Morgunblaðið - 21.05.1988, Page 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. MAÍ 1988
Er tímabært að láns-
kjaravísitala sé afnumin?
eftír Ólaf
Björnsson
FVá því að verðtrygging fjár-
skuldbindinga varð í lok síðasta
áratugar almenn í lánsviðskiptum
til lengri tíma, hafa stöðugt verið
miklar umræður um hina svoköll-
uðu lánskjaravísitölu sem almennt
hefur verið notuð sem viðmiðun í
slíkum lánsviðskiptum og hefur þá
bæði verið deilt um réttmæti þess
að nota slíka vísitölu og það, hvort
sjálf vísitalan sé byggð upp á réttan
hátt. Fyrra atriðið er auðvitað mikil-
vægara og verður eingöngu um það
fjallað hér.
Aðdragandi verðtrygging-
ar fjárskuldbindinga
Hugm)mdin um það, að rétt sé á
verðbólgutímum að taka upp verð-
tryggingu í lánsviðskiptum, er eng-
an veginn ný og hefur komið fram
í ýmsum myndum. f lok fyrri heims-
styijaldar var t.d. talsvert um það
á Norðurlöndum og sennilega víðar,
að gerðir voru lánssamningar þann-
ig að lánsfjárhæð skyldi hækka til
samræmis við verðhækkun gulls
(guldklausul). Dómstólar voru þó
tregir til þess að viðurkenna gæði
slíkra samninga.
Hin þráláta verðbólga, sem ríkt
hefur hér á landi allt frá því á árum
heimsstyrjaldarinnar síðari, leiddi
eðlilega til þess að það var rætt
manna á milli hvað hugsanlegt
væri að gera til þess að koma í veg
fyrir það, að allt sparifé yrði að
engu. Það hefði auðvitað verið
hægt að stórhækka innlánsvexti,
en fyrir því voru ekki stjómmálaleg-
ar forsendur. Fyrstur til að hreyfa
þessu máli á Alþingi varð Ólafur
Jóhannesson, síðar formaður Fram-
sóknarflokksins. Hann flutti ásamt
nokkrum flokksbræðrum sínum á
þingunum 1960 og 1961 þings-
ályktunartillögu um það að gerð
yrði athugun á því, hvort og þá
hvemig mætti framkvæma verð-
tryggingu sparifjár. Á þinginu
1961-62 flutti sá er þetta ritar til-
lögu til þingsályktunar er efnislega
gekk í sömu átt og tillaga þeirra
framsóknarmanna en var þó mark-
að þrengra svið þar sem hún náði
fyrst og fremst til verðtryggingar
lífeyrisréttinda og líftrygginga.
Þegar ég hafði í sameinuðu þingi
mælt fyrir minni tillögu kvaddi
Ólafur Jóhannesson sér hljóðs og
minnti á tillögu þeirra framsóknar-
manna sem gengi í sömu átt og
mín tillaga en hefði nú legið óaf-
greidd í þinginu í nær því tvö ár.
Þetta breytti þó engu um það, að
hann og, að því er hann bezt vissi,
einnig flokksmenn hans myndu af
heilum hug styðja mína tillögu. Við
þetta var drengilega staðið af Ólafi
og var tillaga mín afgreidd úr þing-
nefnd og samþykkt á þinginu. Má
vel vera að afstaða þeirra fram-
sóknarmanna hafí þar ráðið úrslit-
um, því að innan Sjálfstæðisflokks-
ins voru mjög skiptar skoðanir um
réttmæti verðtryggingar. Formaður
flokksins, Ólafur Thors, var einn
þeirra, sem var henni andvígur, þar
sem hann gerði sér ljóst að af henni
myndi leiða vaxtahækkun, en hana
taldi hann atvinnuvegina ekki þola.
Framhald málsins varð svo það,
að ríkisstjómin, sem þá sat, þ.e.
viðreisnarstjómin, fól mér að semja
um þetta álitsgerð sem ég svo skil-
aði að nokkrum mánuðum liðnum.
Byggði ég þar einkum á reynslu
Finna í þessu efni, en Finnland var
hið eina Norðurlandanna sem tekið
hafði upp víðtæka verðtryggingu
íjárskuldbindinga vegna mikillar
verðbólgu þar í landi eftir seinni
heimsstyijöld. Að fenginni þeirra
álitsgerð vísaði stjómin svo málinu
til Seðlabankans til ffekari athug-
unar og rannsókna. Taldi ég málið
þar í góðum höndum, því að mér
var um það kunnugt að stjóm
Seðlabankans hafði jákvæða af-
stöðu til málsins, auk þess sem ég
hafði góða aðstöðu til þess að fylgj-
ast með málum þar, því að einmitt
um það leyti átti ég um skeið sæti
í bankaráði Seðlabankans.
Þó að alllangur tími liði nú þar
til víðtæk verðtrygging fjárskuld-
bindinga kæmi til framkvæmda, þá
er ég þess viss, að tillöguflutningur
okkar nafna hratt af stað alvöruum-
ræðum um það, að eitthvað í þessa
átt þyrfti að gera, ef stórvandræð-
um ætti að forða.
En fram undir lok 8. áratugarins
vom aðrar ráðstafanir, svo sem
nokkur hækkun innlánsvaxta, sala
verðtryggðra ríkisskuldabréfa o.fl.
látnar nægja sem trygging verð-
gildis sparifjár, þótt ófullnægjandi
væri. Ekki má í þessu sambandi
gleyma því, að árið 1953 var sú
skynsamlega ráðstöfun gerð að af-
nema skattskyldu spariíjár. Mun
þáverandi fjármálaráðherra, Ey-
steinn Jónsson, hafa komið þar
mjög við sögu, því að þó mér sé
að vísu ókunnugt um það, hvort
hann eða einhverjir aðrir hafí átt
þar fmmkvæðið, hefði slík ráðstöf-
un ekki verið gerð án samráðs við
hann eða samþykkis hans.
Þegar verðbólgan fór svo aftur
vaxandi um og upp úr 8. áratugnum
komst verðtryggingin aftur á dag-
skrá og varð nú af því að hún yrði
framkvæmd. Með Ólafslögunum er
sett vom vorið 1979, var veitt al-
menn heimild til framkvæmdar
hennar og sumarið 1980 var sam-
kvæmt ákvörðun ríkisstjómar
Gunnars Thoroddsens tekin í
bankakerfínu upp almenn verð-
trygging sparifjár sem bundið var
ákveðinn lágmarkstíma.
Hver er tilgangnr verð-
tryggingar?
Þar sem verðtrygging fjárskuld-
bindinga snertir nú á einhvem hátt
hagsmuni flestra borgara þjóðfé-
lagsins, er eðlilegt að sú spuming
sé ofarlega á baugi í öllum umræð-
um um efnahagsmál, hvort og hvers
vegna verðtryggingin sé nauðsyn-
leg eða ef svo sé, hvort hana megi
ekki framkvæma á betri hátt en
nú er.
Því miður er það svo að mínum
dómi að megnið af þessum umræð-
um er utan við það sem ætti að
vera kjami málsins. Gjaman er tal-
að um sparifjáreigendur sem ein-
hvem afmarkaðan hóp manna, hlið-
stæðan t.d. sjómönnum eða bænd-
um eða einhveijum öðmm atvinnu-
stéttum. Út yfír tekur þegar farið
er að setja jafnaðarmerki milli
sparifjáreigenda og fjármagnseig-
enda eins og engar eignir séu til í
þjóðfélaginu aðrar en innstæður í
bönkum og sparisjóðum. Frá þjóð-
hagsiegu sjónarmiði er þjóðarauð-
urinn eða þjóðareignin aðeins raun-
verðmæti, svo sem mannvirki, skip,
verkfæri, bústofn o.þ.h. Bankainn-
stæður og aðrar peningakröfur eru
alls ekki eignir frá sjónarmiði heild-
arinnar, nema þá um kröfur á er-
lenda aðila sé að ræða, þótt hinar
innlendu kröfur séu vissulega eign
frá sjónarmiði einstaklinga. Oft er
gerður samanburður á launatekjum
og vaxtatekjum eins og þetta séu
Ólafur Björnsson
„Þar sem verðtryg-ging-
fjárskuldbindinga
snertir nú á einhvern
hátt hagsmuni flestra
borgara þjóðfélagsins,
er eðlilegt að sú spurn-
ing sé ofarlega á baugi
í öllum umræðum um
efnahagsmál, hvort og
hvers vegna verðtrygg-
ingin sé nauðsynleg eða
ef svo sé, hvort hana
megi ekki framkvæma
á betri hátt en nú er.“
sambærilegir hlutir þannig að sömu
reglur eigi að gilda um þetta tvennt
varðandi verðtryggingu, skatt-
skyldu o.fl. Hér sést yfír mjög mikil-
vægan eðlismun á þessu tvennu.
Launþegamir geta vissulega verið
óánægðir með sína skatta og hafa
oft ástæðu til þess, en þeir eiga
ekki kost á öðru en halda áfram
að vera launþegar þó þeir séu
ótæpilega skattlagðir hvort heldur
er af þeim sem fara með stjóm fjár-
mála eða peningamála, en það sem
ég með því síðara á við verðbólgu-
skattlagningu með óhóflegri seðla-
prentun. Aðeins fáeinir einstakling-
ar eiga kost á því að gerast sjálf-
stæðir smáatvinnurekendur og geta
þannig ákveðið skatta sína sjálfír,
hvað sem öllu skattaeftirliti líður.
En hér gegnir allt öðu máli með
sparifjáreigendur. Þeir geta nær því
takmarkalaust valið á milli hinna
ýmsu eignaforma, hvort heldur er
að eiga fasteignir, hlutabréf, er-
lendan gjaldeyri ef þau viðskipti em
fijáls o.s.frv. Ef sparifjáreigandan-
um þykir að sér kreppt með nei-
kvæðum raunvöxtum, sköttum eða
á annan hátt, þá hættir hann að
verá sparifjáreigandi og flytur eign
sína yfír í önnur verðmæti. Gagn-
stætt því sem er á vinnumarkaðin-
um þar sem fólk verður að dúsa
áfram hvemig sem það er pínt með
verðbólgu og sköttum, þá geta þeir
sem eiga sparifé eða aðrar hliðstæð-
ar eignir flutt þær í stómm stíl yfír
í eitthvað annað. Smjörþef af því
hveijum vandræðum slíkar eigna-
hreyfíngar geta valdið fengum við
íslendingar nú á dögunum þegar
spákaupmennska í gjaldeyri neyddi
ríkisstjórnina til ótímabærrar geng-
isfellingar.
Þó að sá sem þetta ritar hafí að
vísu haft jákvæða afstöðu til verð-
tryggingar fjárskuldbindinga, þá er
það ekki umhyggja fyrir spariíjár-
eigendum og hagsmunum þeirra
sem liggur að baki þeirri afstöðu.
Það þarf enginn að vera sparifjár-
eigandi frekar en honum sjálfum
sýnist. Ef honum fínnst arður af
slíkum eignum óhæfílega lítill getur
hann alltaf breytt eign sinni í eitt-
hvað annað, eða þá eytt þeim pen-
ingum sem um ræðir ef enginn
skárri kostur er fyrir hendi. En ef,
og þegar um slíkan flótta frá því
að eiga bankainnstæður er að ræða,
verður slíkt auðvitað mjög verð-
bólguhvetjandi og ætti það ekki að
þurfa nánari skýringar við. Það er
á þessu og að mínum dómi engu
öðru sem verðtrygging og aðrir
hvatar til þess að hafa eignir sínar
á innstæðum hjá lánastofnunum
eiga að byggjast.
Hvenær verður tímabært
að afnema lánskjaravísi-
töluna?
Þó að verðtrygging fjárskuld-
bindinga og það sem í kringum
hana er sé að vísu betri kostur en
óhamin óðaverðbólga þá er það
engan veginn æskilegasta leiðin til
þess að koma á jafnvægi í efna-
hagslífínu. Miklu betri leið væri
auðvitað sú, að koma verðbólgunni
niður á það stig að allar verðvísitöl-
ur yrðu óþarfar, hvort sem þær
snerta kaupgjald, vexti eða annað.
Þó ber í leiðinni að vara við því,
að blanda þessum verðvísitölum
saman, sem oft er gert, því þær
eiga ólíkum hlutverkum að gegna,
en það er þeim þó sameiginlegt að
þær verða óþarfar ef tekst að koma
á stöðugu verðlagi.
Hér að framan hefír verið minnst
á Finna og verðtryggingarkerfí
þeirra. En í kringum 1960 tókst
þeim með samræmdu átaki á öllum
sviðum efnahagsmála að koma
verðbólgunni niður á svipað stig og
á Norðurlöndum sem hinum að ís-
landi undanskildu. Þá var auðvitað
fljótlega hægt að afnema verð-
tryggingarkerfíð.
Ef okkur íslendingum tekst með
slíkum samræmdum aðgerðum —
og þar myndi ég telja það grundvall-
arskilyrði að peningamálin yrðu
tekin jafnföstum tökum og fjármál
ríkisins, án þess að það verði nánar
rætt hér — þannig að hægt væri
að koma vexti verðbólgunnar segj-
um niður í eins stafs tölu, þá og
þá fyrst væri tímabært að afnema
lánskjaravísitöluna. En hlutimir
verða að gerast í réttri tímaröð en
ekki öfugri. Fyrst verður að koma
verðbólgunni niður og síðan að
skerða eða afnema lánskjaravísi-
töluna. Ef byija á hinsvegar á því
að afnema verðtrygginguna og
hvetja fólk þannig til þess að taka
út innstæður sínar með því að gera
raunvexti af þeim neikvæða er ólík-
legt að nokkrum árangri verði náð
í baráttunni gegn verðbólgunni.
Höfundur er fyrrverandi prófeas-
or við viðakiptafræðideild Háakóla
íslonds. Hann var um langtirabii
aiþingismaður fyrir Sjilfstæðis-
flokkinn í Reykjavík og einn helzti
talsmaður flokksins í efnahags-
málum svo og ráðunautur ríkis-
stjórnarinnar um áratugaskeið.
HITACHI ÖRBYLGJUOFNAR
vandaðir — öruggir — ódýrir
jr
KRINGLUNNI
RÖNNING
heimilistæki
- S(MI (91)685868
Sumar-tílboð
á svínakótilettum
Gott á grillið - Gott á grillið
799,-
pr. kg.