Morgunblaðið - 12.08.1988, Page 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 12. ÁGÚST 1988
Háir raunvextir
eftír Jóhann Rúnar
Björgvinsson
í þessari grein verður hugað að
nokkrum ástæðum of hárra vaxta
hér á landi, og hugsanlegum leið-
um til lækkunar þeirra.
I. Ákvörðun vaxta
Vextir eru það verð sem greiða
þarf fyrir lánsfé og ráðast þeir af
framboði og eftirspum þess. Ætla
má að lánsfjárframboð sé þvf meira
sem vaxtastig er hærra, en aftur
lánsQáreftirspumin því minni.
Jafnvægi ætti því að skapast milli
framboðs og eftirspum lánsQár við
ákveðið vaxtastig.
II. Orsakir hárra vaxta
Orsaka of hárra vaxta hér á
landi er að líkindum fyrst og fremst
að leita í annars vegar of mikilli
lánsfj áreftirspum og hins vegar í
starfsháttum banka- og sjóðakerf-
isins.
A. Of mikil lánsfjáreftir-
spurn
1. Slæm hagstjóm.
Sú staðreynd að hér ríkti stjóm-
leysi í peningamálum á sama tíma
sem fylgt var fastgengisstefnu
hefur leitt til mikils ójafnvægis í
þjóðarbúskapnum. Ójaftivægis
sem tekur langan tíma að leið-
rétta, en merki um slíkt ójafnvægi
er m.a. of hár heildarlaunakostnað-
ur, mikill viðskiptahalli, of§árfest-
ing og ékki síst mikill hallarekstur
atvinnufyrirtækja, sem eykur til
muna lánsíjáreftirspumina og
þrýstir upp vöxtum.
2. Offjárfesting
Við eðlilegar aðstæður þarf fjár-
festing að gefa af sér stoftikostnað
sinn að viðbættum arði sem sam-
svarar að minnsta kosti eðlilegum
raunvöxtum. Aðstæður í okkar
hagkerfí hafa hins vegar verið um
margt mjög óeðlilegar. Raunvextir
hafa t.d. verið meira eða minna
neikvæðir síðustu áratugi, sem
hefur þýtt m.a. að fjárfesting sem
Qármögnuð var með lánsfé þurfti
ekki nauðsynlega að gefa af sér
stofnkostnað sinn. Þá hafa starfs-
hættir banka og sjóða ekki veitt
atvinnulífínu nauðsynlegt aðhald,
þar sem höfuðstarfsregla slíkra
stofnana um hagfræðilegt mat og
krafa um raunarðsemi hefur oft á
tíðum beðið læerri hlut fyrir annars
konar kröfum, s.s. stjómmálaleg-
um.
Afleiðingar þessara aðstæðna
em m.a. að hluti af fjárfestingu
þessa lands stenst ekki þær arð-
semiskröfur sem gerðar em við
eðlilegar aðstæður og árferði. Slík
íjárfesting kallast offjárfesting og
er í viðvarandi hallarekstri við
venjulegar aðstæður, sem aftur
kallar á lánsfjármagn við áfram-
haldandi notkun.
3. Slæm eiginfjárstaða.
Slæm eiginQárstaða þýðir m.ö.o.
að það Qármagn sem liggur í fyrir-
tækjum er í mun meira mæli láns-
fjármagn en eigið íjármagn.
Astæður þess em margar. í fyrsta
lagi hafa kröfur banka og sjóða
varðandi eiginijárstöðu fyrirtækja
við lánveitingar ekki verið sem
skyldi, sem hefur latt mjög já:
kvæða þróun í þessum eftium. I
öðm lagi hefur skort mjög á að
sköpuð hafí verið skilyrði fyrir
virkan hlutafjármarkað hér á landi.
I þriðja lagi hefur stjómun fyrir-
tækja hérlendis farið mjög saman
við eignaraðild þeirra, en víða er-
lendis hefur þetta samband rofnað
vemlega með þeim afleiðingum að
fjármagnseigendur veita stjóm-
endum fyrirtækja gott aðhald.
Stjómendur sem ekki standa sig
em settir af og á þann hátt auk-
ast líkumar á að hæfustu stjóm-
endumir komi fram á sjónarsviðið.
Að lokum má nefna undanlátsemi
við hagstjóm sem hefur þýtt að
stjómendur fyrirtækja ganga oft á
tíðum vemlega á eiginflárstöðu
fyrirtækja sinna vegna hallarekst-
urs (samanber punkt eitt hér að
ofan) vegna væntinga þeirra um
að ríkisvaldið komi fyrr eða síðar
inn með efnahagsráðstafanir þeim
í hag.
Slæm eiginfjárstaða eykur til
muna lánsfjáreftirspum fyiirtækja
ef efnahagsaðstæður snúast þeim
í óhag eða ef vextir breytast sam-
anber næsta punkt.
4. Breytilegir vextir.
Sú staðreynd að vextir em í
flestum tilfellum breytilegir hér á
Iandi getur leitt til þess að láns-
Ijáreftirspum eykst við hærri
vexti, en það stangast mjög á við
hefðbundinn hagfræðilegan skiln-
ing. Hagfræðin hugsar dæmið yfír-
leitt útfrá „flæðistærðum" og föst-
um vöxtum, og þá þannig að til
boða standi ákveðið lánsflármagn
á ákveðnum vöxtum til fjárfesting-
ar. Fjárfestandinn kannar mis-
muninn á arðsemi § árfestingarinn-
ar og þeirra vaxta sem hann þarf
að greiða. Við hærri vexti dregur
úr slíkum mismun og því sömuleið-
is úr lánsfjáreftirspum hans.
Við breytilega vexti í svo ríkum
mæli sem hér á landi geta „stöðu-
stærðir" skipt meira máli fyrir
láns^áreftirspumina en „flæði-
stærðir", þ.e.a.s. það lánsfjármagn
sem þegar hefur verið tekið að
láni fær á sig aukinn kostnað við
hækkun vaxta. Og við vissar að-
stæður getur verið hentugast að
mæta slíkum kostnaðarauka með
lántökum.
5. Niðurgreiddir vextdr.
Það að ríkisvaldið niðurgreiðir
vexti á lánsijármagni frá bygging-
arsjóðunum hefur þau áhrif að
vextir á öðru lánsfjármagni verða
hærri en ella. Ástæða þessa er að
til að fullnægja lánsfjáreftirspum
hins frjálsa hluta þarf að laða fram
hlutfallslega dýrara lánsfjármagn
en annars. Ef lýsa á þessu með
línuriti á hagfræðilegan hátt væri
sagt að eftirspumarferill lánsfjár-
magns hliðraðist til hægri um það
lánsfjármagn sem byggingarsjóð-
imir veittu og að nýtt jafnvægi
skapaðist því milli framboðs og
eftirspumar við hærra vaxtastig.
6. Lántaka ríkisvaldsins.
Ríkisvaldið hefur síðustu tvö ár
beint lántökum sínum í ríkara
mæli á innlendan lánamarkað en
áður, með þeim afleiðingum að
samkeppnin um innlent lánsfjár-
magn hefur harðnað verulega. Sú
staðreynd setur að sjálfsögðu
þrýsting á vextina.
B. Banka- og sjóðakerfið
í þessum hluta verður vikið að
annars vegar aðhaldsleysi banka
og sjóða gagnvart atvinnulífínu og
hins vegar dýmm rekstri ban-
kanna, en bæði þessi atriði valda
hærri vöxtum en ella.
1. Aðhaldsleysi.
Mjög hefur skort á að bankar
og sjóðir hafí veitt atvinnulífínu
nægjanlegt aðhald með því að
leggja hagfræðilegt mat á arðsemi
þeirra fjárfestinga sem lánsfjár-
magn þeirra rennur til, og með því
að efla alhliða ráðgjafarþjónustu
gagnvart skjólstæðingum sínum.
En arðsemiskröfur, sanngjöm
ábyrgð og heilbrigð áhætta banka
og sjóða er ein meginforsenda þess
að vel takist til við fjárfestingu
almennt.
Jóhann Rúnar Björgvinsson
Þetta aðhaldsleysi hefur átt sinn
stóra þátt í þeirri offjárfestingu
sem hér hefur ríkt. Sömuleiðis
hefur það kallað fram starfshætti
sem lágmarka áhættu og ábyrgð
banka og sjóða. Þannig eru vextir
í ríkum mæli breytilegir, og
ábyrgðir oft á tíðum fjarskyldar
þeirri starfsemi sem lánað er til,
en hvort tveggja dregur verulega
úr áhættu og ábyrgð banka og
sjóða. Þá getur þetta aðhaldsleysi
komið bankakerfínu og sömuleiðis
peningakerfínu mjög í erfíða stöðu.
Sem dæmi hafa bankamir þurft
að dæla lánsfé inn í vonlítil fyrir-
tæki vegna fyrra aðhaldsleysis,
þ.e. haldið þeim gangandi. Slíkt
getur valdið óeðlilegri útlánaþenslu
og gert stjómun peningamagns
mjög erfíða.
Orsakir þessa aðhaldsleysis em
margar. Ein þeirra er eflaust hin
pólitísku áhrif í bankakerfínu. En
athugun á því hvort slík áhrif séu
lýðræðisleg nauðsyn eða pólitísk
spilling verður að bíða betri tíma.
Önnur orsök er sú að oft hefur
verið einfalt að líta til stjómvalda
og biðja um aðgerðir þegar í óefni
er komið til að gera vonlitlar flár-
festingar arðbærar. Eitt er þó víst
að aðhaldsleysið veldur hærri vöxt-
um en annars.
2. Dýr rekstur.
Það að vextir hér á landi voru
neikvæðir um langt árabil hefur
valdið annars vegar mikilli of§ár-
festingu í bankakerfinu, þ.e. bank-
ar hafa ekki látið sitt eftir liggja
í að hagnast á ástandinu, og hins
vegar að eftirspum eftir lánsfé
hefur verið langt umfram framboð.
Nú hafa vextir aftur á móti verið
jákvæðir um nokkurt skeið, en það
tekur tíma fyrir atvinnulífíð að
aðlagast breyttum aðstæðum, að
ijármagna rekstur sinn án láns-
fjármagns og jafnvel fjárfestingar.
En á meðan þessi aðlögun á sér
stað er lánsfjáreftirspumin meiri
en framboðið.
Sú staðreynd endurspeglast
einnig í starfsháttum bankanna.
Samkeppnin þeirra á milli hefur
að mestu leyti verið um innlánin,
þ.e. um spariféð. En í litlum mæli
um útlánin, þar sem lánsijáreftir-
spumin hefur verið næg. Ef svo
væri ekki þyrftu bankamir í ríkara
mæli að huga að starfsháttum og
rekstrarkostnaði sínum, og að
reyna að lágmarka hann. Ekki
þarf að búa lengi erlendis til að
kynnast bankaþjónustu þar og
komast að þeirri niðurstöðu að hún
er rekin mun hagkvæmar en hér
á landi. Nægir að nefna í því sam-
bandi minni tilkostnað við útibú
og hagkvæmari viðskiptahætti,
sem spara mjög bæði starfsfólk
og tíma viðskiptavina.
Vel væri ef bankakerfíð legði
eins mikla peninga í að taka upp
nýja viðskiptahætti og auglýsa þá,
og það leggur í að laða að sér
sparifé landsmanna. Ekki þarf
mikinn frumleika til heldur aðeins
að fylgja betur þeirra þróun sem
á sér stað erlendis. Bankakerfí sem
ekki þarf að huga að samkeppni á
útlánahliðinni þarf ekki heldur að
huga að tilkostnaði sínum, at-
vinnulífíð og heimilin borga. Þessi
staðreynd og arfur offjárfestingar
veldur hærri vöxtum en ella.
III. Ráðstafanir
í þessum hluta verður vikið að
ráðstöfunum sem draga úr háum
raunvöxtum, eða m.ö.o. úr of mik-
illi lánsljáreftirspum og úr óvirkni
banka- og sjóðakerfisins.
1. Slæm hagstjórn.
Höfuðorsök of mikillar lánsfjár-
eftirspumar er slæm hagstjóm
sem aðallega hefur komið fram í
stjómleysi í peningamálum á sama
tíma og fylgt hefur verið fastgeng-
isstefnu. Hér þarf að gæta vel að
og draga úr slíkum áhrifum með
gengisleiðréttingu og raunhæfum
hliðarráðstöftmum.
2. Fjárhagsleg endurskipulagn-
ing.
Slæm hagstjóm á ekki alla sök-
ina. Ýmis fyrirtæki hafa farið út
í hæpnar fjárfestingar og verða
að æxla ábyrgð á þeim. Jafnframt
því sem banka- og sjóðakerfíð
verður að taka á sig ábyrgð á að-
haldsleysi hvað þær varðar. Hafa
skal í huga að gjaldþrot þýðir ekki
nauðsynlega atvinnuleysi, því upp
úr gjaldþroti getur skapast viðun-
andi rekstrargrundvöllur fyrir fyr-
irtæki þar sem t.d. skuldir em af-
skrifaðar eða hlutafé fært niður.
Ríkisvaldið getur komið hér inn
með skapandi hætti. Til dæmis
Á að endurtaka misgengið?
eftirAra Skúlason
„Það sem ég vil gera að um-
ræðuefni hér er hve mikið mis-
gengið gæti orðið á gildistima
bráðabirgðalaganna ef aðstæður
yrðu launþegum í óhag, eins og
allt bendir raunar til að verði.“
Öllum er víst enn í fersku minni
hið mikla misgengi sem varð á milli
þróunar launa og lánskjaravísitölu
á árinu 1983. Með bráðabirgðalög-
um var dregið mjög mikið úr launa-
hækkunum á meðan verðlag hélt
áfram að hækka enn um sinn. Auð-
vitað hafði þessi þróun minnkandi
kaupmátt í för með sér, en einnig
var mikil óánægja meðal fólks
vegna þess að greiðslubyrði lána
jókst gífurlega á meðan laun stóðu
svo að segja í stað. Þótt töluverður
urgur væri í fólki út af þessu
ástandi, var lítið að gert fyrr en á
árinu 1985. Þá var komið á kerfí
til greiðslujöfnunar, sem átti að
jafna greiðslubyrði húsnæðisláha
yfír lengra tímabil en greiðslujöfti-
unin átti ekki við önnur lán.
Seinna, eftir að þetta misgengi
var yfírstaðið, viðurkenndu margir,
þar á meðal ráðherrar, að of langt
hafí verið gengið í þessum efnum.
i bráðabirgðalögum núverandi
ríkisstjómar frá 20. maí sl. segir
m.a.: „Ríkisstjómin hefur ákveðið
að koma verði í veg fyrir misgengi
launa og lánskjara og falið nefnd
sem fjallar um fyrirkomulag á verð-
tryggingu fjárskuldbindinga að
skila tillögum um hvemig þessu
markmiði verði náð.“
Nú hefur þessi neftid skilað áliti.
Þar segir m.a..
Samkvæmt þeim áætlunum, sem
nefndin hefur aflað um þróun'
verðlags á gildistíma bráða-
birgðalaganna, þ.e. til apríl 1989,
má ætla að lánskjaravísitalan
hækki um 10% umfram laun á
þessu tímabili. Hér er um vem-
legt misgengi að ræða þó ekki
jafnist það við það misgengi
launa og verðlags sem varð á
ámnum 1983—1984.“
Síðan telur nefndin að aðstæður
séu aðrar nú en var á fyrra tímabil-
inu, t.d. komi vextir til með að
lækka. Síðan er bent á það fyrir-
komulag greiðslujöfnunar sem lög-
fest var á árinu 1985.
Það sem ég vil gera að umræðu-
eftii hér er hve mikið misgengið
gæti orðið á gildistíma bráðabirgða-
laganna ef aðstæður yrðu launþeg-
um í óhag, eins og allt bendir raun-
ar til að verði.
Það sem skiptir miklu máli nú
er að þetta misgengi getur hæglega
orðið miklu meira en 10% á gild-
istíma núgildandi bráðabirgðalaga.
10% talan er nefnilega reiknuð út
um mitt ár og miðast þess vegna
við áætlanir ríkisstjómarinnar um
að halda genginu stöðugu fram á
næsta ár. Svo getur hver sem vill
trúað því að svo verði.
Sem kunnugt er hefur ríkis-
stjómin nú skipað starfshóp sem á
að leita úrræða til þess að leysa
vanda fískvinnslunnar. Nokkrir úr
þeim hópi og margir fleiri sem að
staðaldri fást við vanda fiskvinnsl-
unnar hafa bent á að nauðsynlegt
sé að fella gengið einu sinni enn
til að leysa vanda fískvinnslunnar
ennþá einu sinni. Eins og svo oft
áður dettur fáum annað í hug en
gengið verði fellt, en nú verður það
væntanlega á ábyrgð þessa hóps.
Samkvæmt bráðabirgðalögum
ríkisstjómarinnar er búið að ákveða
hámarkskauphækkanir fram á vor
fyrir þann hluta launþega sem ekki
nýtur ólöglegs launaskriðs og fal-
inna samninga. Sé gengið út frá
að kaup hækki ekki umfram lögin
og að gengið verði fellt, t.d. um
15%, þótt sumir hafí rejmdar nefnt
hærri tölur og aðrir lægri, fæst allt
önnur mynd varðandi misgengi
launa og lánskjaravísitölu. Við þær
aðstæður er líklegt að misgengið
verði 17—18% á gildistíma laganna,
og þá er það farið að jafnast á við
misgengi fyrra misgengistímabils.
Nú er að vísu komið á greiðslu-
jöfnunarkerfí fyrir húsnæðislánin,
sem bætir hækkunum vegna mis-
gengis við höfuðstólinn, þannig að
fólk er einhverjum mánuðum eða
árum lengur að greiða húsnæðislán-
in til baka. Hins vegar hefur ekk-
ert verið að gert í sambandi við
misgengi á öðrum lánum sem eru
mun dýrari en húsnæðislánin.
Vandi þeirra sem eru með mikið
af þessum dýru lánum er þegar
orðinn geysimikill miðað við núver-
andi ástand. Breytist ástandið, t.d.
með gengisfellingu, eykst vandi
Ari Skúlason
þessa fólks gífurlega.
Þessu ættu ráðamenn þjóðarinn-
ar að huga að um ieið og þeir leita
ráða til þess að leysa önnur vanda-
mál. Árið 1983 vissu menn e.tv.
ekki alveg hvert þeir stefndu með
þeim aðgerðum sem þeir fram-
kvæmdu þá. Nú ættu þeir hins veg-
ar að vera reynslunni ríkari, og
ættu því að miða aðgerðir sínar við
þá reynslu.
Höfundur er hagfræðingur Al-
þýðusambands Islanda.