.
Ef fleiri en tíu manns koma
saman í Sovétríkjunum án leyfis
yfirvalda hefur það yfírleitt leitt
til þess að stjómvöld og hand-
bendi þeirra, KGB, hafa lyft
hramminum. En þegar milljón
manns hrópar af öllum l(fs og
sálar kröftum nær fyrirvaralaust
eins oggerðist í hinni fomu höfuð-
borg Armeníu í síðustu viku þá
fer hrollur jafnvel um ftjálslynd-
ustu flokksmenn. Annað eins hef-
ur að öllum líkindum ekki gerst
síðan bolsévikkar komust til valda
í upphafí þriðja áratugarins. Fyrir
flokkinn hljóta atburðimir að vera
súrrealískir og hrein martröð.
Eftirgjöf Gorbatsjovs?
Verra er þó fyrir gömlu valda-
klíkuna að teikn eru á lofti um
að Gorbatsjov hafí þegar gefið
eftir gagnvart þjóðemissinnum
með menn í fylkingarbijósti sem
ekki em einu sinni flokknum holl-
ir. Leoníd Brezhnev hefði ekki
einu sinni virt þetta fólk viðlits.
Minnumst þess að íhaldsmenn
voru ekki hrifnir af því þegar
Andrei Gromýko féllst á að ræða
við tartara frá Krímskaga sem
höfðu verið svo óforskammaðir
að veifa borðum á Rauða torginu.
Ekki bætir úr skák hversu mik-
il og langvarandi mótmælin voru
í þetta sinn. Þau hófust f hinu
umdeilda Nagomo-Karabakh-
héraði fyrir rúmum tveimur vik-
um. Jerevan hefur ólgað í 10
daga. Áhyggjufullir Kremlveijar
hljóta að leiða hugann að skip-
asmfðastöðvunum í Gdansk þar
sem hikandi leiðtogar leyfðu ein-
angruðum verkföllum að þróast
upp í verkalýðsfélagið Samstöðu
með 10 milljónir félagsmanna inn-
an sinna vébanda.
Niðurbæld
þjóðernisstefna
Kann að vera að Armenar láti
svo sem þeim sé einungis um-
hugað um að fá Nagomo-Kara-
bakh aftur eftir 65 ára aðskilnað.
Allir vita þó að sú krafa er einung-
is fyrirsláttur og tilefni til að
hleypa út niðurbældri armenskri
þjóðemisstefnu. Vissulega trúa
því fáir að Armenía geti losað sig
úr sovét-ríkjasambandinu. Flestir
Armenar era hræddari við Tyrki
en Rússa. En draumar um frekara
sjálfstæði Armeníu færast stöð-
ugt í vöxt.
Mótmælin í Armeníu era ekki
bara fló á bjamarfeldi. Þau snerta
kjamann í þeim vanda sem blasir
við Gorbatsjov. Hvemig er unnt
að leyfa meira frelsi innan Sov-
étríkjanna án þess að grafa undan
einokun kommúnistaflokksins á
valdi? Einnig verður Gorbatsov
nú að skilgreina nánar hvað felst
í „glasnost" og „perestrojku".
íhaldsmenn halda því nefnilega
Reuter
Faríð er að hitna undir Karen
Demírtsjíjan flokksleiðtoga í
Armeníu.
fram að Armenar séu í „glasnost-
vímu“.
Fjöldi Armena og þar á meðal
era sanntrúaðir kommúnistar vill
einungis meira efnahagslegt sjálf-
stæði. Þeir trúa því að slíkt efna-
hagslegt sjálfstæði, jafnvel víðar
en í Armeníu, myndi lífga við
sovéska hagkerfið í heild sinni.
íhaldsmenn sjá þá hættu að
„perstrojka" og „glasnost" öðlist
gildi í sjálfu sér. Þess vegna er
þeim illa við að Gorbatsjov ýti
undir of mikið staðbundið frum-
kvæði sérstaklega meðal þjóða
eins og Armena og íbúa Eystra-
saltsins sem aldrei hafa verið
mjög trúir kommúnismanum.
Trúnaður flokksforingja
En það sem kann að valda
Gorbatsjov hvað mestu hugar-
angri er að hátteettir embættis-
menn í ALrmeníú virðast styðja
mótmælin heilshugar. Að vísu er
Karen Demirtsjíjan, aðalritari
kommúnistaflokks Armeníu, ekki
af sama sauðahúsi og Dubcek.
En ef hann fær að fjúka eins og
líklegt má teljast þá getur reynst
erfitt fyrir Gorbatsjov að fínna
nýjan mann sem er trúr bæði
Kremlveijum og Armenum.
Sömu vandræðin endurspeglast
í Eystrasaltsríkjunum. Þar hafa
umbótamenn innan flokksins farið
fram á meira efnahagslegt sjálf-
stæði. Gorbatsjov hefur verið
móttækilegur fyrir slíkar hug-
myndir en ef þeim fylgir andso-
vésk þjóðemisstefna er eins víst
að Gorbatsjov verði að venda sínu
kvæði í kross.
Ekki má heldur gleyma því að
leiðtogar Sovétríkjanna hafa ætíð
hugfast að Rússar sem fjölga sér
fremur hægt eiga á hættu að
lenda í minnihluta innan eigin
afsprengis, Sovétríkjanna. Fyrir
níu áram vora þeir 52% Sovét-
manna en það er að breytast. Ef
Gorbatsjov er of undanlátssamur
við Armena þá er eins víst að
tugir annarra þjóðflokka innan
Sovétríkjanna geri kröfur um auk-
ið sjálfstæði svo ekki sé minnst á
milljónir Austur-Evrópubúa.