Morgunblaðið - 21.12.1988, Blaðsíða 26

:
26____________MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. DESEMBER 1988
Vitundin í Hamlet
eftír Þorstein
Gylfason
I
Það kemur mér ekki á óvart að
Helgi Hálfdanarson skuli veija með
ráðum og dáð það tiltæki sitt að
þýða orðið conscience, þar sem það
stendur í Hamlet III, i, 83, með
íslenzka orðinu „heilabrot" (sjá
grein hans í Morgunblaðinu 7da
desember 1988), en ekki með „sam-
vizka" eins og Matthías Jochums-
son þýðir orðið, né heldur með „vit-
und“ eins og ég vil þýða það. Helgi
segist hafa leitt það í ljós í fjöl-
menni að orðið geti ekkert annað
merkt á þessum stað en einmitt
„heilabrot", og telur að það sé
„furðuleg þrákelkni að fallast ekki
á það“ þegar á það hefur verið
bent. Sá er einn munurinn á okkur
Helga, þrátt fyrir mikinn vinskap,
að ég er löngu hættur að vera hissa
á þeirri þrákelkni hans að vilja ekki
sjá hlutina með mínum augum, það
er að segja eins og þeir eru.
Helgi greinir nánar frá fjölmenni
því þar sem hann lét gamminn
geysa um þessi efni og kallar það
„hóf“. Ekki veit ég hvers vegna
hann notar orðið „hóf“, nema hann
vilji gefa í skyn að í rauninni hafí
verið um óhóf að ræða. Samkoma
þessi hét „Samdrykkja um Haml-
et“, og þar voru frummælendur
Bryndís Valsdóttir, knattspymu-
hetja og upprennandi heimspeking-
ur og bókmenntafræðingur, sá sem
þetta skrifar og loks Helgi Hálf-
danarson sjálfur, sem var svo
skemmtilegur að fólk sem þama
var er enn að dilla sér við einstök
atriði í ræðu hans. Samdrykkjan
stóð ekki nema í tólf klukkustundir.
Helgi kvartar yfír þeim ummæl-
um mfnum í Morgunblaðinu (3ðja
desember 1988) að ég hafí útlistað
kenningar mínar um vitundina í
Hamlet fyrir þeim Hrólfí Sveinssyni
„einslega", með því að það hafí ég
gert í samdrykkjunni innan um
fjölda fólks. Ég fellst á að ég hafí
komizt ónákvæmlega að orði, og
biðst afsökunar á því. Það er vita-
skuld hárrétt hjá Helga að ég reyndi
að leiða hann í allan sannleika um
vitundina við það tækifæri. En þar
var Hrólfur hvergi nærri, því mið-
ur, og það var hann sem ég ræddi
þetta við undir fjögur augu.
Margir munu undrast það að
Hrólfur skuli ekki hafa verið
fremstur í flokki samdrekkenda, og
einn frummælenda í ofanálag. Mig
gmnar að það sé af þessum sökum
sem Sveinn Hrólfsson fyrtist við
mig (sjá grein hans „Sýrukerið á
Fjalli" í Morgunblaðinu 9da desem-
ber). Ég verð að játa að mér þótti
ekki rétt að stefna Hrólfí á þetta
mannamót. Ástæðan var sú að þar
voru á borðum brauð og ostur og
svolítið vín sem samdrekkendur
fluttu sjálfír til samdrykkjunnar.
Ég mirintist kenninga Hrólfs um
mat og drykk, en þær hefur hann
rakið oft og víða, meðal annars í
Morgunblaðinu hinn 24ða mars
1979. Þar segir meðal annars að
það sé „fátt — satt að segja ekkert
— öllu viðbjóðslegra í eðli sínu en
að éta.“ Hann heldur áfram:
Að tfna upp alls konar kvikindi, ýmist í
heilu lagi ellegar krofið sér og innyflin
í öðru lagi, og setja þetta inn í andlitið
á sjálfum sér, gœla við það með tungu
og tönnum, og klykkja út með því að
kyngja þvf ofan í sig.
Og þvflfk kurteisi við góða gesti, eða
hitt þó heldur, að parraka þá niður við
borð og hauga kringum þá slíkum ódámi.
Væri ekki snyrtilegra að bjóða þeim að
sitja á klóseti svo sem klukkutíma sér
til yndis? Sú athöfn sem þar fer fram,
er hin sama og át, en með öfugu for-
merki; hreinsun f stað flekkunar.
Ef menningin væri á uppleið, mætti
vænta þess, að veitingamenn tækju á sig
rögg og færu burt með borð og stóla úr
veizlusölum, en röðuðu í þess stað klóset-
skálum meðfram öllum veggjum. Þar
mætti svo halda opinberar veizlur og
orðusýningar með hreinlegum siðmenn-
ingarbrag í stað áts.
Ég vona að Sveinn Hrólfsson átti
sig á því með tímanum, að ég lét
hjá líða að bjóða föður hans til sam-
diykkjunnar af nærgætni en ekki
af óvild.
n
Það er að vanda ótalmargt i
máli Helga sem vert væri að staldra
við. Eitt er merking enska orðsins
reflection, en mér virðist Helga
sjást yfír það í málflutningi sínum,
ugglaust vegna ófullnægjandi orða-
lags míns, að sú merking þess sem
ég kenndi við Elísabetartímann —
„spegilmynd, endurkast, vitund" —
lifír góðu lífi f enskri tungu til þessa
dags. Annað er þýðing Sigurðar
Nordal á conscience með „íhygli" í
íslenzkri menningu, og henni fylgj-
andi ávítur á Matthías Jochumsson
fyrir að, hafa notað orðið „sam-
vizka" til að þýða conscience á þeim
stað sem um er að ræða. Við tilvís-
un Helga í þessa þýðingu hef ég
það eitt að segja núna að maður á
að vera á móti öllu sem Sigurður
Nordal sagði um dagana; það lærði
ég af honum sjálfum. Þetta minnir
mig á Hrólf Sveinsson, og bréf
hans til mín í Morgunblaðinu hinn
lOda desember síðastliðinn, því að
ég hef lært margt af honum líka í
fræðum og vísindum. Faðemi
Sveins Hrólfssonar, og §árhagsleg-
ar skuldbindingar mínar við Hrólf
í því sambandi sem hann segir frá,
mun ég taka upp á öðrum vettvangi.
En þótt þessi efni öll, og fjöl-
mörg önnur, séu bæði fróðleg og
skemmtileg, mun ég leiða þau hjá
mér og festa í staðinn athygli við
tvö meginatriði í máli Helga og
ágreiningi okkar. Annað lýtur að
einræðni og margræðni orða, hitt
að heildarskilningi á ræðu Hamlets
um dauðann, „Að vera eða ekki“.
Helgi skrifar um mál mitt í sam-
drykkjunni:
Þorsteinn harmaði það auðnuleysi íslend-
inga að eiga ekki til orð sem þýtt gæti
bæði „nunnuklaustur" og „hóruhús", eins
og sumir telja að enska orðið nunnery
hafi gert 1 tilteknu málsniði á dögum
Shakespeares. Hvað á þá að gera þegar
Hamlet segir við Ófeliu: „Get thee to a
nunnery!"?
Nú er merkingin „hóruhús" ekki annað
en tilgáta þeirra frseðimanna, sem ein-
lægt reyna að kreista fram orðaleiki,
hvar sem hillir undir hugsanlega tvíræðni
i orði. Þama er ekki stafkrókur fyrir þvi
að hugrenningar til hóruhúsa séu á kreiki.
Ástæðan til þess að Hamlet skipar Ófelíu
að ganga í klaustur er sú, að hann vill
ekki fyrir nokkum mun að hún giftist; á
því hamrar hann hvað ofan I annað.
Laumuleg visun til hómhúsa væri einung-
is truflandi ofþýðing. Þá væri ótimabær
og tilefhislaus útlistun á vafasamri felu-
merkingu látin hálfvegis kaffæra mikil-
væga og mjög eindregna aðalmerkingu.
Þó að til kæmi íslenzkt orð, sem þar
fullnægði óskum Þorsteins, þyrði ég ekki
að nota það.
s
Hér er ég alveg sömu skoðunar
og Helgi um meginatriði málsins.
Það er hægt að gera — og er gert
— allt of mikið af því að kreista
fram orðaleiki. Ég skal ganga enn-
þá lengra og segja: yfirleitt eru orð
einræð í samhengi, þó svo að hvert
einasta orð sé margrætt eitt og út
af fyrir sig. Samhengið sker oftast
úr um hver af merkingum orðs sé
sú sem við er átt, og aðrar merking-
ar orðsins í öðru samhengi koma
henni ekkert við. Hitt er svo álita-
mál hvort til að mynda orðið nunn-
ery er tvírætt í Hamlet III, i, 121,
eða þá orðið idle í III, ii, 90, en
margir ætla að það merki þar bæði
„aðgerðalaus" og „vitskertur". Þess
má geta að Helgi þýðir „I must be
idle“ á þessum stað með „ég verð
frá viti“. Matthías Jochumsson þýð-
ir: „ég má láta sem ekkert sé“. Um
þetta hef ég eitt og annað að segja,
en læt það kyrrt liggja.
Það sem máli skiptir hér og nú
er orðið conscience. Helgi skrifar:
Ég hef einhvem tfma kallað svo, að
merkingarsviö orðsins conscience muni á
dögum Shakespeares hafa rúmað allt það
sem er og gerist í vitundar-skúkkelsinu,
og þá einnig viðhorf til ills og góðs ef
því var að skipta.
Síðar í greininni segir hann:
Þorsteinn stakk [í samdrykkjunni] upp á
að þýða conscience með „vitund", enda
hefði hann þá að Kkindum ginið yfir öllu
því sem hann telur að rúmazt hafi í orð-
inu á 16. öld.
Þetta er mikill misskilningur á
skoðun minni.
Ég held því ekki fram, og hef
aldrei haldið því fram, að orðið con-
science sé margrætt í III, i, 83, og
þaðan af síður að í íslenzka orðinu
vitund rúmist allt sem rúmaðist í
enska orðinu conscienœ á 16du öld.
Öðru nær. Ég trúi því sama um
conscience hér og Helgi trúir um
nunnery í III, i, 121. Eftir mínum
skilningi er orðið conscience einrætt
á þessum stað og merkir „vitund“
eða „meðvitund". Þar með merkir
það ekki „samvizka" og ekki heldur
„íhygli" eða „heilabrot", hvað þá
„allt það sem er og gerist í vitund-
ar-skúkkelsinu“. Þennan skilning
minn byggi ég meðal annars á heild-
arskilningi á ræðu Hamlets, alveg
eins og Helgi byggir „heilabrotin"
sín. Læt ég nú útrætt um einræðni
og margræðni að sinni, og sný mér
að þessum heildarskilningi á eintal-
inu.
III
Þýðing Helga á ræðunni um
dauðann hefst á þessa leið:
Að vera, eða’ ekki vera, þama er efinn,
hvort betur sæmi að þreyja þolinmóður
f grimmu éli af örvum ógæfunnar,
eða vopn grfpa móti bölsins brimi
og knýja það til kyrrðar. Að deyja, sofha —
og ekkert framar, láta svefninn sefa
kvöl hjarta sfns og þúsund mannleg mein
sem holdið erfir, það er lokalausn
sem óska má af alhug. Deyja f svefn, —
svefn, kannski drauma-dá! jú þar er
snurðan;
þvl hvaða draumar dauðasvefnsins vitja,
þá holdsins fjötra-fargi er af oss létt,
það fipar oss.
í athugasemdum sínum við þýðing-
una nefnir Helgi þann kost að þýða
fyrstu þijár ljóðlínumar á aðra leið:
Að vera til, eða ekki, skiptir öllu,
hvort sem er betri sæmd að þola f sál
grimm högg og níðings-örvar ógæfúnn-
ar...
Um þessa þýðingu segir hann svo
í athugasemdunum: .
Að þessum skilningi hnfga kannski flest
rök, því að öðru leyti snúast 27 fyrstu
lfnur eintalsins eingöngu um sjálfsmorð,
hvort f raun og veru sé unnt að svipta
sig Iffi, ef vitundin verði þrátt fyrir allt
ekki þurrkuð út; þvf það sem öllu máli
skipti, sé einmitt þetta: að vera til eða
vera ekki til, — hvað svo sem hinu lfði,
hvort sjálfsmorð eigi að teljast góð kurt-
eisi eður ei. (William Shakespeare: Leik-
rit III (1984), 446.)
Ég skal fallast á hvert einasta
orð, þó ekki sé nema rökræðunnar
vegna. Hins vegar greinir okkur
Helga á um frekari skilning á ræðu
Hamlets. Ég vil spyija: nákvæm-
lega hvað er í því fólgið „að vera
til eða ekki“ hér? Helgi vitnar í
Bjama Thorarensen sem segir í
bréfi frá 20sta október 1836:
„Spumíngin er því hiá mér um Líf
eda Dauda... — to be or not to
be —.“ Ég skal vera sammála
Bjama líka. En ég vil spyija: ná-
kvæmlega hvað felst í lífi og dauða
hér? Ég spyr þessara spuminga í
léttu skapi vegna þess að ég hygg
að Hamlet gefi nokkurt svar við
þeim, eða reyni að gefa, í niðurlagi
ræðunnar. Um það niðurlag er
ágreiningur okkar Helga mestur.
Hjá Shakespeare hljóðar það svo:
Thus conseience does make cowards
of us all,
And thus the native hue of resolution
Is sicklied o’er with the pale cast of
thought,
And enterprises of great pitch and moment
With this regard their currents tum awry
And lose the name of action.
Helgi þýðir sem hér segir:
Já, heilabrotin gera oss alla að gungum;
á einbeitninnar holla litarhátt
slær sjúkum fölva f hugans kalda húmi;
og framtak vort sem reiðir hátt til höggs
geigar við þessa gát frá réttu horfi
á mis við dáðar-nafnið.
ENGIN JÓL ÁN MÖMMUSULTU!
Það er ekki sama
hvaða sultu
þú berð á borð með
jólamatnum.
Þess vegna skaltu velja
jólasúltuna vandlega,
þegar þú kaupir inn.
Láttu ekki lélega
sultu eyðileggja
fyrir þér jólasteikina.
Fáðu þér Mömmusultu -
og nóg af henni!
Mömmusulta er vægast
sagt frábær bæði með
hátíðamatnum, í
baksturinn í
pönnukökurnar eða beint
á brauðsneiðina. Þú getur
valið um Mömmu
Rabarbarasultu, Mömmu
Jarðarberjasultu - og svo
má ekki gleyma hinu
vinsæla Mömmu
Appelsínumarmelaði.
'
Eins og fram er komið skilur
Helgi eintalið í heild fyrst og fremst
sem sjáifsmorðshugleiðingu, sem
má til sanns vegar færa. Það var
án efa þess vegna sem hann komst
svo að orði í samdrykkjunni að
ræðan lýsti þunglyndi Hamlets, en
þunglyndi er geðsjúkdómur sem
leitar einatt útrásar í sjálfsmorðs-
hugleiðingum og sjálfsmorðstil-
raunum. Þessum meinafræðilega
skilningi sínum á ræðunni, og per-
sónu Hamlets yfírleitt, tefldi Helgi
fram gegn siðferðilegum skilningi
Bryndísar Valsdóttur á leikritinu,
en greining hennar á Hamlet sjálf-
um og harmleiknum í heild var reist
á því meðal annars að conscience í
III, i, 83 merki „samvizka" eins og
hjá Matthíasi, en alis ekki „heila-
brot“ og hvað þá „vitund". Sam-
kvæmt útlistun Helga, sem tindraði
af hvers konar andríki, eru „heila-
brotin" er hann vill kalla svo ekk-
ert annað en þunglyndisórar, en
ekki samvizkuþrautir eins og hjá
Bryndísi sem var ákaflega andrík
líka. Helgi undirstrikaði þetta sér-
staklega með þeirri snjöllu athuga-
semd að eiginlega mætti þýða
línuna „Thus conscience does make
cowards of us all“ — eða jafnvel
ætti að þýða hana — með „Já, heim-
spekin gerir gungur úr oss öllum".
Þessi athugasemd vakti að sjálf-
sögðu mikinn fögnuð sem ekkert
lát er á til þessa dags.
Skilningur minn á línunum sex
um conscience er hvorki meina-
fræðilegur né siðferðilegur, heldur
frumspekilegur ef svo má segja.
Ég held því fram að þessar línur
flalli um lífíð eftir dauðann, sem
er óumdeilanlega meginefni f eintal-
inu öllu. í því sambandi er hnýsi-
legt að hyggja að því sem Helgi
víkur að í framhjáhlaupi í grein
sinni í Morgunblaðinu, og fjallar
nokkuð ítarlega um í athugasemd-
inni við þýðingu sína sem ég hef
þegar vitnað í. Orðalag Shake-
speares á einum stað í ræðunni
hefur verið rakið til enskrar þýðing-
ar eftir John Florio (1553-1625) á
Ritgerðum eftir Michel de
Montaigne (1533-1592). Reyndar
hafa sumir getið þess til um bók-
ina, sem stundum er talið að Ham-
let sé að lesa þegar hann flytur
ræðuna eins og Helgi nefnir í Morg-
unblaðinu, að hún eigi einmitt að
vera Ritgerðir Montaignes. Fyrir
utan orðalagsatriðið sem ég nefndi,
eru þau rök til þeirrar tilgátu að
dauðinn, og sjálfsmorð sérstaklega,
voru Montaigne mjög hugleikin efni
eins og vera ber, auk þess sem
áhrifa Montaignes gætir víðar í
Hamlet og öðrum leikjum Shake-
speares, til að mynda í Ofviðrinu.
Hvað um það. Eg hef orð á þessu
af sérstökum ástæðum. Orðalagið
sem talið er að Shakespeare hafi
að hluta eftir Montaigne í þýðingu
Florios er það, eins og Helgi getur
um í athugasemdunum við eintalið,
að dauðinn sé a consummation
devoutly to be wished, „lokalausn
sem óska má af alhug," segir Helgi.
Þetta er vitaskuld fróðlegt, en mér
þykir hitt miklu fróðlegra að Monta-
igne heldur áfram á þessum stað
(„De la physionomie“ í Essais III,
xii (París 1972), 336) og segir að
við vitum ekkert ljúfara í þessu lífí
en kyrra hvíld og mildan svefn, án
drauma. Þetta er eftirtektarvert
vegna þess að í þessum punkti, hin-
um draumlausa svefni, staldrar
Shakespeare við og lætur Hamlet
segja einhveija fágætustu línu sína:
To sleep, perchance to dream — ay,
- there’s the rub ...
I þýðmgu Helga:
svefn, kannski drauma-dá! jú þar er
snurðan...
Hana mætti ef til vill líka þýða á
þessa leið:
að sofa, kannskj að dreyma — djöfuls
verkur...
Hvað ef okkur dreymir eftir
dauðann? Eftir skilningi mínum á
sex síðustu línum eintalsins eru
þessar línur niðurstaða Hamlets —
eða jafnvel Shakespeares — um ein-
mitt þetta efni. Þessi niðurstaða
hygg ég að sé sú að kannski blakti
einhver vitund á einhveiju skari.
En um það líf sé ekkert vert, og
ekki heldur um vitund okkar í þessu
lífí. Það sem öllu skipti sé vilji
manns og verk hér og nú. Að gera

V