Morgunblaðið - 23.12.1988, Blaðsíða 41

86X H3HM383a .SS HUDACIUTSÖU .CnQAJaKUOHOM ___ _________!\______
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 23. DESEMBER 1988 41
Vamir gegn þör-
ungablóma í laxeldi
eftir Össur
Skarphéðinsson
Þörungablómi hefur á þessu ári
valdið miklu tjóni í laxeldi við
strendur fjögurra eldisþjóða, Nor-
egs, Skotlands, Færeyja og nú
síðast í Chile. En yfír 2.000 tonn
fórust í september af laxi og regn-
bogasilungi í eldiskvíum í Púerto
Montt-svæðinu við syðri hluta
Chile. Á þessu ári losar tjónið af
völdum þessa vágests alls röskan
miljarð króna. Við borð lá, að þessi
tala yrði mun hærri, þegar geysileg-
an þörungaflekk rak á liðnu sumri
norður og upp með Noregi. Einung-
is með snarræði og hugviti tókst
Norðmönnum á síðustu stundu að
firra stórtjóni, og um síðir drápust
ekki nema 500 tonn af laxi. Það
var raunar nokkur kaldhæðni, að
laxinn sem þá tapaðist fór einkum
forgörðum eftir að þörungana rak
yfír, og eldismenn hófu að draga
kvíar á nýjan leik út úr ármunnum.
En þangað voru þær fluttar til að
forðast snertingu við hina eitruðu
þörunga.
Stóraukið sjóeldi
Á næsta vori verða samkvæmt
íhaldssömum spám um 5,5 til 6
milljónir unglaxa í eldi í strand-
stöðvum. Til að ná þeim upp í heppi-
lega sláturstærð verður að koma
lunganum, tæpast undir 4 milljón-
um, fyrir í flotkvíum. Floteldi mun
tiví stóraukast á næsta misseri á
slandi. En um leið verða mun meiri
verðmæti í hættu, ef þörungablómi
sprettur skyndilega upp á svæðum
þar sem sjókvíar eru. I þessu sam-
bandi ber að hafa hugfast, að ná-
grannar okkar og frændur í Færeyj-
um hafa á síðustu árum sætt nokkr-
um búsifjum vegna þörungaflekkja.
Ef þörungar valda tjóni í Færeyjum,
eru þeir þá ekki allt eins líklegir til
að gera sig heimakomna við ijörur
íslands? Gunnar Steinn Jónsson,
líffræðingur, hefur í sjálfu sér svar-
að því í ágætri grein þar sem sýnt
er fram á, að þörungablóma hefur
oft orðið vart við ísland. Raunar
er ekki lengra síðan en sumarið
1987, að þörungablómi spratt upp
á örskömmum tíma við Faxaflóa
og varð vart innan úr Hvalfírði og
suðurundir Stapa. Villtir laxfiskar,
einkum regnbogasilungar sem
höfðu tapast úr kvíum, drápust þá
í fjöruborði í Hvalfirði og nokkur
hundruð laxar munu hafa farist í
kvíum í fírðinum. Það þarf því ekki
nokkrum blöðum að fletta um það,
að þörungablómi getur komið upp
hér við land, og kann hugsanlega
að valda tjónum.
Því má skjóta inn til fróðleiks,
að regnbogasilungur virðist þola
þörunga mun ver en laxinn. í Chile
drápust þannig yfírleitt allir fískar
í silungakvíunum meðan dágóður
hluti laxa lifði. Fiskeldismen þurfa
því sannarlega að hafa andvara á
sér og reyna að leita leiða til að
koma í veg fyrir fjöldadauða í
kvíum, ef hættuástand skapaðist
með skyndilegri sprettu þörunga-
blóma á eldissvæðum. Fyrst og
fremst er nauðsjmlegt að reyna að
læra sem mest af reynslu annarra
þjóða, sem hafa lent í þörungaplág-
um. Reynslan sýnir, að tvær leiðir
eru helstar til bjargar, ef þörunga-
blómi sprettur af skyndingu, eða
rekur inn á eldissvæði:
í fyrsta lagi munu þörungaflekk-
imir yfírleitt standa nokkuð grunnt.
Á flestum svæðunum sem urðu fyr-
ir árás þörunganna í Chile í septem-
ber leið, stóðu þörungatorfumar
ekki nema á 4—5 metra dýpi. Við
þær aðstæður er ef til vill hægt að
bjarga fískinum í kvínni með því
að sökkva kvíunum — eða nótunum
einum — niður fyrir þömngabeltið.
Því miðiir era þó torfumar stundum
dýpri. Á sumum svæðunum í Chile
náðu þær niður á 20 metra dýpi,
og þegar flekkinn mikla rak upp
með Noregi í sumar náði hann að
sögn enn dýpra á sumum svæðum.
Menn þurfa því að þróa tækni,
sem gerir kleift að slaka kvíum eða
nótum niður fyrir þörangaflekkina,
án þess að tapa fískinum úr nót-
inni. Ég tel að hér sé einungis um
tæknilegt vandamál að ræða, sem
hlýtur að vera auðvelt úrlausnar,
að því tilskildu að athugunum og
rannsóknum í því skyni verði sinnt.
Flutningnr að árósum
í öðra lagi sýnist sem sjávar-
þörungamir nái ekki að tímgast þar
sem nægilegt magn af fersku vatni
rennur til hafs. Með því að bregð-
ast snarpt við gátu því Norðmenn
fírrt sig geysilegu tjóni með þvi
einfaldlega að draga kvíar af skynd-
ingu inn að árósum, þar sem sjórinn
varð of ferskur til að þörangamir
næðu að fjölga sér í nægum mæli
til að tortíma laxinum.
Eitt hið fyrsta sem þarf að gera
er að fá hina ágætu sérfræðinga
Hafrannsóknastofnunar til að kort-
leggja strandsvæðin við ísland með
tilliti til hættu á þörangablóma, sé
það á annað borð hægt. Sömuleiðis
væri mikil hjálp fólgin í því, ef
fræðimenn gætu innan bærilegra
öryggismarka sagt til um hvaða
mánuði ársins hættan er mest.
Þetta er ekki síst mikilvægt ef
hægt verður í framtíðinni að fylgj-
ast með aðstæðum, sem hvata
myndun þörangaflekkja. Ef hægt
væri að afmarka slíkt eftirlit við
tiltekna mánuði ársins myndi kostn-
aður og erfíði við eftirlitið vitaskuld
minnka að mun.
Eftirlit
Sumir laxeldismenn við Faxaflóa
halda því fram, að þörangablómi
geti orðið til á örskömmum tíma,
jafnvei einni nóttu, hér við suðvest-
urhomið. Sé það rétt, þá þarf nauð-
synlega að rannsaka, hvers konar
aðstæður þurfí að skapast (mikil
sói? tiltekin næringarsölt?) til að
þörangar taki að æxlast óhóflega
á nokkram tugum klukkustunda.
Um leið og þær aðstæður era þekkt-
ar, þá er hægt með eftirliti að spá,
hvenær von er á blóma.
Þörangaflekkinn við Noreg rak
hins vegar upp með ströndinni utan
af hafí. Því þarf að kanna, hvort
ekki sé hægt að koma upp einhvers
konar eftirlitskerfí, ef til vill gegn-
um gervihnetti í tengslum við veð-
urathuganir. Þannig væri hægt að
aðvara menn í tíma, ef von væri á
þörungaflekk upp að landinu.
Sömuleiðis væri æskilegt að
koma upp gagnabanka, þar sem
safnað væri saman hagnýtri þekk-
ingu um þær tegundir sem geta
banað laxfískum. Slík frumvinna
er þó ef til vill óþörf á tímum hins
tölvuvædda upplýsingastreymis, og
nóg að tengjast slíkum gagnasöfn-
um sem þegar eru í vinnslu erlend-
is. Til dæmis hefur alþjóðleg rann-
sóknarstöð á Sherkin-eyju í Cork-
héraði í íslandi helgað sig rann-
sóknum á þörangablóma. Um leið
og aðgangur væri fenginn að slíku
gagnasafni væri mun auðveldara
að bregðast við aðsteðjandi hættu,
því samstundis og búið væri að
greina tegundina sem stæði undir
blómanum væri hægt að fá alla
vitneskju um hegðun hennar. Þetta
er ekki síst nauðsynlegt í ljósi þess,
að nýjustu upplýsingar benda til
að stundum geti hver tegund rekið
aðra, og í dæminu af Chile var hin
eitraðasta sem laxadauðanum olli
sú síðasta í röð sjö tegunda. Ef upp
sprjrtti þörangaflekkur, sem í fyrstu
væri ekki skaðlegur, þá gæti gagna-
banki ef til vill gert okkur kleift
að spá út frá fyrstu tegundunum
sem blómstruðu, hvort í rununni
sem á eftir fylgdi mætti vænta
banvænna tegunda.
Reynslan sýnir þó, að helsta von-
in til að geta komist á flótta undan
þörungaplágu er að draga eldis-
kvíar að ósum straumvatna. Þess-
vegna þarf hið fyrsta að kanna,
hvemig beri að haga slíkum drætti
án þess að skaða kvíar og fískana
í þeim. Við þurfum að kanna,
hvemig kvíar duga til slíks dráttar
og ef til vill þurfa eldismennimir
sjálfír og tryggingafélögin að hafa
frumkvæði að því að framleiðendur
stjrrki kvíar, eða breyti hönnun
þeirra, til að þær þoli dráttinn.
Björgunaráætlun í tima
Besta leiðin til að búa floteldis-
stöðvar undir mögulega árás þör-
ungaplágu er þó að gera áætlun,
sem 'næði til hverrar einustu kvía-
stöðvar á hættusvæði. Áætlunin,
sem væri einskonar skipurit yfir
viðbrögð við þörungahættu, mælti
fyrir lið fyrir lið hvemig viðkom-
andi eldisstöð ætti að bregðast við.
Tog á kvíum inn í fjarðarbotna eða
að árósum, færsla niður á dýpi neð-
an við þörungatorfur auk séráætl-
unar um framkvæmd neyðarslátr-
unar ef í algert óefni væri komið,
ættu að sjálfsögðu að vera veiga-
Dr. Össur Skarphéðinsson
„Hér á íslandi höfum
við að vísu ennþá orðið
lítið vör við að þörunga-
blómi torveldi sjóeldi
en það kann að stafa
af því einu, að flotkvía-
eldi hefur til þessa ver-
ið afar takmarkað við
strendur landsins.“
mestu hlutar slíkrar áætlunar.
Sjáifsagt væri að samtök eldis-
manna, gjaman í samvinnu við
tryggingafélögin og stofnanir á
borð við Hafrannsókn og Siglinga-
málastofnun, gerðu slíka áætlun.
Ef til vill kemur líka til greina að .
skipulagsjrfírvöld rejmi að koma því
svo fyrir, að kvíastöðvar á hættu-
svæðum séu staðsettar þannig að
björgunaraðgerðir séu sem auðveld-
astar.
Undirbúningur af .þessu tagi
kostar lítið en getur sparað tugmillj-
ónir. Þegar frændur vorir Færey-
ingar hófu fiskeldi var lítið gert úr
þörungahættunni. Sama var upp á
teningnum í Chile. Reynslan sýndi
þó annað. Hér á íslandi höfum við
að vísu ennþá orðið lítið vör við að
þörangablómi torveldi sjóeldi en það _
kann að stafa af því einu, að
flotkvíaeldi hefur til þessa verið
afar takmarkað við strendur lands-
ins. Á næsta misseri munu hins
vegar milljónir unglaxa og sjó-
gönguseiða verða fluttar í sjókvíar
og þúsundir tonna verða framleidd
úr þeim á næstu 20 mánuðum.
Menn ættu því að hafa varann á
og búa svo um hnúta, að hægt verði
að afstýra slæmum tjónum með
góðum undirbúningi.
Höfundur er sérfræðingur i lax-
eldi.
ICENWOOD
ÞAD VERÐUR ENGINN FYRIR VONBRIGÐUM MEÐ KENWOOD HEIMIUSTÆKIN
FYRSTA FLOKKS
ELDHÚSTÆKI
GOTT VERÐ-GÓÐ KlÖR-GÓö WÓNUSTA
KENWOOD CHEF
KENWOOD GOURMET
KENWOOD MINI
KENWOOD CHEFETTE KENWOOD MINI (handþeytari)
HEIMILIS- OG RAFTÆKJADEILD
HÉKLAHF
Laugavegi 170-172 Slmi 695500