Morgunblaðið - 25.07.1989, Blaðsíða 27

em i.iui, ns íinoAGUíciiíw gigawhijohom
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 25. JÚLÍ 1989
i)S
27
Millistríðsárin - íslensk verka-
lýðshreyfing - evrópskt samhengi
Viðtal við Stefán
Friðberg Hjartar-
son sagnfræðing
Þann 12. maí síðastliðinn varði
Stefán F. Hjartarson doktorsrit-
gerð sína í sagnfræði við háskól-
ann í Uppsölum. Ritgerðin fjallar
um verkalýðshreyfinguna á
millistríðsárunum á íslandi. Þar
er sérstaklega tekið til meðferðar
þróunin norðanlands í verkalýðs-
og stjórnmálum, en ritgerðin ber
nafnið „Kampen om fackfören-
ingsrörelsen. Ideologi och politisk
aktivitet pá Island 1920-1938“
(Baráttan um verkalýðsfélögin.
Hugmyndafræði og pólitísk starf-
semi á íslandi 1920-1938). And-
mælandi var fil.dr. Harald Gu-
stafsson frá háskólanum í Stokk-
hólmi en hann er kunnugur sögu
íslands af rannsóknum sínum og
í dómnefnd sátu dósent Klaus
Misgeld, prófessor Rolf Torst-
endahl, fil.dr. Jörgen Hermansson
og dósent Bo Öhngren.
Fréttaritari Morgunblaðsins
sótti Stefán heim af þessu tilefni
að Dragarbrunnsgötu sem liggur
í hjarta Uppsalaborgar til að
spyija hann út í nýútkomna dokt-
orsritgerð hans.
— Hvað réði því að þú ákvaðst
að hefja nám í sagnfræði í Uppsöl-
um?
Eitt af þeim löndum sem vakti
áhuga minn var Svíþjóð, en það
var tiltölulega lítið sagt frá
sænskri sögu í skólunum heima.
Ég hafði sérstakan áhuga á að
lesa hagsögu en hún var ekki á
boðstólum í Háskóla íslands á
þeim tíma.
Að afloknu fil.kand.-prófi hlaut
ég millilandastyrk frá Svenska
Institutet til framhaldsnáms. Að
sjálfsögðu auðveldaði það ákvörð-
un mína um frekara náin, og ekki
dró það úr áhuga mínum að próf-
essor Sven A. Nilsson hvatti mig
til að halda áfram.
— Um hvað fjallar doktorsritgerð-
in í grófum dráttum?
Hún tekur fyrir samkeppni
hinna stríðandi afla innan verka-
lýðshreyfingarinnar um ítökin í
samtökunum og myndun nýrra
verkalýðsfélaga í ljósi þeirra
pólitísku skilyrða sem voru fyrir
hendi. Orsakir þess að verkalýðs-
félög klofnuðu eru raktar. Barátt-
an er á milli Alþýðusambandsins
annarsvegar sem er sterkast í
Reykjavík og Verkalýðssambands
Norðurlands hinsvegar, en á Norð-
urlandi var vígi kommúnista. Bar-
áttan er um það hvort Alþýðusam-
band Islands nái að verða heildar-
samtök verkamanna án forræðis
sósíaldemókrata eða ekki. Verka-
lýðssamband Norðurlands (VSN)
var fjórðungssamband ASÍ en þró-
aðist yfir í aðalvígi kommúnista.
Þeir drógu í efa réttmæti þess
skipulagsforms að Alþýðusam-
bandið og Alþýðuflokkurinn væri
eitt og hið sama, þeir vildu — eins
og Sjálfstæðisflokkurinn þó af
öðrum ástæðum væri — að að-
skilnaður yrði á milli þess faglega
og hins pólitíska, óháð pólitískum
skoðunum áttu því allir verkamenn
að geta verið í einum heildarsam-
tökum án þess að vera útilokaðir
frá fulltrúaréttindum á þingum
ASÍ. Það er ekki fyrr en 1940 að
tekin er ákvörðun um að ASÍ verði
Iaunþegasamtök, aðskilin Alþýðu-
flokknum.
— Við hvaða heimildir styðst þú
aðallega í rannsókn þinni?
Ég nota yfir 50 mismunandi
Stefán F. Hjartarson
skjalasöfn, bæði einkasöfn sem og
fundagerðir verkalýðsfélaga, auk
fjölda viðtala. Meðal annars er í
fyrsta sinn notast við skjalasafn
Alþjóðasambands jafnaðarmanna
í Amsterdam, svo og erlendra
málgagna sem lýsa ástandinu al-
mennt og hafði þýðingu fýrir ís-
land.
— Var ekki erfitt að afla gagna
þegar rannsóknin fór fram í Upp-
sölum?
í sjálfu sér ekki, það hefði verið
jafn erfitt að afla heimilda frá
Reykjavík eins og hér í Uppsölum.
Flestar heimildir sem ég þurfti á
að halda voru fyrir norðan og þá
yfirleitt ekki í fyrstu á skjalasöfii-
um heldur í fórum einstaklinga
pg félagasamtaka. Vísindasjóður
íslands veitti fjárhagsstuðning til
þessara verkefna. Heimildaleit var
ákaflega tímafrek en nauðsynleg
— ástandið var ekki alltaf hið
ákjósanlegasta og er miður að
þrýstingur fræðimanna á kerfið
til úrbóta hefur ekki verið meiri
en raun ber vitni.
— í ritgerð þinni rekur þú ástand-
ið innan verkalýðsfélaga á Norður-
landi, frá Borðeyri í vestri til Rauf-
arhafnar í austri.
Já, greint er frá stofnun nokk-
urra verkalýðsfélaga og skilyrði
fyrir starfseminni er rakin. Mikil-
vægt var að sjá hvaða ákvarðanir
voru teknar viðvílqandi VSN og
þá sérstaklega hvort um samstarf
við þau samtök væri að ræða,
þegar hitnaði í kolunum um stjóm-
málalegt forræði innan samtak-
anna. Fram til ársins 1931 voru
mörg aðildarfélög VSN einnig að-
ilar að ASÍ. Þegar kommúnistar
mynda eigin flokk um haustið
1930 harðnar baráttan enn frek-
ar. í 14. lagagrein ASÍ var útilok-
unarákvæði, þar sem kveðið var á
um að enginn nema sá sem undir-
ritaði stefnuskrá Alþýðuflokksins
og væri ekki í neinum öðrum flokki
gæti fengið fulltrúaréttindi fyrir
viðkomandi stéttarfélag. Þar með
var meirihluta fulltrúa stærstu
verkalýðsfélaganna á Norðurlandi
neitað um setu á þingum heildar-
samtakanna.
— Hvernig var ástandið innan
Alþýðuflokksins þegar vinstri fylk-
ingin, þ.e.a.s. kommúnistar, störf-
uðu innan hans?
í minni rannsókn hef ég lagt
ríka áherslu á að sýna hversu
skynsamlegt það var af hálfu sós-
íaldemókrata að tryggja valdafor-
ræði sitt með inngöngu í Alþjóða-
samband jafnaðarmanna 1926-27
og enn frekar að reyna að ein-
angra kommúnista frá trúnaðar-
störfum innan verkalýðshreyfing-
arinnar. Taki maður tillit til að-
stæðna erlendis, sérstaklega í
Vestur Evrópu á þriðja áratugn-
um, lofuðu þessar aðgerðir góðu.
Þingfýlgi jafnaðarmannaflokka
jókst og mikil félagaaukning al-
þýðusambanda átti sér stað, en
þau voru án kommúnista. En dag
skal að kveldi lofa. Úr átökum
þeim sem urðu í kjölfar kreppunn-
ar á §órða áratugnum komu
íslensku kommúnistarnir út með
sterkari stöðu en búast hefði mátt
við. Þeir verða afl í verkalýðs-
hreyfingunni og koma þannig í veg
fyrir að sósíaldemókratar nái að
auka fylgi sitt í samræmi við bróð-
urflokka sína á Norðurlöndum.
í löndum eins og Belgíu og
Bretlandi höfðu kommúnistar ver-
ið útilokaðir frá sambandþingum
sósíaldemókrata. Framgangur
kommúnista í V-Evrópu stöðvaðist
á þriðja áratugnum. Þeim fækkaði
í Bretlandi frá stofnun 1920 til
1930 þannig að áhrif þeirra fóru
þverrandi. Þetta vissu íslenskir
sósíaldemókratar sem fylgdust
náið með gangi mála.
Verkalýðsfélög klofiia
— Á árunum 1933-34 áttu sér
stað deilur sem frægar hafa orðið,
Nóvudeilan og seinna svokölluð
Borðeyrardeila. Getur þú skýrt
lítillega frá aðdraganda þessara
deilna og síðan framgangi mála?
Þróunin innan stéttarfélaganna
í ársbyijun 1933 er athyglisverð.
Stjórnarkosning á sér stað í flest-
um verkalýðsfélögum. Þar sem
kommúnistar verða í meirihluta
og sósíaldemókratar í minnihluta
klofna félögin. Sérlega minnisstæð
er myndun Verkaýðsfélags Akur-
eyrar undir forystu Erings Frið-
jónssonar. Félög sem ekki voru
holl ASÍ og sýndu VSN áhuga
voru rekin úr ÁSÍ. Þessi herferð
gegn kommúnistum gerði þá
hrædda. Kommúnistar vildu ekki
undir nokkrum kringumstæðum
að verkalýðsfélögin klofnuðu og
tenglsin við verkalýðsstéttina
rofnuðu. En þar sem staðan á
Akureyri var sú að tvö stéttarfélög
störfuðu, reyndu kommúnistar að
sýna að þeir væru reiðubúnir að
veija kauptaxtann og semja á
ábyrgðarfullan hátt um kaup og
kjör. Þeir taka sig saman og fara
í samningaviðræður við yfirvöld á
Akureyri um tunnúsmíði, þeir
verða að semja til að halda lífi.
Að mörgu leyti má segja að ásókn
Alþýðuflokksins á hendur komm-
únistum hafi bjargað þeim frá því
að einangrast að sjálfu sér. Komm-
únistar fengu samúð margra, þeir
stóðu vel saman í varnaraðgerðum
sínum, þannig að lokum stóðu
þeir uppi sem sigurvegarar.
Það má segja að henni hafi
mistekist að láta kné fylgja kviði;
skipulagsformið sem ég gat um
hér áðan varð ekki sú trygging
fyrir hreinræktaðri sósíaldemókr-
atískri stefnu sem hugsuð var í
upphafi. ASÍ hafði engan verk-
fallssjóð sem styrkt gat trúna á
samtökin. Því var það undir dugn-
aði hvers félags komið á hveijum
stað að skrapa saman fé og blása
lffi í baráttuna en það gat ráðið
úrslitum um niðurstöðu átaka.
Hugmyndafræði kommúnista
kvað á um fórnfýsi og skjót við-
brögð. Reyndist þeim þess vegna
leikurinn auðveldari.
Vorið 1934 áttu kommúnistar í
miklum erfiðleikum vegna innri
deilna um afstöðuna til Alþýðu-
flokksmanna. Fyrir tilstuðlan
flokksforystunnar átti sér stað
mikil „sjálfsgagnrýni", hún vildi í
engu sýna linkind í samskiptum
við sósíaldemókrata. Þegar þeir
eru að deila um hveijir séu nægi-
lega harðir og hveijir sýni lindkind
kemur Dettifoss að landi á Siglu-
firði og bruna kommúnistar þá af
stað til að sanna fyrir sjálfum sér
Fiskverð á uppboðsmörkuðum 24. júií.
FISKMARKAÐUR hf. í Hafnarfirði
Hæsta Lægsta Meðal- Magn Heildar-
verð verð verð (lestir) verð(kr.)
Þorskur 49,50 43,00 45,10 92,196 4.157.818
Þorskur(smár) 20,00 20,00 20,00 0,197 3.950
Ysa 99,00 23,00 62,01 1,694 105.061
Karfi 32,00 25,00 26,75 2,861 76.556
Ufsi 28,00 27,00 27,81 0,991 27.587
Steinbítur 48,00 46,00 46,84 2,184 102.309
Langa 29,00 29,00 29,00 1,528 44.315
Lúða 305,00 90,00 231,91 0,357 82.906
Koli 22,00 15,00 19,60 0,677 13.282
Keila 12,00 12,00 12,00 0,025 306
Skata 66,00 10,00 49,22 0,116 5.746
Skötuselur 143,00 90,00 122,92 0,918 112.965
Samtals 45,52 104,054 4.736.630
Selt var úr Víði HF. I dag verður selt úr Víði HF 75 tonn af
þorski o.fl. og Óskari Halldórsyni 40 tonn af þorski.
FAXAMARKAÐUR hf. í Reykjavík
Þorskur 49,00 30,00 44,56 250,085 11.143.898
Ýsa 95,00 65,00 73,77 14,612 1.077.950
Ufsi 32,00 10,00 31,73 11,023 349.772
Sólkoli 25,00 25,00 25,00 0,142 3.550
Skötuselur 335,00 335,00 335,00 0,153 51.155
Grálúða 20,00 20,00 20,00 0,366 7.320
Karfi 28,50 27,00 27,10 29,556 801.050
Skata 60,00 60,00 60,00 0,008 480
Steinbítur 17,00 17,00 17,00 1,639 27.863
Langa 28,00 28,00 28,00 0,578 16.184
Lúða 235,00 195,00 206,22 0,176 36.295
Skarkoli 21,00 20,00 20,41 0,941 19.210
Samtals 43,76 309,281 13.534.828
Selt var úr Skipaskaga AK, Ásbirni RE og Sigurey BA. I dag
verður selt úr Sigurey BA og Jóni Baldvinssyni RE.
FISKMARKAÐUR SUÐURNESJA hf.
Þorskur 68,00 30,00 58,20 7,756 451.428
Hlýri 15,00 15,00 15,00 0,202 3.030
Ýsa 71,00 48,00 56,21 3,734 209.901
Karfi 30,50 26,50 27,95 22,570 630.804
Ufsi 34,50 29,50 32,31 7,301 235.922
Steinbítur 22,00 15,00 16,78 2,783 46.707
Langa 25,50 25,00 25,31 1,119 28.372
Lúða 355,00 125,00 248,94 1,011 251.675
Sólkoli 35,00 35,00 35,00 1,000 35.000
Skarkoli 35,00 15,00- 18,28 2,990 54.650
Langlúra 5,00 5,00 5,00 2,985 14.925
Skata 58,00 58,00 58,00 0,009 522
Skötuselur 330,00 102,00 286,57 0,262 75.225
Grálúða 25,00 25,00 25,00 0,900 22.500
Samtals 37,72 54,622 2.060.616
Selt var úr Eldeyjar-Boða, Verði frá Miðnesi og Rafni HF. I dag
verður seldur bátafiskur.
og öðrum hversu góðir kommún-
istar þeir eru og demba sér í
hörkuslag við yfirvöld og marga
Alþýðuflokksmenn.
Dettifossslagurinn var í beinu
sambandi við deilumar á Borð-
eyri, en þar var VSN-félag í harðri
baráttu við kaupfélagið um for-
gangsrétt til vinnu fyrir heima-
menn. Afgreiðsla Eimskips varð
að semja við fulltrúa VSN um
lausn deilunnar ef ekki áttu að
verða áframhaldandi hindranir við
afgreiðslu skipa félagsins.
Erfiðasta einangrunartímabili í
sögu kommúnista var lokið og hið
hagstæða samfylkingartímabil tók
við þar sem kommúnistum bar að
vinna með öllum þeim öflum sem
voru gegn fasisma. Sameining
verkalýðsfélaga varð efst á dag-
skrá kommúnista og hugmyndin
sem naut meira fylgis en forysta
Alþýðuflokksins, að Héðni Valdi-
marssyni undanskildum, þótti
góðu hófi gegna. Stofnun Samein-
ingarflokks alþýðu, Sósíalista-
flokksins 1938, er eðlilegt fram-
hald þessarar þróunar. Islenskir
kommúnistar voru sérlega þjóð-
ræknir, lögðu ríka áherslu á þjóð-
leg einkenni og þjóðemisbaráttu
nýttu þeir sér vel og gerði það að
verkum að Alþýðuflokkurinn átti
undir högg að sækja vegna þess
að kommúnistar voru ávallt reiðu-
búnir til samvinnu við Alþýðu-
flokkinn sem sífellt varð að segja
nei, meðal annars vegna þess að
það var ekki um neina samvinnu
á milli sósíaldemókrata og komm-
únista að ræða á Norðurlöndum.
Fréttaflutningi
ríkisútvarpsins ábótavant
— Meðal heimilda þinna er skjala-
safn ríkisútvarpsins. Hvemifg var
fréttaflutningi af vinnudeilum
háttað?
I viðtölum við verkafólk á Akur-
eyri 1983 komu fram sterk við-
brögð vegna lýsingar útvarpsins á
Nóvudeilunni. Ég ákvað að fara
nánar ofan í kjölinn á þeim mál-
um. Athugasemdir verkafólksins
reyndust réttar og er óhætt að
segja að fréttaflutningnum var
ábótavant þar sem reglum um
hlutlægni var ekki framfylgt. T.d.
var fréttaritarinn á Akureyri aðili
í deilunni, sagt var frá skoðunum
allra fréttablaða á deilunni nema
málgagni VSN, Verkamanninum.
Það var látið í veðri vaka að utan-
aðkomandi aðilar stæðu að æs-
ingnum og deilan væri aðflutt
vandamál. Einar Olgeirsson var
sagður vera frá Reykjavík, sem
vissulega var ekki rangt en duldi
þá staðreynd að hann hafði búið
og starfað árum saman á Akur-
eyri. Augljós er sú staðreynd að
Verkamannafélagið undir stjórn
kommúnista hafði komið í veg
fyrir afgreiðslu á skipinu Nóvu en
þessa var ekki getið í fréttum út-
varpsins. Ástæða er til að rann-
saka nánar hlut útvarpsins af frá-
sögnum í vinnudeilum.
— Hvaða áframhald verður á
rannsóknum þínum? Verður þú um
kyrrt við háskólann eða ferðu til
starfa á íslandi?
Eins og flestir íslendingar sem
dvalið hafa í Svíþjóð hverfur mað-
ur að lokum heim. Ekki er skortur
á verkefnum. Ég mun sem rit-
stjóri og meginhöfundur að sögu
Alþýðusambands íslands hafa
tækifæri á að fara nánar út í heild-
arþróun launþegasamtakanna frá
upphafi skipulegrar baráttu.
Ég vil þakka þér fyrir viðtalið
Stefán og óska þér áframhaldandi
góðs gengis.
Stefán F. Hjartarson er fæddist
3. júlí 1956 og lauk stúdentsprófi
frá Menntaskólanum í Hamrahlíð.
Hann er ættaður úr Reykjavík,
sonur hjónanna Hjartar Friðbergs
Jónssonar, fulltrúa hjá Vegagerð
ríkisins, og Yigdísar Einarsdóttur,
húsmóður. Eiginkona Stefáns er
Áslaug Guðmundsdóttir, hjúkrun-
arfræðingur.