Morgunblaðið - 14.12.1989, Qupperneq 24

24
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. DESEMBER 1989
Ársrit á gömlum merg
Hið íslenska þjóðvinafélag og
Menningarsjóður halda úti ársritum
tveim, Almanaki og Andvara. Bæði
Standa þau á gömlum merg. Alman-
akið er nokkurs konar vasabók að
viðbættum hinum venjubundna ár-
bókafróðleik. Þar er meðal annars
að finna upplýsingar um gang himin-
tungla, flóð og fjöru, veðurmet og
þess háttar, og yfírhöfuð hvaðeina
sem skiptir tímanum í dægur og dög-
unum í árstíðir. Svo eru þar skrár
um atburði fyrra árs. Segja má að
almanakið sé miðað við lífið í gamla
daga þegar þjóðin lifði svo til ein-
göngu / og af náttúrunni, bændur
eijuðu jörðina og sjómenn réru til
fiskjar. Þó nú séu aðrir tímar og
færri láti sig varða flóð og íjöru eða
ný og nið mundi maður sjá eftir þess-
ari litlu bók, sem alltaf heldur sínu
broti og útliti, ef hún hætti að koma
út.
Andvarí undir ritstjóm Gunnars
Stefánssonar heldur líka í gamlar
hefðir en gengur jafnframt í talsverða
endumýjun lífdaganna. Hópi þeim,
sem skrifar í ritið, er að nokkra leyti
deilt með Tímariti Máls og menning-
ar. Því fer þó fjarri að Andvari fylgi
sömu línu. Andvari er ekki pólitískt
rit að séð verði. Það byggir að vissu
marki á venjum sem era allt að jafng-
amlar ritinu. Til dæmis er hefð fyrir
því að hver árgangur heQist með einni
ýtarlegri minningargrein. Að þessu
sinni ritar Páll Theódórsson um Þor-
bjöm Sigurgeirsson. 0g fleira er
þama um iátna. Birt era tvö erindi
sem flutt vora við sérstök tækifæri,
Á aldarafmæli Gunnars Gunnarsson-
ar eftir Svein Skorra Höskuldsson
og Guðbrandur Vigfússon eftir Bene-
dikt S. Benedikz. Ljóð era nú birt í
Andvara sem mig rekur ekki minni
til að algengt hafí verið fyrr á tíð.
Ritstjórinn vill sýnilega að Andvari
verði að mestu leyti bókmenntarit.
Ekki er það þó orðið enn sem kom-
ið er. Enn flytur ritið blandað efni.
Og ekki sýnist það allt jafnnýstár-
legt. En meðal bókmenntaefnisins
má nefna hugleiðingu Sigfúsar Daða-
sonar Óstýrilátur og bljúgur, um ný-
útgefin Þórbergs-rit. Ef til vill er það
að bera í bakkafullan lækinn að vekja
athygli á Þórbergs-efni svo mikið sem
um hann hefur verið skrifað á þessu
ári vegna aldarafmælis. Hálærðir
spekingar hafa sett sig í stellingar í
þeim tilgangi að brjóta til mergjar
rit meisfarans, stundum með upp-
skrúfuðu og lítt skiljanlegu málæði
sem hvergi kemur nálægt efninu en
svífur einhvers staðar fyrir utan það
og ofan. Keyra þeir þá höfuð á bak
aftur og kópa upp á verk Þórbergs
eins og hann hafi verið furðuvera frá
öðram heimi. En athuganir Sigfúsar
era ekki af því taginu. Sigfús beitir
engri tilbúinni fræðaformúlu til grein-
ingar á bókum Þórbergs en gengur
beint að efninu. Gerla veit hann að
Þórbergur var í fyllsta máta mann-
legur og hreint ekkert yfírskilvitlegt
við verk hans né persónu. Af öllu
því, sem skrifað hefur verið um Þór-
berg í ár, tel ég þessa grein Sigfúsar
vera með því skiljanlegasta og sann-
asta. En um leið verð ég að vekja
athygli á annarri hugleiðingu eftir
Sigurð Þór Guðjónsson sem birtist í
síðasta hefti Tímarits Máls og menn-
ingar. Hún er að sama skapi frábær.
Að mínu viti segja þessar tvær grein-
ar meira en flest annað sem skrifað
hefur verið um Þórberg í seinni tíð.
Báðir minna þeir á, Sigfús og Sigurð-
ur Þór, að þrátt fyrir hreinskilnina,
sem Þórbergi hefur einatt verið hrós-
að svo mikið fyrir, hafi hann ekki
látið falt hvað sem var. Báðir leiða
rök að því að Þórbergur hafi á sinn
hátt vérið dulur maður og reyndar
snillingur að villa um fyrir fólki þann-
ig að sjaldnast var hægt að átta sig
á hvenær hann talaði í gamni og
hvenær í alvöra. Það var vörn hans
í viðsjálum heimi. Þórbergur varjafn-
an var um sig og tók óstinnt upp ef
einhver reyndi að vaða ofan í hanp.
Hins vegar var hann óspar að hafa
í flimtingum ýmsar persónulegar
minningar sem lítt eða ekki snertu
hans viðkvæmustu tilfinningar.
Stílbrögð hans verða að sjálfsögðu
að skoðast í því ljósinu.
Séra Gunnar Kristjánsson skrifar
um ævisögur presta sem komið liafa
út á seinni áram og í framhaldi af
því um prestsímyndina nú á tímum.
Séra Gunnar leggur hlutlægt mat á
efni það sem hann fjallar um. Hann
minnir meðal annars á hvernig
prestsstarfið hefur breyst á þessari
öld frá því er presturinn þjónaði fá-
mennum sveitasöfnuði til þess er
Unglingar í frumskógi
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Höfundur: Hralnhildur Valgarðs-
dóttir
Útlit kápu: Almenna auglýsinga-
stofan
Prentverk: Prentsmiðjan Oddi hf.
Útgefandi: Æskan.
Þetta er sjálfstætt framhald verð-
launa- og metsölubókarinnar Leður-
jakkar og spariskór. Það hlýtur að
hafa verið kvíði í huga höfundar, er
hann ákvað að segja meir af söguper-
sónum sínum, sem eignuðust hylli
svo margra fyrir tveim árum. Öftast
er erfitt að ná takti við þá er við
höfum ekki hitt lengi, en svo er ekki
Prufu-hitamælar
+ 50 til + 1000 C
í einu tæki með elektrón-
ísku verki og Digital sýn-
ingu.
V^stoyöftJ t6 - Shnr 1 «80-132»
um alla, sumra skóhljóð máir tíminnn
aldrei úr nálægð þinni eða eyrum.
Það hefir hann heldur ekki gert hér.
Höfundur og vinir hans fara á kost-
um um sviðið, tápmiklir, viðfelldnir
sem fyrram.
Sumri hallar. Unglingavinnan á
enda, og þar er okkur boðið til sögu.
Tóti og Orn leggja mest til hennar,
dögum þeirra og -lífi kynnumst við,
og það er bjart yfir þessum drengj-
um, heiðríkja hins heilbrigða ungl-
ings. Um sviðið flögra vinir þeirra,
sumir til þess að sveipa það spennu,
sanna síðan að ekki er allt sem sýn-
ist (Lúlli); sumir til þess að vara við
hættum gelgjuskeiðsins (Sonja);
-sumir til þess að fá ung hjörtu til
þess að slá hraðar (Linja, Elísa);
sumir til þess að sanna að til era
þeir er ár nægja ekki til þroska (afi
Lúlla); sumir að þau nægja heldur
ekki til að venja af slæpuhætti eða
auka kjark (afi Tóta). Það væri svik
við lesandann að rekja söguþráðinn
nánar, honum verður hann sjálfur
að kynnast, og ég fullvissa hvem sem
er, að hann verður ekki fyrir von-
brigðum. Hrafnhildur segir listilega
vel frá, hleður söguna spennu eftir-
væntingarinnar, hraðinn er mikill,
kímni og alvara vega salt, svo að
þú leggur bókina ekki frá þér fyrr
en hún er öll. Auðvitað era söguper-
sónumar, ungu ástfangnar upp fyrir
bæði eyra, sveiflast milli eftirvænt-
ingar og ótta, og þessu lýsir Hrafn-
hiidur svo, að fyrirmynd mætti vera
ungum höfundum. Hér er aldrei yfir
strik velsæmisins farið, en allt sagt
sem segja þarf.
Mál hennar er lipurt og fallegt,
og þegar hún hefir sorfið af einstaka
hortitti, bamabablið, t.d. „Amma
elskar að leggja sig...“ (42) eða
„Ferlegt ástand" (82), þá verður það
frábært.
Kápan er skemmtilega skreytt, og
frágangur allur til mikils sóma. Hafi
útgáfan þökk fyrir frábæra bók.
Hrafnhildur Valgarðsdóttir
Gunnar Stefánsson
hann varð sálusorgari í þéttbýlinu.
Góð hugleiðing!
Gunnar Stefánsson skrifar um
síðustu bók Jóhanns Hjálmarssonar,
Glugga hafsins, með hliðsjón af fyrri
bókum skáldsins. Gunnar er manna
fundvísastur á sérkenni í skáldskap
og öðram lagnari að bijóta til mergj-
ar hluti sem í fljótu bragði sýnast
vera flóknir. Hann rekur feril Jó-
hanns frá fyrstu bók hans til þessar-
ar síðustu sem hann telur með hans
bestu. Að mínum dómi er þessi rit-
skýring Gunnars á sterkum rökum
reist. Þrjátíu og þijú ár eru nú liðin
frá því er Jóhann sendi frá sér sína
fyrstu bók. Margt hefur breyst á
þeim tíma og hefur ljóðlistin síst far-
ið varhluta af því. Hitt vekur líka
athygli að sumt hefur ekki breyst.
»Þegar byltingin er „föst í sessi“
gerist að sjálfsögðu ekkert meir —
þangað til ný bylting hefst, en hún
hefur látið á sér standa,« segir Gunn-
ar Stefánsson og bendir jafnframt á
hvílík mótsögn felist í slíku orðalagi.
Ljóðlist Jóhanns hefur oft farið á
undan. Formbylting hans hefur áldrei
orðið »föst í sessi.« Gunnar víkur að
opnu Ijóði og fagnar því að Jóhann
skuli að nokkru hafa horfið frá þeirri
stefnu; ljóðið sé þess eðlis að það
verði að búa yfir einhverri dul, »skáld-
skapurinn krefst kyrrðar, íhugunar,
næðis. Hann lætur ekki allt uppi á
yfirborðinu, — hann er ekki blaða-
grein eða sjónvarpsauglýsing.« En
opna ljóðið gat aldrei varað nema
tímabundið, það var áfangi á lengri
leið; eins konar viðstaða skálds til
að átta sig. Vafalaust finnst fleiri
skáldum sem þau þurfi að ganga í
gegnum eitthvað svipað. Þessa dag-
Hversdagsskór
o g skýjaborgir
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Höfundur: Björgúlfur Ólafsson.
Hönnun kápu: Þórhallur Þráins-
son.
Setning: Bjargey.
Prentun: Viðey.
Bókband: Flatey.
Útgefandi: Prentþjónustan Metri
og höfundur.
Það fer ekki milli mála, að hér er
bók, sem unglingar munu fagna. Hún
segir frá krökkum á gelgjuskeiði,
segir frá amstri þeirra og önn í
skóla; segir frá draumum þeirar og
þrám; ótta barnsins við sjálft sig;
óttanum við sogaflið, sem dregur þau
nauðug, viljug áfram. Þetta eru
venjuleg böm, þú og ég, og okkur
er boðið inná heimili þeirra, sumra,
svona eins og til þess að undirstrika,
að enginn er einn við gerð sinnar
gæfu.
Höfundur er meistara penni, und-
arlega þroskaður stíll hjá svo ungum
manni, gefur fyrirheit um mikil af-
rek. Persónur sögunnar eru lifandi
og skýrar, einkum finnst mér vel
hafa tekizt til með Halla (Aðalsteins-
son) og Dísu, og granur minn er,
að þau séu fulltrúar radda í bijósti
skáldsins sjálfs. Sum atriði bókarinn-
ar era hreint frábær, til dæmis upp-
haf lýsingarinnar á skemmtiferðinni
í skólalök (132—134), þú lest ekki
aðeins, þú sérð atburðina gerast. Til
hamingju ungi höfundur.
En þá kem ég að því er mér finnst
miður um söguna. Höfundi er mikið
niðri fyrir, vill hafa áhrif til góðs,
dregur fram myndir sem við könn-
umst við, ætlar þær sem undirstrikun
sinna eigin orða. En hér þarf að fara
að með gát, og mýkri orðum hefði
þurft að fara með harmsöguna á
bls. 27. I þessari gerð er hún ekki
við hæfi.
Auðvitað er ég orðinn gamall,
smekkur minn því merktur, en skelf-
ing særir mig, þegar svona snjall
ana era t.d. að koma út ljóð sem að
forminu til.minna á það sem Jóhann
var að senda frá sér fyrir tólf til
fimmtán áram. En um Glugga hafs-
ins, eftir á að hyggja, segir Gunnar
að hún sé »í senn ljós og dökk, ein-
föld og dui.;<
Af öðru efni þessa Andvara þykir
mér svo hlýða að nefna grein Ey-
steins Sigurðssonar, Alþýðuskáld og
rómantík. Eysteinn hafnar þeirri
venju bókmenntafræðinga að draga
þá út úr, Bólu-Hjálmar og Sigurð
Breiðfjörð, og kalla »alþýðuskáld«
þegar fjallað er urn skáld 19. aldar
sem að öðra leyti er þá flestum safn-
að undir fyrirsögnina: rómantík.
Dilkadráttur sá hefur hingað til átt
að gefa til kynna að rómantíkin hafí
verið alþjóðleg menntastefna sem
skólagengnir menn einir hafi getað
tileinkað sér. Skáld eins og Bólu-
Hjálmar og Sigurður Breiðfjörð, sem
kúrðu hver í sínu horni, hafi ómögu-
lega getað viðrað sig í þess háttar
hámenningarlegu andrúmsklofti og
því hljóti þeir að vera sér á blaði —
»alþýðuskáld!«
Sá er þetta ritar hefur líkt og fleiri
tamið sér kæk þennan og talið sjálf-
sagt. Eysteinn stær þessu upp í hálf-
kæring og býr til hliðstæð en um
Ieið dálítið kátleg dæmi sem ætlað
er að sýna fram á hve skiptingin sé
í raun og veru fráleit. En vissulega
hefur hann talsvert til síns máls. Al-
þjóðlegar stefnur lærast ekki aðeins
í skólum og akademíum, þær eins
og berast með vindum og liggja í
loftinu og ná til allra, lærðra jafnt
sem ólærðra, og yfirleitt til hvers
þess sem opinn er fyrir veðrum menn-
ingarinnar.
Áráttuna að flokka fengum við í
arf frá 19. aldar mönnum en það
tóku þeir upp sumpart fyrir áhrif frá
náttúruvísindunum. Gerum okkur
ekki í hugarlund að bókmenntasagan
hafi verið skrifuð í eitt skipti fyrir
öll. Einhvern tíma verður þetta allt
stokkað upp, flokkunin sem annað.
Þá bendir Eysteinn á að rómantík-
in, sem setti þjóðernið ofar öðra,'
hafi af þeim sökum birst með ólíkum
hætti í hinum ýmsu löndum. Sé því
varhugavert að fella gervalla stefn-
una undir einhveija eina heildarskil-
greiningu. Það er einnig hveiju orði
sannara. Hitt er svo annað mál að
flokkun og skilgreining, þótt ófull-
komin sé, hefur sína'kosti. Það er
að segja ef hún er einungis notuð sem
viðmiðun og ekki tekin of bókstaf-
lega.
Björgúlfur Ólafssoii
höfundur apar „piss og tippa japl“
þeirra sem aðeins bultað geta. Það
er hægt að ná saman árangri í huga
lesandans, með hefluðum orðum, sem
leiðir hann til þess framhalds, er
þroski hans kýs. Að segja hluti und-
ir rós er list, skemmtilegt list, en
hana þarf að æfa. Sjónvarpsmynda-
taka undir rekkjuvoðum æsajú ungl-
ingana, en verður aldrei annað en
aumkunarverð sölubrella. Að þessu
slepptu er sagan góð, hefði hlotið
orðið frábær, ef höfundur hefði verið
strangari við útstrikarnir.
Kápumynd bráðsnjöll og frágang-
ur allur frábær.
Slæmur fjárhagur og þverrandi
olíubirgðir í austri og vestri
valda ráðamönnum vaxandi
áhyggjum svo að þeir hyggja
á víðtækt samkomulag
um afvopnun.
Framleiðendur vopna og
olíu í Bandaríkjunum svífast
einskis til að koma í veg fyrir
undirritun afvopnunarsamningsins.
I
m
íhii
w mÉ
Jp
ÍSAFOLD