Morgunblaðið - 21.12.1988, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. DESEMBER 1988
Kærleikur án kröfu
um endurgjald
Békmenntir
Súsanna Svavarsdóttir
Séra Árelíus.
Horft um öxl af Hálogalands-
hæð.
Útgefandi: Reykholt.
Séra Árelíus Níelsson er löngu
orðin þjóðkunn persóna hér á Is-
landi og fara af honum margar
sögur, sumar sjálfsagt sannar —
aðrar ekki. Hann hefur verið bæði
umdeildur og virtur, talinn dálítið
„sér á parti".
Nú hefur þessi mæti maður rit-
að æviminningar sínar á bók sem
hann kallar einfaldlega séra Árel-
íus. Þar rekur hann uppruna sinn;
segir frá föður sínum, Níelsi
blinda, og móður sinni, „Einsu“ í
Svarta kofanum. Bæði bjuggu þau
í Flatey, hún hafði „unnið sig upp
úr húsmennsku", og var einhleyp
á fertugsaldri þegar hún eignaðist
drenginn Árelíus með Níelsi sem
var giftur maður. Árelíus var
ávöxtur syndarinnar og bæði hann
og foreldramir fengu að gjalda
þess.
Drengurinn Árelíus var sendur
í fóstur, nokkurra daga gamall,
fyrst í Bæ á Bæjamesi í Múla-
sveit, en nokkmm mánuðum
seinna til hjónanna Sæmundar og
Maríu á Svínanesi. Hjá þeim ólst
hann síðan upp, ásamt tveimur
fóstursystkinum, fyrst í Svínanesi,
síðar í Kvígindisfírði. í bókinni
segir séra Árelíus frá þvi hvemig
hann aflaði sér menntunar, eftir
góðan undirbúning hjá fósturfor-
eldrunum, sem ekki höfðu þó aur-
aráð til að senda hann menntaveg-
inn. En með góðum gáfum, láni
frá vini og vinnusemi, tókst honum
að komast í Kennaraskólann, ljúka
honum, lesa stúdentspróf utan-
skóla og ljúka síðan námi í guð-
fræði.
Hér er aðeins stejdt á fáeinum
skeijum í sögu Árelíusar, því er-
fítt væri segja frá innihaldi bókar-
innar í fáum orðum. Séra Árelíus
fer þá leið í ritun æviminninga
sinna, að þræða þau áhrif sem
hann verður fyrir frá blautu bams-
beini; samskipti við fólk, dýr og
náttúm, sem leiða til þess að hann
verður prestur — hugsjónamaður
í starfí. Og það er heillandi og
lærdómsrík lesning. Smátt og
smátt fer maður að skilja hvers
vegna séra Árelíus hefur verið
umdeildur. Kærleikur hans og
umburðarlyndi er einfaldlega of
mikið fyrir þann nútímamann sem
á erfítt með að bera ábyrgð á sjálf-
um sér.
Séra Áreiíus reynir þó ekki að
fegra sjálfan sig. Hann lýsir fyrir-
litningu sinni á Einsu sinni í Svarta
kofanum miskunnarlaust; lýsing
sem hægt væri að gera hallæris-
lega í anda sjálfsásakana. En í
Békmenntir
Sigurjón Björnsson
Jónína Leósdóttir:
Guð almáttugur hjálpi þér.
Endurminningar Sigurðar
Hauks Guðjónssonar.
Nýja bókaútgáfan. Reykjavík
1988.
294 blaðsíður.
Ekki get ég stært mig af því
að vera mikill kirkjugöngumaður.
Stafar það þó ekki af skorti á trú-
rækni, heldur af hinu að ég vil
koma mér hjá vonbrigðum. Oftar
en hitt þykir mér prédikunin skilja
lítið eftir og gefa fá tilefni til íhug-
unar og eftirþanka. En þá sjaldan
að ég hef farið í kirkju hef ég
sóst eftir að hlýða messu hjá séra
Sigurði Hauki Guðjónssyni í Lang-
holtskirkju. Kemur þar tvennt til.
Annars vegar er sú skerpa og
djörfung í málflutningi hans sem
jafnan gætir og hið mikla næmi á
mannlegt líf og kjör sem hann er
gæddur. Hann hnippir einatt í
mann, stundum óþyrmilega, svo
frásögnum af samskiptum þeirra;
drengsins og unglingsins Árelíusar
og hinnar raunverulegu móður,
setur hann sig í 3. persónu og les-
andinn skynjar það sár sem hann
ber vegna framkomu sinnar við
hana án þess að frásögnin verði
nokkum tímann væmin. Hún verð-
ur eins og einkar vel skrifuð smá-
saga um umkomuleysi lítilmagn-
ans.
Árelíus var ungur beiskur mað-
ur, hæddur og fyrirlitinn af flest-
um vegna uppmna síns. Nema
fósturforeldrunum — enda er þeim
lýst af stökum kærleika í bókinni.
Séra Árelíus hefði allt eins getað
farið aðrar leiðir í lífinu vegna
að víst fínnur maður til þess að
eitthvað skortir á kristnina og
hollara væri að líta betur í eigin
barm. Eg er þó ekki viss um að
ég hafí alltaf verið honum sam-
mála, en það getur líka verið
heilsusamlegt og fallið til yfírveg-
unar og endurskoðunar.
Hins vegar er hinn ágæti kór
Langholtskirkju undir stjóm Jóns
Stefánssonar sem er mikið yndi á
að hlýða.
Nú stendur séra Sigurður
Haukur á tímamótum. Hann hefur
ákveðið að láta af prestskap, þó
að hann sé ekki nema liðlega sex-
tugur. Ég mun sakna hans úr
kennimannsstóli og veit að svo
munu margir gera.
Á þessum tímamótum lítur hann
yfír farinn veg og rifjar upp ævi-
feril sinn. Jónína Leósdóttir hefur
fært frásögn hans í letur. Enginn
nema þau tvö fær raunar að vita,
hversu mikið hún hefur þurft að
koma við sögu.
í þessari endurminningabók
drepur séra Sigurður Haukur á
ýmis atvik úr bemsku sinni og
þess andstreymis sem hann mætti,
en sjálfsagt hafa fósturforeldrar
hans og þær Imba og Sæja, sem
bjuggu á heimili þeirra framan af,
kennt honum að veröldin er ekki
alvond. Þroskasaga Árelíusar
verður því til sáttar við sjálfan sig
Jónína Leósdóttir
æsku, lýsir hraðferð sinni gegnum
Guðfræðideild (2V2 ár), prestskap-
arámm sínum og búskap (8V2 ár)
á Hálsi í Fnjóskadal og eftir það
í Langholtssókn í Reykjavík. Eftir
því sem á bókina líður snýst frá-
sögnin meira og meira um sam-
skipti hans við trúbræður og aðra
er koma nálægt kirkjulegum mál-
efnum, starf hans að æskulýðs-
málum, áfengisvamarmálum, sál-
arrannsóknum og andlegum lækn-
Skapheitur hug-
sjónaklerkur
Púsluspili raðað saman
Békmenntir
Jenna Jensdóttir
Hrafnhildur Valgarðsdóttir:
Púsluspil — unglingasaga.
Frjálst framtak 1988.
Bækur Hrafnhildar Valgarðs-
dóttur hafa vakið athygli. Hún nær
til krakkanna með líflegri atburð-
aríkri frásögn úr þeirra veröld.
Púsluspil — unglingasaga fjallar
aðallega um vinkonumar Júlíu
(sem segir söguna) og Áslaugu,
vini þeirra, ijölskyidur og keppina-
uta.
Júiía átti heima úti á landi, en
flytur til Reykjavíkur með móður
sinni þegar faðir hennar deyr. Þær
beijast í bökkum og móðir hennar
á varla fyrir nauðþurftum, hvað
þá heldur húsaleigu. Hún þráir að
komast aftur í sveitina og giftast
Sveinbimi skólastjóra, sem er hrif-
inn af henni. En Júlía er aftur lítið
hrifín af þeim manni. Þó sér hún
visst fijálsræði í því að losna að
heiman og með samblandi af því
og manngæsku reynist hún þeim
jákvæð og liðleg í ástarstandi
þeirra.
Brúðhjónin flytja hamingjusöm
í afskekkta sveitina, en Júlía verð-
ur eftir, stundar nám í 9. bekk
og leigir í dularfullu húsi, sem hún
kallar höll. Eigandi er kona yfír
miðjan aldur, torræð í framkomu
og hegðun. Hún hefur nokkra
leigjendur, sem allir vekja áhuga
hjá Júlíu og Áslaugu vinkonu
hennar. Eins og Júlía eru þeir einn-
ig kostgangarar hjá konunni
Sóldísi. Vinkonumar em upprenn-
andi listamenn í skáldskap og tón-
list. Hæfíleikamir og afsprengi
þeirra eiga erfítt uppdráttar í
menningarlífí skólans. Þar ræður
stúlkan Kókó sem þekkt er úr feg-
urðar- og tískuheiminum. Hún
gengur hreint og ákveðið til verks,
stofnar hljómsveit skólans með
eftirsóttum strákum og ætlar sjálf
að vera söngkonan. Með framferði
sínu skapar hún öfund hjá Júlíu
og Áslaugu, sem virða og meta
betri og viðurkenndari tónlist en
Kókó sjálf — en samt er það Kókó
sem fær hljómgrunn meðal nem-
enda.
Júlía fær annað og meira að
hugsa um, þegar hún kemst að
því að einn leigjandinn, Benni,
„stór og feitur, dulur og hafði
óþægilegt augnaráð", hafði þekkt
til föður hennar og veitti honum
dánum aðkast í orðum svo Júlíu
svíður undan. Áhugi hennar á
fortíð föðurins er vakinn. Júlía
tekur ófijálsri hendi skrautföt og
hatt hjá Sóldísi, til þess að líta sem
best út við söngva- og tónlistar-
keppni skóians. Til þess að koma
í veg fyrir að það uppgötvist digt-
ar Áslaug upp tilveru ömmu
sinnar, sem eiganda, og á vonandi
ekki meiri óþverra í hugsun sinni
en hún býr í orð er hún lýsir þess-
ari tilbúnu ömmu.
Kókó og hljómsveit hennar fara
sem sigurvegarar. Gaukur,
draumaprins Júiíu, er sem milli
tveggja elda, en skilar sér yfír til
hennar og bjargar að nokkru lög-
um hennar frá Kókó. Fortíð föður-
ins látna skilar sér smám saman
til Júlíu og í ljós kemur að þeir
sem lengst hafa verið í höllinni eru
annað hvort tengdir æsku hans á
einhvem hátt eða skyldir. Forboð-
inn afí og ráðskona hans í næsta
nágrenni birtast einnig. Saga
grunnviturra samskipta 0g haturs
greiðist í sundur og uppgjörið er
jákvætt. Áslaug hefur hænst mjög
að öðrum tvíburanna, sem leigja
Hrafnhildur Valgarðsdóttir
hjá Sóldísi. Þeir eru utan af landi
og eru í læknisnámi.
Saga þessi er lipurlega skrifuð,
en varla er hægt að segja að per-
sónugerðir séu traustvekjandi —
nema kannski þau sem hurfu í
sveitina aftur. Þrátt fyrir má ætla
að unglingsstúlkur hafi gaman af
sögunni. En fyrirmyndir af afger-
andi, áhugavekjandi piltum finna
þær ekki, til þess eru lýsingar á
hinum ungu piltum er við sögu
koma of þokukenndar.
og hann öðlast smátt og smátt
kjark til að vera góð manneskja —
án kröfu um endurgjald. Sjald-
gæft í veröld sem er hrædd við
að vera kjánaleg og notuð.
Frásögnin er einkar lifandi.
Séra Árelíus er ófeiminn við að
sveifla lesandanum milli reiði og
samúðar, gleði og sorgar, hann
gerir harðar kröfur til okkar í
vangaveltum sínum um líf og
dauða, tilvist okkar og hlutverk á
jörðinni, kærleika og miskunn al-
mættisins. En þetta eru ekki
vangaveltur um kenningar og „int-
ellektúal", heldur tilfínningar og
leitina að hinu góða í sjálfum sér.
Kannski einmitt þess vegna sem
þær eru svo harðar og miskunnar-
iausar. Enginn þarf samt að vera
hræddur um að hér sé einhver
„hugljúf kærleiksrolla" á ferðinni,
eða játningabók í anda Ágústínus-
ar. Frásögnin er oft drepfyndin
og oftast á kostnað Árelíusar
sjálfs, myndræn og skemmtileg.
Þegar upp er staðið hugsar maður
margt, en aðallega „mikið var ég
heppin að lesa þessa bók, ég ætla
að lesa hana aftur".
ingum, svo og skoðunum hans og
viðhorfum. Þetta er einarðleg og
undansláttarlaus frásögn, eins og
vænta mátti. Og enda þótt séra
Sigurður Haukur virðist æði oft
hafa átt í árekstrum og útistöðum
og mætt alls kyns mótblæstri, er
frásögn hans tiltölulega beiskju-
laus. Hann talar vel um fólk, en
er engu að síður hreinskilinn.
Hann dregur enga dul á það að
hann hafí rekist heldur illa í prel-
átahjörðinni. Að nokkru kennir
hann það skaphita sínum og litlu
„diplomati", en einnig næmri rétt-
lætiskennd og skilningi sínum á
hlutverki kristinnar trúar.
En því fer þó fjarri að þessi bók
einkennist af þunglamalegri al-
vöru og trúarlegum einstrengings-
hætti. Séra Sigurður Haukur er
einmitt mjög fijálslyndur og
víðsýnn maður og gamansemi 0g
hressileika skortir hann ekki. Það
verður því engum lestur hans leið-
ur.
Séra Sigurður Haukur lætur oft
að því liggja að hann hafí verið
eins konar „persona non grata“
innan kirkjunnar. Hann hefur hlot-
ið áminningar, verið skammaður
opinberlega, rekinn frá störfum
(útvarp), rægður, baktalaður
o.s.frv. Ekki dreg ég í efa að allt
þetta sé rétt. Ég hef alla tíð stað-
ið langt utan þessa vígvallar og
því ekkert heyrt nema dauft vop-
naglamur, einkum fyrr á tímum.
Eitthvað rámar mig í að hann
hafí þótt heldur ólíklegt prests-
eftii, þegar hann var að sækja um
hvert brauðið á fætur öðru og
beið alltaf lægri hlut í kosningum
í upphafí ferils síns.
En annað þori ég einnig að full-
yrða. Eftir að séra Sigurður Hauk-
ur kom hingað til Reykjavíkur,
hefur hann notið sívaxandi virð-
ingar. Og áreiðanlega hugsa
margir til hans með hlýjum hug,
ekki síst fyrir hið mikla og óeigin-
gjama starf hans í þágu æskulýðs-
ins.
Þessi bók lýsir þessum mæta
manni einkar vel, persónu hans,
skoðunum, hugðarefnum og störf-
um. Það á enginn að þurfa að
verða fyrir vonbrigðum af henni
fremur en af stólræðum hans.
Bók þessi er vel úr garði gerð.
Þó er ein meinleg villa í mynda-
texta á bls. 87, sem raunar er leið-
rétt á lausum miða. Annars hefði
ég auðvitað ekki veitt því athygli.
í bókinni er myndin sögð af föður
hans, Guðjóni A. Sigurðssyni, og
konu hans, Þórunni Guðmunds-
dóttur. Konan er hins vegar önnur
(Jóhanna Þorvaldsdóttir). Mynd
af móður séra Sigurðar Hauks er
að fínna í hópi annarra á bls. 18.
Þá er í myndatexta á bls. 248
maður að nafni Kurt ranglega
nefndur Karl. Brengl af þessu tagi
geta að sjálfsögðu alltaf komið
fyrir og þykja víst engum leiðari
en þeim sem að útgáfu standa.