Morgunblaðið - 02.07.1988, Page 16
16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 2. JÚLÍ 1988
Verðmætasta náma landsíns og minní þjóðarinnar
eftirMagnús
Guðmundsson
í miðri höfuðborg Svía, Stokk-
hólmi, er ein verðmætasta náma
landsins — Rfkisskjalasafnið. Á sex
hæðum niður í 700 milijón ára gamla
granítklöppina eru varðveittir um
100 km af hillum fullum af skjölum,
skinnhandritum, kortum og mörgu
öðru. Námumennimir eru skjalfræð-
ingar, sagnfræðingar og §öldi ann-
arra sem rýna í orð fest í bókfell
og pappír af löngu framliðnum
mönnum.
Síðar á þessu ári verður Ríkis-
skjalasafn Svfþjóðar 370 ára. Það
var stofnað árið 1618 þegar Axel
Oxenstiema ríkiskanslari gaf fyrir-
skipun um að einn af skrifurum
kansellfsins skyldi varðveita ný og
gömul skjöl ríkisins. Ríkisskjalasafn-
ið á sér þó eldri rætur, eða allt aftur
f miðöldum þegar skjalasafnið var
safn ríkisvaldsins (konungsins og
ríkisráðsins). Á 16. öld fór safnið
að taka á móti skjölum frá þinginu
(ríksdagen) og þegar stjómsýslan
var byggð upp á 17. öld var farið
að taka við skjölum embætta. Elstu
skjöl f Rfkisskjalasafninu em frá 12.
öld.
Svíar eiga því láni að fagna að
hafa ekki tekið þátt f styijöldum sl.
tæp 180 ár. í styijöldum hafa menn
nefnilega þann leiða sið að drepa,
brenna og eyðileggja. Þess vegna
er talsvert meira til af ýmsum heim-
ildum frá sfðustu öldum f Svfþjóð,
svo sem manntölum, en í öðmm
löndum þar sem stríð hafa geisað
og eldar heijað á stórborgir. Ríkis-
skjalasafnið brann reyndar árið 1697
þegar konungshöll Svía „Þijár krón-
ur“ brann. Þá er talið að tveir þriðju
hlutar safnsins hafi fuðrað upp og
það sem eftir var skemmdist af vatni
og dreifðist. Eftir þennan bmna var
reist höll á rústum þeirra eldri, sú
höll er nú konungshöll Svía.
Skjalavistun ríkisins
Frá því um síðustu aldamót hefur
skipulag skjalavörslu í Sfþjóð verið
með óbreyttu sniði. Sem yfirvald
skjalavörslu ríkisins stendur Rfkis-
skjalasafnið, þá koma sjö héraðs-
skjalasöfn (Landsarkiv) og loks fjöldi
skjalasafiia sveitarfélaga (Komm-
unala arkiv). Rfkisskjalasafnið tekur
við öllum heimildum frá ríkisstofn-
unum alls staðar að af landinu.
Héraðs- og sveitarfélagasöfn taka
við skjölurn frá stofnunum tengdum
ákveðnum landshlutum og sveitarfé-
lögum. Skjalasöfn sveitarfélaga
starfa sjálfstætt og taka t.d. sjálf
ákvarðanir um grisjun og eyðingu
skjala. Stríðsskjalasafnið (Krigsark-
„Næst íslendingnm og
Dönum ganga Svíar um
eign gamalla íslenskra
handrita. Flest eru
varðveitt í Konungs-
bókhlöðunni í Stokk-
hólmi og háskólabóka-
safninu í Uppsölum.
Hannes Finnsson bisk-
up kom frá Kaup-
mannahöfn 1772 og Jón
Sigurðsson forseti 1841
til að skoða og skrá hin
miklu söfn íslenskra
handrita. Hannes setti
saman ferðalýsingu
sem gefin var út í
Stokkhólmi 1935 undir
nafninu Stokkhólms-
Rella. Á leið sinni til
Uppsala kom Hannes
við hjá grasafræðingn-
um Linné og fræddi
hann um veðrið á ís-
landi. Jón Sigurðsson,
sem lengst af starfaði
sem skjalafræðingur í
Kaupmannahöfn, tók
saman skrá sem gefin
var út í Stokkhóhni
1848. Síðan hafa
íslenskufræðingar leit-
að í öðrum söfnum í
Svíþjóðog fundið fleiri
handrit, meðal annars í
Ríkisskj alasafninu í
Stokkhólmi."
ivet) í Stokkhólmi tekur við skjöium
frá vamarmálaráðuneytinu, hemum
og stofnunum þeim tengdum. Auk
þessara opinberu safna er fjöldi
einkasafna sem ýmist er á vegum
félagasamtaka eða í einstaklings-
eign.
Deildarskipting safnsins
Frá 1982 hefur safiiinu verið skipt
í þijár deildir, tvær varðveita skjöl
og ein sér um starfsmannahald og
íjármál. Skjaladeildimar skiptast
aftur í átta undirdeildir. Hver deild
varðveitir skjöl frá ákveðnu ráðu-
neyti og þeim stofnunum sem heyra
„Olafs dýrd“ stendur við hlið
teikningar af Ólafi konungi
Tryggvasyni sem handritaskrif-
ari hefur teiknað á eina blaðsíðu
í handritið. Sjálfur ber konung-
urinn öxi í annarri hendi og bók
f hinni, og hefur fyrir framan
sig stórt skjaldarmerki með ein-
hyrningi. Teikningin er f hand-
riti sem geymir hluta af sögu
Ólafs Tryggvasonar.
undir það. Hver undirdeild er ábyrg
fyrir sögulegum gögnum og tekur
einnig við nýjum skjölum frá sama
ráðuneyti.
Við Ríkisskjalasafnið er gott
handbókasafn í tengslum við tvo
lestrarsali með 90 sætum og sér-
fræðibókasafn með meira en
100.000 bækur. Tæplega 20.000
safngestir neimsækja safnið árlega,
flestir sagnfræðingar, landfræðing-
ar og félagsfræðingar, en einnig
ættfræðingar og áhugafólk um hér-
aðsögu. Átján sérherbergi er hægt
að lána fræðingum sem leggja stund
á langtímarannsóknir. í einu slíku
hefur sænskur rússneskufræðingur
setið í 16 ár og skrifað útdrátt úr
skattarollum frá Novgorod og á enn
eftir um 4ra ára starf.
Við safnið eru starfræktar bók-
bandsstofa og viðgerðarstofa. Stöð-
ugt þarf að gera við skjöl sem
skemmast í meðferð eða eyðast
smám saman vegna eigin sýruinni-
halds. Innsigladeild sér um að laga
og varðveita innsigli af ýmsum gerð-
um, gera af þeim afsteypur og selja
sem minjagripi. Sérstök deild varð-
veitir skjaldarmerki frá ýmsum
tímum og landssvæðum f sögu
Svftijóðar.
I tengslum við safnið er sérstakt
fyrirtæki sem Ijósmyndar heimildir
á filmur eða örglærur. Héraðsskjala-
Skjalageymslur Ríkisskj alasafnsins eru á sex hæðum sem grafnar
eru niður í mörg hundruð mil(jón ára granítklöpp. Skrifstofubygg-
ing kemur þar ofaná. Niðurgrafnar skj alageymslur eru aðeins til
hjá Rfkiagkjalnaafninn { Osló og f Mormónasafninu í Utah, auk þess-
ara. Skjalageymslurnar eiga að þola kjarnorkuárás. En hveijir verða
lá eftir til að lesa?
Anddyri Ríkisskjalasafnsins á Maríuberginu.
Eitt af um tuttugu islenskum handritum sem varðveitt er í Ríkis-
skjalasafninu. Handritið, sem skrifað er á pappír, er bundið f skinn
með flúruðum spjöldum og bryggjum á kili. Á kilinum stendur „Her-
warar/saga“ en f ritinu eru auk hennar fleiri sögur. íslendingasög-
uraar voru andlegt fóður Svfa á 17. öld og langt fram á þá 18. og
höfðu veruleg áhrif á fyrstu skáldsagnagerðir þeirra.
söfn, einstaklingar eða fyrirtæki
geta þannig pantað ákveðnar heim-
ildir á örglærum gegn ákveðnu
gjaldi. Flest manntöl, sem ættfræð-
ingar nota mikið, eru geymd á hér-
aðsskjalsöfnunum, en önnur skjöl í
Ríkisskjalasafninu sem tengjast ætt-
fræði kaupa söfnin á örglærum. Þá
er einnig sérstök deild sem sér um
30.000 landakort en þar tókst þó
ekki að hafa uppi á neinu korti yfir
ísland. Á Stríðsskjalasafninu í
Stokkhólmi er stærsta kortasafn
landsins með meðal annars nokkur
íslandskort frá fyrri öldum.
Upplýsingaskylda stjórn-
valda
Árið 1766 var samþykkt stjómar-
skrá sem heimilaði almenningi að-
gang að öllum skjölum opinberra
stofnana og dómstóla. Þetta var
heljarstökk í átt til nútíma lýðræðis
og gaf fólki aðgang að mikilvægum
opinberum upplýsingum. Lögin, sem
hafa verið í gildi frá 1809, hafa einn-
ig haft afgerandi áhrif á alla skjala-
vörslu hins opinbera, skráningu
skjala og röðun. Lög þessi munu
einsdæmi í öllum heiminum. (Frum-
varp til laga um upplýsingaskyldu
stjómvalda á íslandi var lagt fram
á Alþingi árið 1973 en hefur ekki
náð fram að ganga.) Til þess að
tryggja rétt aimennings enn frekar
og styrkja skipulag ríkisstofnana
vom sett lög um skráningu skjala
árið 1980 og þar er jafnframt kveð-
ið skýrt á um það hvaða upplýsingar
em leynilegar. Lögin skylda stofnan-
ir að skrá jafnharðan í bréfadag-
bækur öll bréf sem berast og öll
gögn sem verða til hjá hverri stofii-
un. Fljótt á litið mætti ætla að þetta
taki mikinn tíma. En sá tími vinnst
aftur því með þessu fyrirkomulagi
er mun auðveldara og fljótlegra að
finna skjölin aftur.
í byijun júní sl. var dómsmálaráð-
herra sósíaldemókrata, Anna-Greta
Leijon, uppvís að því að hafa látið
undir höfuð leggjast að skrá í bréfa-
dagbók meðmælabréf til handa
flokksmanni hennar, en í ljós kom
að sá hefur unnið að einkarannsókn
á morði Olofs Palmes. Málið fór úr
böndunum og þurfti ráðherra að
segja af sér hinn 7. júní sl., meðal
annars vegna lögbrots, þ.e. að skrá
ekki bréfið í bréfadagbók samkvæmt
lögum.
Vöxtur safna og skilaskylda
Þar sem lögin um upplýsinga-
skyldu stjómvalda heimila álmenn-
ingi aðgang að skjölum því sem
næst um leið og þau verða til, þá
liður oft lengri tími þar til þau haftia
Ríkisskjalasafnið stendur á Mariaberget við animn enda Vesturbrúarinnar sem liggur yfir MSlaren og
tengir suður- og norður hluta borgarinnar. í baksýn eru höfuðstöðvar stærstu dagblaða Sviþjóðar,
Expressen, Dagens Nyheter og Svenska Dagbladet. Fyrir tuttugu árum var flutt inn í hið nýja húsnæði.
Ríkisskjalasafnið
í Stokkhólmi