Morgunblaðið - 12.08.1988, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 12. ÁGÚST 1988
íslands
míkli
málari
Hekla 1924

Frá Þingvöllum um 1950
Myndlist
BragiÁsgeirsson
Það er mikil myndræn stemmn-
ing, sem ríkir í kjallarasölum Norr-
æna hússins nú á afhallandi sumri,
þar sem til sýnis eru 36 landslags-
málverk eftir Jón Stefánsson
(1881-1962).
Ferill þessa brautryðjanda í
íslenzkri málaralist var um margt
sérstæður, því að fáar eða engar
myndir munu hafa varðveist eftir
hann fyrsta áratuginn eftir að eigin-
legu námi lauk. Árið 1910 var hann
í Lundúnum og þá vísast á leið
heim til íslands eftir tveggja ára
nám í skóla Henri Matisse í París,
og veit ég ei heldur til þess, að
nokkuð hafi varðveist frá því tíma-
bili. Þó hefur það ratað í bækur,
hversu skarpur og rökvís Jón var í
allri myndlistarumræðu og á hér
að hafa borið af norrænum félögum
sínum í skólanum, sem voru merki-
lega margir, en að því hef ég vikið
í fyrri skrifum mínum um lista-
manninn.
Það má víst þakka það nær
óskiljanlegri þijósku og viljafestu,
að Jón Stefánsson varð málari og
að íslenzka þjóðin eignaðist þar með
þá dýrgripi, sem frá pentskúf hans
komu. Lengi vel gerði hann hreint
ekki annað en að eyðileggja myndir
sfnar jafnóðum og hann málaði
þær, og varðveitti hann einhverjar,
henti hann þeim seinna. Kröfurnar
til sjálfs sín voru svo miklar og
hann hafði enga beina erfðavenju
til að halla sér að. Allt um kring
leit hann verka meistaranna, sem
hafa fyllt hann vanmætti og að auk
var hann nemandi snillingsins Henri
Matisse.
Allt þetta mun hafa lagst á sál-
ina og ekki batnaði það er hann
löngu seinna sá hálfgeggjað gamal-
menni ganga á milli veitingastaða
í K.höfn með fíðlu, sem hann hafði
klastrað saman úr vindlakassa og
priki — en strengimir voru úr segl-
gami — en þessi veslings maður
taldi sér trú um, að hann kynni að
leika!
Norskur vinur hans, sem horfði
upp á þetta sálarstríð Jóns, sem þá
hafði fyrir konu og bami að sjá,
ráðlagði honum að hætta að mála.
Og víst hvarflaði það að Jóni á
þessum árum, að ef til vill hefði
honum reynst auðveldara að læra
hvem annan hlut sem vera skyldi
en þá örðugu list að mála — en þá
vaknaði spumingin, af hveiju mátti
hann ekki eiga fiðluna sína? Hún
var þó hans ánægja, hvað sem tón-
listinni leið..."
Og það má telja, að það hafí ein-
mitt verið þetta, sem réð úrslitun-
um, enda gefa þessar hugleiðingar
og sálarangist einmitt til kynna, að
í þessum manni leyndist listamaður
og þá væntanlega einnig í hálf-
geggjaða gamalmenninu, en ytri
aðstæður vom aðrar og Jón með
heilbrigðustu mönnum andlega.
í fórum mínum er rauð bók, sem
er ítarlegur leiðarvísir um Lundúni,
sem Jón Stefánsson studdist við,
meðan að á dvöl hans stóð í borg-
inni og var ávallt í eigu hans. Á
eina titilsíðuna er teiknuð mynd af
manni með kúluhatt og minnir
sterklega á Einar Benediktsson og
mun hún trúlega meðal þess fáa,
sem varðveist hefur eftir Jón frá
þessum árum.
Af öllu má ráða, að Jón Stefáns-
son hafí verið kröfuharðastur
íslenzkra málara um sína tíma og
þá einkum á eigin verk, sem hann
eins og fyrr segir gjaman fyrirkom
jafnóðum, uppfylltu þau ekki kröfur
hans. Og þetta voru óvægar kröfur
manns sem setti markið hátt og lét
sér ekki detta í hug að slá af þeim
til að þóknast öðrum og síst af öllu
markaðnum.
Þær myndir, sem blasa við í kjall-
arasölum Norræna hússins bera og
miklum myndrænum aga vitni —
hann er aðal þeirra og slíkum ár-
angri verður einungis náð við þrot-
lausa þjálfun og „baráttu upp á líf
og dauða til þess að ná því innsta
í lífínu", eins og hann orðaði það
Jón Stefánsson
sjálfur við mig og bætti svo við:
„Allt hið ytra er einskis virði.“
Málverkin bera og vitni þeim skýr-
leika og þeirri rökvísi, sem voru
einkenni listar hans alla tíð. Og
þegar maður hefur skoðað þessa
sýningu, sem hefur haft svo fíma-
sterk áhrif á marga þá, sem hafa
séð hana, fer ekki hjá því, að mað-
ur hugleiði margt. Upp í hugann
koma ekki einungis ýmsir síð-
impressjónistar eins og t.d. áhrifa-
valdurinn Cézanne, heldur einnig
ýmsir byggingarmeistarar mynd-
flatarins (konstmktívistar), sem
unnu í óhlutlægu myndmáli.
Þetta að byggja upp myndheildir
er nefnilega allflókið fyrirbæri,
hvernig svo sem unnið er úr mjmd-
efninu, þótt grundvallarlögmálin
séu jafn einföld og fmmformin, sem
allt byggist á, em fá.
Og það krefst mikillar þjálfunar
að ná valdi á hvom tveggja, þannig
að lögmálin verði sem samgróin
þeim, sem á pentskúfnum heldur,
og er einnig sérgáfa í ríkum mæli.
Enginn skyldi t.d.halda, að Césanne
hafí staðið með mælistokk og reglu-
stiku fyrir framan dúka sína, þegar
hann skóp höfuðverk sín, heldur
málaði hann samkvæmt tilfinningu
sinni fyrir lögmálum myndbygging-
arinnar. Og er Jón var eitt sinn að
lýsa fyrir mér lögmálum gullna
sniðsins, þá varð hann hugsi, leit út
í bláinn, pírði spekingslega augun
og sagði svo: „Það er þetta eitthvað
þrír á móti fímm,“ og hann krotaði
þetta á blað til áherslu, en var bara
ekki alveg viss, þótt hann kynni
þetta allt sjálfsagt utanbókar, er
hann stóð fyrir framan málaratrön-
umar.
Sá er kann að lesa í myndir,
hann hrífst af snilldarlegri bygg-
ingu verka gömlu meistaranna ekki
síður en í óhlutlægu málverki, enda
var-hér Þorvaldur Skúlason með á
nótunum, hvað myndir Jóns Stef-
ánssonar áhrærði. Og nú á dögum
erum við blessunarlega ekki í þeirri
aðstöðu að verða að gera upp á
milli mynda eftir stílbrögðum þeirra
og hlutlægir og óhlutlægir málarar
steyta ekki hnefunum hvorir gegn
öðrum á sama hátt og í gamla daga,
þótt enn sé það algengt, að menn
þykist koma fram með hið eina rétta
og allt annað sé þar með úrelt.
Francis Pivcabia og Jean Hélion
eru og ekki lengur svikarar og lodd-
arar, þótt þeir hafi málað fígúratívt
og abstrakt á víxl eins og að drekka
vatn. Þannig breytast tímamir.
Jón var sér vel meðvitandi um
alla þessa hluti og fylgdist enda vel
með og var jafnvel duglegri við að
skoða sýningar óhlutlægra málara
frá París á sýningum í Höfn en
margur áhangandi viðhorfanna. Og
eitt sinn hneykslaðist hann á því
við mig, að sýning á miklum nú-
tímalistamönnum svo sem Herbin,
Manessirer, Deyrolle, Dewasne o.fl.
hafí farið framhjá þekktum ab-
straktlistamönnum.
Og við mig sagði hann eitt sinn
af öðru tilefni: „Það sem gerir mig
efasaman viðvíkjandi abstrakt eða
nonfigurativri list er, að flestir
skapa þetta kontrollaust út frá sinni
estetísku kennd og með öllum
mögulegum intellektúölum spekúla-
sjónum — þó við þeir natúralistísku
séum ekki betri — þá styðjumst við
þó við eitthvað séð og upplifað, sem
er kontrolleret, og það hygg ég að
sé farsælla, því að þegar sá stóri
andi f æðist þá er til staðfastari trad-
ition í slíkri vinnu en í hálfgerðum