Morgunblaðið - 05.12.1989, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 5. DESEMBER 1989
Félag íslenzkra bókaútgefenda 100 ára:
Það mun ekkert koma
í staðinn fyrir bækur
- segir Jón Karlsson formaður
FELAG íslenzkra bókaútgefenda á aldarafinæli á þessu ári, og mun
afinælishaldinu Ijúka í kvöld, þriðjudagskvöld, með afinælishátið, þar
sem kynnt verður niðurstaða tíu manna dómnefiidar og val hennar á
tíu athyglisverðustu bókum ársins. í tilefni af aímælinu ræddi Morgun-
blaðið við Jón Karlsson, forstjóra Iðunnar og formann Félags bóka-
útgefenda. Fyrst er þó gripið niður í sögu félagsins og stiklað á stóru.
Það voru þeir Sigfús Eymunds-
son, Sigurður Kristjánsson og Björn
Jónsson í ísafold, sem stofnuðu
Bóksalafélagið í Reykjavík 12. jan-
úar árið 1889. Þeir voru í fyrstu
þrír einir félagar og var Sigfús for-
maður. í irétt af félagsstofnuninni
í ísafold sagði að félagið hefði sam-
eiginlega útsölumenn út um land,
hvern fyrir tiltekið svæði, og veitti
þeim vildárkjör — hærri sölulaun,
en áður hafði tíðkazt. Á móti krafð-
ist félagið reglubundinna skila af
þeim og jafr.vel sjálfsskuldar-
ábyrgðar eða tryggingar. „Með því
að hafa sameiginlega útsölumennn
og ekki of marga eða marga um
sama svæði, eykst atvinna þeirra
af bóksölunni eftir því sem hægt
er, svo að fremur er tilvinnandi að
stunda hana af alúð,“ segir í ísa-
foldarfréttinni.
Fyrstu árin fjölgaði útsölumönn-
um félagsins út um land ört, en
fáir félagar bættust hins vegar í
félagið. Einn var samþykktur þegar
á stofnárinu, Friðbjörn Steinsson á
Akureyri. Það var hins vegar ekki
fyrr en árið 1900 að Jóni Olafssyni
og Skúla Thoroddsen var veitt inn-
ganga í félagið. Umsvifin jukust
smátt og smátt. Brátt var farið að
gefa út bókaskrá með bókum útgef-
endanna. Árið 1928 var skráin 80
síður, með um 830 bókatitlum, sem
þá vom til hjá forlögunum. Á þeim
tíma var farið að kalla félagið ís-
lenzka bóksalafélagið, félagsmenn
vom orðnir 13 og útsölumenn 27.
Árið 1952 varð félagið eingöngu
félag útgefenda, en mörkin milli
útgefenda og bóksala höfðu verið
dálítið óljós. Á 100. afmáelisárinu
kallast félagið Félag íslenzkra
bókaútgefenda og aðild að því eiga
um 70 bókaútgáfur.
Bókaútgáfa frábrugðin
öðrum viðskiptum
„Allir, sem eru með einhveija
útgáfu að ráði, era meðlimir í félag-
inu,“ segir Jón Karlsson. „í stjóm-
inni sitja allir sterkustu útgefendur
landsins, eins og almennt hefur
verið.“ Hann segir að bókaútgáfa
sé að mörgu leyti frábmgðin öðmm
viðskiptum og sé á ýmsan hátt
bundnari ákveðnum reglum. „Það
gilda fastar reglur í samskiptum
útgefenda og bóksala, til dæmis
fast bókaverð, umboðssölukerfi, þar
sem bækumar em í eigu útgef-
enda, og svo skilakerfi, þar sem '
bóksalarnir geta skilað bókum eftir
ákveðnum reglum. Hér kosta bækur
líka það sama hvar sem er á
landinu, þannig að menn geta skilað
bókum og fengið aðrar í staðinn í
hvaða bókaverzlun sem er. Að þessu
leyti er verzlun með bækur annars
eðlis en þegar smásali kaupir vöm
af heildsalanum og situr uppi með
hana, geti hann ekki selt hana.
Fyrir þessu era gamlar venjur, en
einnig gegnar ástæður, sem stund-
um hefur reynt á. Það hefur verið
deilt um það, bæði hér og erlendis,
hvort það sé í takt við tímann að
hafa bóksölu með þessum hætti,
en það hefur sýnt sig að þar sem
reynt hefur verið að hverfa frá þess-
um háttum, hefur það haft neikvæð
áhrif."
— Að hvaða leyti er eðli bókar
sem verzlunarvöm öðm vísi en ann-
arra hluta?
• „Það er hið menningarlega hlut-
verk bókarinnar sem veldur því. Það
er stefna stjórnvalda, sama hvort
þau em til vinstri eða hægri, að
menningu skuli styrkja og þau setja
í raun ekki verðmiða á menningu.
Það segir sig sjálft, að ef markaðs-
lögmálið réði eitt, myndu ýmsar
bækur aldrei koma út. En menn
gefa þær út vegna þess að þær eru
góðar, skipta einhveiju máli menn-
ingarlega. Forlag, sem vill standa
undir nafni, telur það skyldu sína
að gefa út verk, sem hafa menning-
arlegt og bókmenntalegt gildi, án
tillits til markaðsmöguleika. Það
kerfi, sem nú er við lýði, tryggir
að hægt er að fá efni, sem annars
myndi ekki sjást í bókabúðum. Til
þess að fá bóksöluleyfi verða menn
að hafa ákveðið úrval bóka og bjóða
til sölu þær bækur, sem koma út á
árinu, sama hvort um er að ræða
bækur sem litla söluvon eiga eða
einhveija metsölubókina. í Frakk-
landi var reynt að hverfa frá þessu
kerfi. Það sýndi sig að útgefnum
bókum fækkaði og úrvalið minnkaði
í bókaverzlunum. Þar var því aftur
horfið að gamia fyrirkomulaginu. Á
lögmæti fasta verðsins hefur reynt
fyrir samkeppnisdómstólum víða
um heim, og niðurstaðan hefur orð-
ið sú, að sérstaða bókarinnar valdi
því að svona fái bóksalan vera.
Auknar kröfiir um
Qölbreytni
Ef bækur kæmu út á íslandi í
sama hlutfalli við íbúatölu og víðast
erlendis, þá væm gefnar út fjörutíu
til fimmtíu bækur á íslandi árlega.
Hér koma hins vegar út 500-600
bækur á ári, jafnvel allt að þúsund
ef allir bæklingar og smárit em
meðtalin. I íslenzku nútímaþjóð-
félagi, sjálfstæðu menningarsam-
félagi, dygði ekki að gefa út
fimmtíu bækur á ári. Kröfur til fjöl-
breytni em einfaldlega miklu meiri
í dag en þær vom áður fyrr. Það
er þess vegna ekki bara erfitt að
koma út bókum vegna smæðar
markaðarins, heldur hefur það líka
Sín áhrif að titlunum fjölgar og
upplögin minnka þegar krafa stund-
arinnar er aukið úrval.“
— Hvernig hefur bóksalan þró-
azt undanfarin ár? Það er mikið
rætt um að bókin sé á undanhaldi
fyrir öðram miðlum, til dæmis sjón-
varpi og myndböndum.
„Það er alveg ljóst að tími fólks
ér ákveðin stærð. Þegar svo sífellt
bætist við eitthvað, sem tekur af
tómstundunum, þá tekur það
tímann frá bóklestri eins og öðru.
Hitt er annað mál að það er ákaf-
lega rík hefð í íslenzku samfélagi
að jólin séu tími bókg. Það er ekki
bara slagorð að það séu engin jól
án bóka, og það fólk, sem ef til
vill les ekki lengur á öðmm tímum
árs, gerir það um jólin. Sú breyting
hefur hins vegar átt sér stað að
bókum um ýmis sérefni hefur farið
fjölgandi. Þannig kemur eitt á móti
öðm, og útgáfan tekur breytingum.
Það er líka sama hvaða miðlar koma
til sögunnar og hversu miklar
tækniframfarimar verða, það er
nánast enginn fróðleikur, sem menn
geta aflað sér, án þess að notast
við bækur."
Jón segir að kröfur um meiri fjöl-
breytni á bókamarkaðnum hafi
valdið því að upplög minnki og titl-
um fjölgi, sem auki kostnað útgáfu-
fyrirtækjanna, þrátt fyrir að þau
hafi tekið nýjustu tækni í þjónustu
sína og dragi þannig úr útgáfu-
kostnaðinum. „Það er auðvelt að
segja að útgefendur þurfi ekki að
gera annað en að takmarka titla-
fjöldann til þess að hafa fyrir út-
gáfukostnaðinum, en málið er ekki
svo einfalt. Það þýðir ekki lengur
bjóða upp á fímm ævisögur, tíu
skáldsögur og þar fram eftir götun-
um. Kröfur fólks em allt aðrar.
Útgáfan hefur alltaf verið gríðar-
lega erfið, þótt auðvitað séu í henni
Jón Karlsson, formaður Félags
íslenzkra bókaútgefenda.
sveiflur milli ára. Við teljum að sú
ákvörðun stjórnvalda að leggja ekki
virðisaukaskatt á bækur eftir mitt
næsta ár kunni að mörgu leyti að
skipta sköpum. Það segir sig sjálft
að ef ekki em bærilegar fjárhags-
legar forsendur fyrir útgáfu, kemur
það helzt niður á því efni, sem sízt
selst og erfiðast er að gefa út. Það
er oft menningarefni, og ég hef því
þá trú að þessi ráðstöfun muni hafa
mjög jákvæð menningarleg áhrif. í
Noregi jókst bóksala sem nam
skatthlutfallinu, er virðisaukaskatt-
ur var felldur af bókum. Það hefur
sýnt sig erlendis að hækki bækur
um 1% umfram framfærslu, minnk-
ar sala þeirra sem því nemur, þann-
ig að þarna em náin tengsl á milli.“
Meiri virðing borin fyrir
bókum á Islandi
— Hefur þú einhveijar skýringar
á þvi hvers vegna íslendingar lesa
oggefa út svona mikið af bókum?
„Jólabókaflóðið á sér margar
skýringar og samofnar. Á haftaár-
unum, þegar lítið var af vörum,
styrktist staða bókarinnar mjög, og
sú hefð að gefa bækur í jólagjöf
festist í sessi. Hins ber ekki síður
að gæta að bókmenning hefur verið
mjög snar þáttur í menningarlífi
Islendinga. Við höfum ekki þær
hefðir í öðrum listum, sem ýmsar
nágrannaþjóðir okkar hafa, en við
eigum langa og merkilega bók-
menntahefð. Helztu menningar-
verðmæti íslendinga em fáeinar
sögur ritaðar á gömul skinnblöð."
— Margir segja að bókaútgáfa á
íslandi sé íburðarmeiri en víðast
annars staðar og meira lagt upp
úr bandi og útliti bóka.
„Það er alveg rétt. Þar kemur
annars vegar til sú virðing, sem við
bemm fyrir bókum og hins vegar
það að fyrir mörgum em bækur
gjafir, sem þeir færa sínum nánustu
og vilja að séu veglegar. í þriðja
lagi hefur það sitt að segja að
híbýli íslendinga em íburðarmeiri
en margra annarra þjóða, og bæk-
urnar era hreinlega hluti af því
umhverfi. Eg hef aldrei litið á þetta
á neikvæðan hátt. Ég er alinn upp
við það — eins og flestir Islending-
ar — að maður eigi að fara vel með
bækur og að þær séu mikil verð-
mæti. Frágangur íslenzkra bóka er
almennt miklu betri en gerist er-
lendis. íslenzk bókagerð stendur
mjög framarlega sem iðngrein. Nú
þegar við sjáum fram á það að efna-
hagsumhverfið breytist og fjöl-
þjóðaviðskipti færast í vöxt, þá tel
ég að það skipti miklu máli að
menn séu með.vitaðir um að það
þarf að vera öflugur og nútímalegur
íslenzkur bókagerðariðnaður. Ég
held að útgefendur geri sér það vel
ljóst, að ein af forsendunum fyrir
því að hér þrífist öflug útgáfa er
að hún fari fram hér heima. Ég tel
að menn megi ekki missa sjónar á
mikilvægi þessa fyrir stundarhags-
muni.
Hér þykir sjálfsagt að ganga vei
frá bókum og ég er þeirrar stað-
föstu skoðunar að íslendingar um-
gangist bækur betur en aðrir. Auð-
vitað má deila um þetta og það
má spyija hvort ástæða sé til að
bjóða bækurnar í ódýrari útgáfum.
En þá kemur það á móti að markað-
urinn er svo lítill, að kostnaðurinn
. við sérútgáfur leyfir ekki mikið
lægra verð. Forsendan fyrir lægra
verði kilja erlendis er að það sé
hægt að selja þær í mjög stóm
upplagi. Slíkum bókum fer þó fjölg-
andi á íslandi og þeim mun halda
áfram að fjölga."
Bókmenntaverðlaunin eiga
að örva skapandi útgáfii
— Víkjum að aldarafmæli Félags
íslenzkra bókaútgefenda. Hvernig
er haldið upp á það?
„Það er gert með ýmsum hætti.
í tilefni afmælisins höfum við átt
frumkvæði að stofnun íslenzku bók-
menntaverðlaunanna, og staðið fyr-
ir barnabókaviku, sem ætlunin er
að verði árlegur viðburður í íslenzku
menningarlífi. Afmælishátíðin á
þriðjudagskvöld er lokaatriðið í af-
mælishaldinu. Þar verður greint frá
því hvaða tíu bækur hafi verið vald-
ar úr tilnefningum útgefenda sem
athyglisverðustu bækur ársins. Svo
verður verðlaunabókin valin úr þeim
tíu bóka flokki.“
Jón segir að markmið bók-
menntaverðlaunanna sé að örva
skapandi útgáfu. Þótt í raun sé
hægt að tilnefna til þeirra hvaða
bók sem er, þá sé fyrst og fremst
við því að búast að verk skapandi
höfunda veljist til verðlaunanna.
„Auðvitað getur svo farið að annars
konar bækur fái verðlaun, en það
held ég að þyrftu þá að vera mjög
sérstök verk og með mikið menn-
ingarlegt gildi. Þessi verðlaun eiga
að vekja athygli á því, sem bezt er
gert, og oft mun ljósið ef til vill
falla á bækur, sem ella hefðu ekki
sézt.“
— Hvernig heldur þú að hagur
bókarinnar verði á næstu ámm?
Hvernig munu bókaútgefendur
beita sér til þess að hann vænkist?
„Ég held að það sé langt frá að
saga bókarinnar sé nálægt því að
vera á enda. Það mun ekkert koma
í staðinn fyrir bækur. Bókin er
tæki, sem menn geta' gengið að
hvenær og hvar sem er og notið
án þess að angra nokkurn annan.
Menn geta komizt inn í veröld, sem
þeir sæju aldrei með öðmm hætti
og kafað dýpra í speki og þekk-
ingu, en mögulegt er með öðmm
miðlum. Menn þurfa að nota bókina
til þess að njóta annarra miðla. Það
er hins vegar og verður erfitt að
gefa út bækur á Islandi. Markaður-
inn er lítill og málsamfélagið nær
ekki út fyrir okkar litla land. Það,
sem ég held að útgefendur og þeir
sem vilja veg bókarinnar sem mest-
an þurfi að huga að, er að þær
kynslóðir, sem eru að vaxa úr
grasi, lifi við bækur sem daglegan
kost.
I nágrannalöndum okkar, þar
sem fjölmiðlabyltingin er lengra á
veg komin en hér, hefur hún leitt
til þess að ólæsi hefur aukizt. í
Bretlandi liggja fyrir tölur um ólæsi
sem ættu að verkja menn til um-
hugsunar um hlutverk bóka í
nútímasamfélagi.
Skólar og bamaheimili gegna
mikilvægu hlutverki í því að koma
bókinni á framfæri og móta lestrar-
venjur hjá bömum, en ábyrgðin
liggur þó helzt hjá foreldmnum.
Bóklestur gefur fólki gullið tæki-
færi til þess að ræða við bömin
sín, sem mörgum foreldrum reynist
erfitt. Það er ákaflega mikilvægt
að lesa fyrir böm og ræða við þau
um efni bókanna. Samskipti for-
eldra og bama batna, og þetta verða
mjög verðmætar samvemstundir.
Það er líka vísasta leiðin til mál-
þroska að lesa fyrir börn sem
yngst.“
Jón segist að lokum telja að sam-
vinna bókaútgefenda og höfunda
muni aukast í framtíðinni. „Útgef-
endur hafa auðvitað alltaf reynt að
standa við bakið á höfundum sínum.
Þeir munu reyna í auknum mæli
að koma þeim á framfæri erlendis.
Það er auðvitað krafa tímans líka,
nú þegar ljarlægir menningar-
heimar nálgast hver annan, að
íslenzkir höfundar eigi aðgang að
fleiri lesendum."
ÓÞS
Gestir Árbæjarsafiis virða fyrir sér sýningu á jóiahaldi eins og
það var í prófessorsbústaðnum frá Kleppi um 1920.
Jól á Arbæjarsaftii
KYNNING á jólalialdi og jólaundirbúningi fyrri tímar fór fram
á Árbæjarsafni á sunnudag og komu þangað 4.000—5.000
manns að sögn Aðalbjargar Ólafsdóttur safiivarðar.
Sýnt var hvernig jólahald var
á íslandi í byijun aldarinnar og
hvemig jólin vom undirbúin á
baðstofuloftinu. Jólatré var
skreytt með lyngi, sýndur var
laufabrauðsútskurður og kerta-
steypa, krakkar föndmðu og
gestir fengu að smakka á hangi-
kjöti og laufabrauði. Þá komu
íslensku jólasveinamir í heim-
sókn og skemmtu fólki við jóla-
tréð ásamt 60 bömum úr Ártúns-
skóla.
Að sögn Aðalbjargar tókst
dagskráin sérlega vel og vom
gestir ánægðir með það sem boð-
ið var upp á. Kynning sem þessi
er nýlunda í Árbæjarsafni en
kalla þarf út sumarstarfsfólk og
sjálfboðaliða til að hægt sé að
opna safnið fyrir gestum á vetr-
um.