Morgunblaðið - 12.11.1988, Síða 31

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. NÓVEMBER 1988
sr
menn hans, þeir Weller og Robbins,
þessa velheppnuðu tilraun. Hún olli
aldahvörfum í veirufræði og opnaði
leiðir til að rækta fjölmargar veir-
ur, sem höfðu ekki áður ræktast,
t.d. bæði mislingaveiru og veiruna,
sem veldur rauðum hundum. Þar
var ekki aðeins lagður grundvöllur
að gerð mænusóttarbóluefnis, held-
ur einnig að flestum yngri bóluefn-
um, sem nú eru notuð gegn veiru-
sóttum, og grundvöllur að nákvæm-
um rannsóknum á byggingu og
erfðagerð veira. Þeir Enders og
félagar skiptu með sér Nóbelsverð-
launum fyrir þessa uppgötvun sína
árið 1954.
Dautt mænusóttarbóluefiii
Skömmu eftir að þeir Enders og
samstarfsmenn hans höfðu birt
ræktunartilraunir sínar fór annar
Bandaríkjamaður, dr. Jonas Salk,
þá starfsmaður háskólans í Pitts-
burgh, að gera tilraunir með dautt
mænusóttarbóluefni. Hann ræktaði
hveija ætt mænusóttarveira fyrir
sig í frumum úr apanýrum, drap
veirumar í formalíni og hreinsaði
frumugróðurinn vandlega burt með
síun. Síðan vom apar sprautaðir
með þessum dauðu veimm. Þeir
mynduðu mótefni gegn öllum ætt-
unum þremur, og veiktust ekki af
mænusótt, þó að reynt væri að
sýkja þá með lifandi veimm á eftir.
Þegar ótal fræðimenn og eftirlits-
menn með bóluefnum á banda-
rískum lyfjamarkaði höfðu sann-
færst um, að hér væri komið bólu-
efni, sem vemdaði fyrir mænusótt
og væri ekki skaðlegt fólki, var það
leyft til almennrar bólusetningar í
Bandaríkjunum. Þar í landi lömuð-
ust að jafnaði 37.864 sjúklingar á
hveiju ári tímabilið 1951-1955,
síðustu árin fyrir almenna mænu-
sóttarbólusetningu í Bandaríkjun-
um. Árin 1961-1965 lömuðust að-
eins 573 sjúklingar á ári, svo að
árangurinn af bólusetningunni var
glæsilegur, þó að enn væra Banda-
ríkin ekki laus við þennan mikla
vágest. Á tímabilinu 1966-1970
lækkaði tala lamaðra í Bandaríkjun-
um niður í 52 sjúklinga að jafnaði
á ári. Þetta vora ýmist innfluttar
sýkingar, eða sýkingar af ætt 3
kringum þá, sem höfðu fengið aðra
gerð mænusóttarbóluefiiis, lifandi,
veiklaðar mænusóttarveirur.
Um 10 ára skeið, tímabilið
1956-1965, var eingöngu notað
dautt mænusóttarbóluefni til al-
mennrar bólusetningar í Banda-
ríkjunum. Það var gert með að-
ferðum Salks, og árangurinn eins
og áður getur. Vissir gallar gátu
komið fram við bóluefnisgerðina í
einstökum lyfjaverksmiðjum, og
framleiðslan var dálítið misjöfn að
gæðum. Stundum varð því árangur-
inn ekki sem skyldi, sérstaklega
fyrstu árin, meðan menn vora svo
hræddir við slys af mænusóttarveir-
um, sem bóluefnið er gert úr, að
allt eftirlit tók óhóflega langan
tíma. Bóluefnið var kannske að
renna sitt skeið á enda, þegar loks
þótti óhætt að gefa leyfi til að
sprauta því í fólk. Eftir 1960 hafa
öll dauð mænusóttarbóluefni verið
betri en fyrir þann tíma. Allar fram-
leiðsluaðferðir og styrkleikapróf-
anir era í fastari skorðum og eftir-
litið betra, þó það taki nú styttri
tíma. Erfíðasti þátturinn í allri bólu-
efnagerð gegn veirasóttum er, að
veirar vaxa aðeins inni í lifandi
framum, og listin er að finna heil-
brigðar, næmar framur til hverrar
bóluefnisgerðar um sig. Gerð
mænusóttarbóluefnis varð fræði-
mönnum strangur og lærdómsríkur
skóli. Þeir lærðu, að lifandi framur,
sem virðast heilbrigðar, geta verið
með erfðaefni ýmissa veira í sér,
og lifandi framur í tilraunaglösum
geta því gefið frá sér ýmsar veirar,
sem ekki var sáð til. Um þetta vissu
menn næstum ekkert, þegar byijað
var að gera mænusóttarbóluefni.
Nu er kominn fram hafsjór af fróð-
leik um samskipti veira við lifandi
framur, og nú er skylt að athuga
marga þætti við bóluefnisgerðina,
sem enginn vissi um í upphafí. Þessi
þekking er einnig notuð við gerð
annarra bóluefna gegn veirasótt-
um.
Lifandi mænusóttarefiii
Eftir 1965 fóra Bandaríkjamenn
að nota aðra gerð mænusóttarbólu-
efiiis, bóluefni gert úr lifandi, veikl-
uðum mænusóttarveirum. Höfund-
ur þess bóluefnis var dr. Albert
Sabin, starfsmaður háskólans í Cin-
cinnati í Ohio. Sabin fetaði slóð
Pólveijans Hilary Koprowski, sem
fyrstur reyndi að veikla mænusótt-
arveirar, draga úr hæfileika þeirra
til að valda lömun, og gera úr þeim
virkt, lifandi bóluefni, sem hægt
væri að taka inn.
Það starf var einnig unnið í
Bandaríkjunum. Sabin náði að fá
fram veikluð afbrigði af öllum
þremur ættum mænusóttarveira.
Sérstaklega vel tókst til með ætt
1, sem alltaf var talin skæðust með
að valda lömunarfaröldram. Sá
þáttur í bóluefni Sabins hefur
hvergi valdið skaða. Verr tókst til
með ætt 3. Hún hefur átt það til,
að breytast í sitt uppranalega horf
í þeim bólusetta, og hefur valdið
lömunum bæði í nýbólusettu fólki
og í nánasta umhverfi þess, t.d.
óbólusettum á heimilinu. Þessi tilvik
era þó mjög sjaldgæf, sem betur
fer. Þau eiga sinn þátt í þeim fáu
lömunum, sem enn finnast í Banda-
ríkjunum. Þetta er ástæðan fyrir
því, að á Norðurlöndum og í Hol-
landi hafa menn heldur kosið dauða
mænusóttarbóluefnið, þó að hin
gerðin þyki þægilegri í notkun.
Ifyrir nokkram áram reyndu Danir
að skipta um, en urðu fyrir slysum
af ætt 3. Önnur Evrópulönd nota
lifandi, veiklað mænusóttarbólu-
efni. í þriðja heiminum hefur það
reynst illa. Þar er mikil mergð alls
konar þarmaveira, sem oft hindra,'
að þessar veikluðu mænusóttarveir-
ur komist að, þegar reynt er að
bólusetja bömin með þeim. Tilraun-
ir era nú gerðar til að framleiða
ódýrara, dautt mænusóttarbóluefni
til nota í herferðinni gegn mænu-
sótt í þróunarlöndunum.
Mænusóttarbólusetning
á íslandi
Hér á landi hófst aímenn mænu-
sóttarbólusetning árið 1956. Þá var
reynt að ná til allra á aldrinum
2-40 ára og mænusóttarbólusetn-
ing tekin upp í ungbamaeftirliti og
heilsugæslu í skólum. Síðan hefur
mænusóttarbólusetning verið
reglulega framkvæmd í flestum
læknishéraðum landsins. Hér hefur
eingöngu verið notað dautt bólu-
efni, eins og í Svíþjóð og Finn-
landi, og sfðan 1967 hefur bóluefn-
ið hér verið sænskt. í hveijum
skammti af dauðu mænusóttarbólu-
efni er blanda úr öllum þremur
ættum mænusóttarveira, því að
ætlunin er að veijast þeim öllum.
Þijár sprautur era gefnar með
reglulegu millibili í upphafi bólu-
setningarinnár, tvær þær fyrstu
með 4-6 vikna millibili f upphafi
bólusetningarinnar, og sú þriðja
innan eins árs frá þeirri fyrstu.
Fjórða sprautan er gefín 2-3 árum
eftir þá þriðju. Frambólusetningu
hvers einstaklings er ekki lokið fyrr
en fjórða mænusóttarsprautan hef-
ur verið gefin. Foreldrar verða að
gæta þess, að mænusóttarsprautur
gleymist ekki, ef böm flytjast milli
staða, eða hverfa í Reykjavík.
Fimmta sprautan er svo gefin öllum
bömum snemma á skólaskyldu-
aldri, og sú sjötta áður en skóla-
skyldu lýkur. Viðbótarsprautur er
svo sjálfsagt að fá, ef fólk ætlar inn
á sýkt svæði, eða er líklegt til að
umgangast sýkta. Þeir, sem ætla
til útlanda, ættu að athuga hvort
þeir þurfa viðbótarsprautu af
mænusóttarbóluefni. Mjög sjald-
gæft er, að fólk verði lasið eftir
bólusetningu með dauðu mænusótt-
arbóluefni, hversu veikbyggður sem
sá bólusetti er. Óhætt er að gefa
þetta bóluefni ófrískum konum.
Mænusótt olli miklu heilsutjóni
og tugum dauðsfalla hér á landi á
áranum frá 1904-1955. Sfðasti
stórfaraldur gekk haustið 1965. Þá
vora skráðir 833 sjúklingar með
mænusótt, þar af 133 lamaðir og
3 dauðsföll. Stórfaraldrar höfðu þá
orðið hér á 10 ára fresti, og aldrei
var laust við mænusóttarlamanir
árin á milli þeirra. Síðan 1960 hef-
ur mænusótt ekki sést hér og engar
mænusóttarveirar fundist í lands-
búum. Við mogum ekki gleyma
því, að við höldum mænusótt frá
landinu með skipulegum bólusetn-
ingum. Ekki má slaka á þeim í
ungbamaeftirliti og heilsugæslu í
skólum, annars fáum við aftur lam-
anir og örorku. Dauða bóluefnið
hefur reynst okkur vel, og er hættu-
laust fyrir þann bólusetta og heim-
ili hans. Því er engin ástæða til að
breyta um bólusetningaraðferð og
taka þá litlu áhættu, sem fylgir
notkun lifandi mænusóttarbóluefnis
af ætt 3.
Framtíðin
Þegar era til beitt vopn í barátt-
unni við mænusótt, tvenns konar
bóluefni, sem hafa reynst vel.
Framleiðsluaðferðimar era nú í
nokkuð föstum skorðum, en nýjar
koma sjálfsagt fram á næstu áram.
Varasamt er þó að afleggja fram-
leiðsluaðferðir, sem hafa reynst
vel, fyrir nýjungar, sem hafa enga
ótvíræða kosti hvað varðar gæði
bóluefnisins. Það þarf einnig að
vara sig á óæskilegum hliðarverk-
unum, sem fram gætu komið með
breyttum framleiðsluaðferðum, sem
kannske era ódýrari í framkvæmd.
Mænusóttarveirumar sjálfar geta
auðvitað breyst, eins og aðrar
lífverar í ríki náttúrannar. Þær
hafa verið furðu staðfastar síðan
farið var að rækta þær og fylgjast
með þeim. Samt skaut nýtt afbrigði
af ætt 3, sem greinilega er óróleg-
asta ættin, upp kollinum í Finnlandi
árið 1984 og olli nokkram lömun-
um, m.a. í vel bólusettu fólki. Ekki
er hægt að gera mikið til að koma
í veg fyrir slíkt, ef ný afbrigði eru
að byija sinn gang. Þetta finnska
afbrigði hvarf, og hefur hvergi
fundist síðan. Ef ný afbrigði mænu-
sóttarveira ná að breiðast út, er
hægur vandi að bæta þeim við í
dauð bóluefni. Það tekur lengri tíma
að veikla ný afbrigði og gera úr
þeim nothæft lifandi bóluefni.
Við skulum vona, að mænusótt-
arveirar verði áfram staðfastar og
láti undan síga í útrýmingarherferð-
inni, sem á að ljúka fyrir árið 2000.
Gleymum ekki, að þeim er haldið
frá landinu með reglubundnum
bólusetningum.
Höfundur er prófessor.
hættir
álits á tónleikunum, flytjendum og
hvað þeim fyndist um það ef Pólý-
fónkórinn hætti.
Móses Aðalsteinsson sagði að
tónleikamir væru stórkostlegir, og
yrðu sjálfsagt enn betri eftir hlé.
„Þetta er frábær kór, það þarf ekki
að taka það fram. Ef kórinn hættir
verður það reiðarslag. Tónlistin sem
hann flytur og hljómgæðin era al-
veg einstök.M
Undir þessi orð tóku þær Ingi-
björg Gunnarsdóttir og Ástríður
Gunnarsdóttir, og sögðu að það
sem Ingólfur Guðbrandsson hefði
gert fyrir tónlist á íslandi væri
ómetanlegt, því hann hefði kennt
íslendingum að hlusta á tónlist. „Ef
útvarpið hefði staðið sig jafnvel og
Ingólfur _ væri tónlistarmenning
önnur á íslandi, en við eram bara
heppin að vera uppi á sama tíma
og þessi snillingur. En það kemur
ekki til greina að kórinn hætti, og
ef Ingólfur lætur af stjóm, þá verð-
ur hreinlega annað „séní“ upp að
rísa."
Kristinn Michaelsen: „Aðdáunar-
vert að kórfélagar skuli gera
þetta eingöngu ánægjunnar
vegna.“
Kristinn Micliaelsen sagði tón-
leikana frábæra og það væri að-
dáunarvert að kórfélagar skyldu
gera þetta eingöngu ánægjunnar
vegna. Það væri grábölvað £ið hugsa
til þess ef kórinn hætti. Ingólfur
væri burðarásinn og ef hann drægi
sig í hlé þyrfti hörkumann til að
Guðrún Kjartansdóttir: „Viss
hefð áratugum saman að hlýða
á þennan firábæra kór.“
taka við af honum.
„Tónleikamir era mjög skemmti-
legir, enda mörg þekkt verk sem
ánægja er á að hlýða," sagði Guð-
rún Kjartansdóttir. „Mér þætti
það ómögulegt ef kórinn hætti, því
hver á að koma í staðinn? Það hef-
ur verið viss hefð áratugum saman
Morgunblaðið/SverrirVilhelmsson
„Voldugur kór sem sjónarsviptir verður að.“ Sigurður Þór Ásgeirsson
og Ólöf Rún Skúladóttir.
að hlýða á þennan frábæra kór og
ég mundi sakna hans mikið. Ann-
ars á ég ekki von á að hann hætti,
þótt kannski verði einhveijar breyt-
ingar gerðar."
Sigurður Þór Ásgeirsson og
ólöf Rún Skúladóttir voru ánægð
með tónleikana og fannst kórinn
mjög góður. Sigurður sagðist nú
ekki sækja mikið tónleika af þessu
tagi, en því væri ekki að neita að
hann hefði hrifist í kvöld. „Þetta
er voldugur kór og það verður sjón-
arsviptir að honum, það er að segja
ef hann hættir, en það á eftir að
koma í Ijós."