Morgunblaðið - 23.12.1988, Blaðsíða 14

14 ________MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 23. DESEMBER 1988_
Saga ævintýramanns
Békmenntir
Sigurjón Björnsson
Þór Whitehead:
íslandsævintýri Himmlers
1935-1937.
Almenna bókafélagið.
Reykjavík, 1988. 192 bls.
Dr. Þór Whitehead er sá íslenskra
sagnfræðinga sem gerst hefur
kannað aðdraganda síðari heims-
stjnjaldarinnar og styrjaldarárin
hvað ísland varðar. Hann hefur um
árabil viðað að sér torfundnum
heimildum um þetta efni og ritað
um að bækumar Ófriður í aðsigi
(1980) og Stríð fyrir ströndum
(1985). í þessum bókum flallaði
hann talsvert um tilraunir Heinrichs
Himmlers, ríkisforingja SS og eins
mesta valdamanns nasista, til að
ná áhrifum á fslandi. „Af þessu
hefur spunnist allmikil saga, ís-
landsævintýri Himmlers í tveim
þáttum," segir í formála þessarar
bókar.
Um síðari þáttinn, þ.e. starfsemi
Wemers Gerlachs á Islandi, hafði
höfundur fjallað allrækilega í fyrri
bókum sínum. Fyrri þátturinn, það
sem gerðist á árunum 1935—1937,
hafði hins vegar mikilstil orðið út-
undan. Olli þvi skortur á heimildum,
sem höfundur hefur verið að draga
fram í dagsljósið allt til þessa og
orðið allvel ágengt.
Um þennan fyrri þátt „ævintýrs-
ins“ fjallar þessi bók. Hún er því
eiginlega eins konar innskot í fyrri
bækumar tvær. Höfuðpersónan er
maður að nafni Paul Burkert, sem
skrýddi sig ýmsum titlum eftir því
sem henta þótti, doktor, prófessor
og sitt hvað fleira. Þessi maður
hafði öðlast vinfengi Himmlers og
gerðist útsendari hans á íslandi.
Var ætlunin að koma á viðskipta-
samböndum, menningartengslum
og áætlanir vom um iðnaðarfram-
kvæmdir, virkjanir, jafnvel land-
búnað og sitt hvað fleira. Greinilega
hefur hugmyndin verið að læða
þýskum áhrifum sem mest inn í
landið og jafnvel undirbúa samein-
ingu íslands við Þýskaland (Að því
er ýjað í heimildum). Burkert þessi
kom tvívegis hingað til lands i þessu
skyni. Hann kom undir yfirskyni
Þór Whitehead
vísindamanns, ferðaðist vítt og
breitt um landið, tók ljósmyndir og
kvikmyndir, ritaði ferðabækur um
ísland og náði sambandi við nokkra
íslendinga. í seinna skiptið var öllu
meira haft við. Þá var hann í farar-
broddi tuttugu manna sendinefnd-
ar, sem kom í mikla kynnisför til
landsins. Óneitanlega var það býsna
mislit hjörð, enda áttu flestir þeirra
eftir að koma heldur óhugnanlega
við sögu á styijaldarárunum. Um-
svif og áhrif þessa Burkerts urðu
allmikil á tímabili, en að lokum féll
hann í ónáð, var rekinn úr SS og
hvarf af sögusviðinu.
Þór Whitehead rekur nú þessa
sögu skilmerkilega og koma margir
við sögu. Leikurinn berst víða: upp
í stjómaráð íslands, þar sem for-
sætisráðherrann þumbast við, inn
um dyr Háskóla íslands, sem var
öllu leiðitamari og á Ólympíuleikana
í Berlín 1936. Þangað fór 51 manna
lið, er lifði í dýrlegum fagnaði, sem
kynbomir fulltrúar hins göfuga
germanska kynstofns.
Höfundur hefur grafið upp dijúgt
magn heimilda, átt viðtöl við menn
sem við sögu komu bæði innlenda
og útlenda. Allt fléttar hann þetta
lipurlega inn í frásögn sína, sem
er létt og leikandi og áreynslulaus
lestur líkt og um afþreyingarefni
væri að ræða. Það er ekki öllum
sagnfræðingum lagið að skrifa
þannig án þess að verði á kostnað
fræðimennskunnar. Ég er að vísu
ekki dómbær á sagnfræðilega heim-
ildavinnu, en fæ þó ekki betur séð
en að vinnubrögð höfundar séu eðli-
leg og vönduð.
Burkert þessi var hinn mesti
ævintýramaður og skálkur mikill.
Hann var stórlyginn, hégómlegur í
mesta máta, óheiðarlegur í íjármál-
um og raunar hinn broslegasti upp-
skafningur. Aðaltengiliður hans á
íslandi hafði einnig á sér vafasamt
orð, þó að hann ætti um skeið inn-
angengt á háum stöðum. Furðuleg
em skjalfest ummæli hans og bréfa-
skipti sem hér eru tilfærð. A tíma-
bili tókst þeim að komast töluvert
áleiðis, þó að skálkskapur þeirra
yrði þeim loks að falli. Maður getur
velt því fyrir sér hvemig farið hefði
fyrir íslandi og íslendingum, ef
menn þessir hefðu verið klókari,
haft meira til brunns að bera og
verið meira traustvekjandi. Óneit-
anlega gengust allmargir íslending-
ar talsvert upp við dálæti Þjóðveij-
anna og fagurgala. Leiðir það hug-
ann að því hversu við íslendingar
höfum löngu verið uppnæmir fyrir
gylliboðum og smjaðri útlendinga.
Þessi bók, þó að hún eigi sér spaugi-
legar hliðar líkt og saga Jörundar
gamla hundadagakonungs, getur
því minnt okkur á það enn í dag
að þörf er okkur að reyna að kveða
niður eigin vanmetakennd og gæta
þess að vera ekki um of talhlýðnir.
Bók þessi er vel og snyrtilega
út gefín. Heimildaskrá er ítarleg,
nafnaskrá fylgir í bókarlok og
prentvillur rakst ég ekki á.
Forðast þarf
merniingarslys
eftir Birgi ísleif
Gunnarsson
Um nokkurt skeið hefur í
íslenskum skattalögum verið
ákvæði þess efnis, að fyrirtækjum
sé heimilt að draga frá tekjum
sínum einstakar gjafír til menning-
armála, vísindalegra rannsóknar-
starfa, viðurkenndrar líknarstarf-
semi og kirkjufélaga. Ástæðan fyr-
ir þessu ákvæði er auðvitað sú að
verið er að örva fyrirtæki í landinu
til að láta af hendi rakna fjármagn
til þjóðþrifastarfa af ýmsu tagi.
íslensk fyrirtæki hafa tekið þessu
vel og hafa mörg þeirra látið veru-
legt fé af hendi rakna til menning-
ar og líknarmála.
Menningarlifíð örvað
Nefna má sem dæmi, að á þeirri
Listahátíð sem hér var haldin á sl.
vori var það ráð tekið að fá fyrir-
tæki til að greiða verulegan hluta
af kostnaði við einstaka listvið-
burði. Þannig voru Cagall-sýningin
í Listasafni Islands og hljómleikar
Penderewski, þar sem pólska sálu-
messan var flutt, að verulegu leyti
kostuð af ákveðnum fyrirtækjum,
svo að dæmi séu tekin.
Þessi aðferð við að efla menning-
arstarf er nú mjög að ryðja sér rúm
í löndunum í kringum okkur. Á
ensku er þetta kallað „sponorship",
en á íslensku hefur þetta verið nefnt
„kostun" (leiðinlegt orð). Stjómvöld
í þessum löndum hafa í auknum
mæli að undanfömu reynt að örva
menningarlífið með þessum hætti.
Alþýðubandalagið vill
afnema þessa reglu
Nú bregður hins vegar svo við
að §ármálaráðherra Alþýðubanda-
lagsins, Ólafur Ragnar Grímsson,
flytur frumvarp á Alþingi um að
afnema þessa reglu. Nú ætlar Al-
þýðubandalagið að kippa fótunum
undan þeirri menningarstarfsemi
sem hér hefur þróast í skjóli þessa
ákvæðis í skattalögum. Alþýðu-
Birgir ísleifur Gunnarsson
„Nú ætlar Alþýðu-
bandalagið að kippa
fótunum undan þeirri
menningarstarfsemi
sem hér hefiir þróast í
skjóli þessa ákvæðis í
skattalögum. Alþýðu-
bandalagið hefur mik-
inn áhuga á menningar-
málum á tyllidögum.
Þessi fyrirætlun ber
ekki vott um að sá
áhugi sé sannur. Allt
verður að víkja fyrir
skattagleði ríkisstjórn-
arinnar.“
bandalagið hefur mikinn áhuga á
menningarmálum á tyllidögum.
Þessi fyrirætlun ber ekki vott um
að sá áhugi sé sannur. Allt verður
að víkja fyrir skattagleði ríkis-
stjómarinnar.
Þetta frumvarp er nú til með-
ferðar á Alþingi. Það er nauðsyn-
legt að allir sem áhuga hafa á
íslenskri menningarstarfsemi láti í
sér heyra um þetta mál og setji
þann þiýsting á Ólaf Ragnar
Grímsson fjármálaráðherra og
Svavar Gestsson menntamálaráð-
herra sem dugi svo að þeir neyðist
til að breyta um stefnu í þessu efni
og dragi þessa tillögu til baka. Það
væri meiriháttar slys, ef þetta næði
fram að ganga. íslenskt menning-
arlíf yrði fátækara eftir en áður.
Eftirmáli: Eftir að grein þessi
var rituð hefur það gerst á Alþingi
að fjárhags- og viðskiptanefnd
neðri deildar, sem hafði málið til
meðferðar, gerði tillögu um breyt-
ingar á frumvarpinu. Knúði nefndin
ráðherra Alþýðubandalagsins til að
skipta um skoðun og hverfa frá
þeirri fyrirætlun sinni, sem lýst er
í greininni hér að ofan. Málið hefur
því nú fengið farsælan endi, en
þetta mál sýnir, hve nauðsynlegt
er að gefa störfum ráðherra Al-
þýðubandalagsins góðan gaum.
Höfíwdur er einn afþingmönnum
SjálfstœðisOokks fyrir Reykjavík-
urkjördæmi.
Atriði úr sýningu leikfélagsins Grimnis í Stykkishólmi á Hassinu
hennar mömmu eftir Dario Fo. Morgunbiaaið/Ámi Heigaaon
Stykkishólmur:
Grímnir sýnir Hass-
ið hennar mömmu
Stykkishólmi.
Leikfélagið Grímnir f Stykkis-
hólmi hóf nú í haust sitt 21. starfe-
ár. Hefír það á hveiju ári skemmt
Stykkishólmsbúum og öðrum með
leiksýningum sem það hefír vand-
að til. Leikritið sem nú er sýnt er
„Hassið hennar mömmu", eftir
Dario Fó.
Leikendur eru Daði Þór Einarsson,
sem leikur afa, Guðfínna D. Arnórs-
dóttir leikur Rósettu, Aðalsteinn Þor-
valdsson leikur son hennar og vin
hans leikur Guðmundur Kjartansson,
Una Karlsdóttir fer með hlutverk
Cameliu, Ásgeir Þ. Tómasson leikur
Antonio og prestinn leikur Guðmund-
ur Andrésson. Leikstjóri er Jón Svan-
ur Pétursson, fæddur og uppalinn
Hólmari, einn af fyrstu stofnendum
Grímnis og þátttakandi í fyrstu sýn-
ingum leikfélagsins. Hann var 11 ár
leiktjaldamálari í Þjóðleikhúsinu.
Leikritið hefir verið í æfíngu í allt
haust og var frumsýnt föstudaginn
9. des. og síðan hafa nokkrar sýning-
ar verið.
Frumsýningin var afar vel sótt og
mikil stemmning og létu gestir ós-
part í ljós ánægju yfir vel heppnaðri
sýningu og góðum sviðsbúnaði. Voru
leikendur og leikstjóri hylltir í lokin.
- Árni
Enn um lúxusinn
eftír Guðmund
Magnússon
Það er misskilningur hjá Ólafi
Ragnari Grímssyni, fjármálaráð-
herra, að undirritaður hafí í at-
hugasemd hér í blaðinu sl. mið-
vikudag fullyrt eitthvað um ný
fríðindi embættismanna ríkisins
hvað ferðakostnað varðar. Þess
vegna eru það stóryrði hjá ráð-
herranum að tala um „rangfærsl-
ur“ eins og hann gerir í Morgun-
blaðinu í dag (22. desember). Ég
leyfði mér aðeins að setja fram
getgátur um efnið vegna þess að
reynsla mín úr menntamálaráðu-
neytinu stangaðist á við fullyrð-
ingar í Morgunblaðsfrétt.
Nú hefur Ólafur Ragnar sýnt
fram á, að hann hefur ekki átt
neitt frumkvæði í þessu efni. Er
ástæða til að þakka ráðherranum
fyrir skýr og greið svör. Veit ég
þó vel að hann er þessa dagana
afar upptekinn við innheimtu
matarskattsins og undirbúning
nýrra skattaálaga af ýmsu tagi.
Kjami þessa máls er sá, að
reglur um ferðakostnað embættis-
manna ríkisins eru ekki fram-
kvæmdar með sama hætti í öllum
ráðuneytum. Að því leyti stendur
athugasemd mín óhögguð. Ég
veit ekki hvort það stafar af því
að orðalag reglnanna sé eitthvað
óljóst eða embættismönnum sé
ósýnt um að fylgja þeim réttilega
eftir. Læt ég fjármálaráðherra
eftir að komast að því.
Höfímdur var aðstoðarmaður
fyrrverandi menntamálaráð-
herra.