Morgunblaðið - 14.01.1990, Blaðsíða 18

18 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. JANÚAR 1990
HUGLEIDINGAR UM SAMTALSBOKASPRENGINGUNA A JOLAMARKAÐNUM
Hvap er svona
merkilegt
eftir Jóhönnu Kristjónsdóttur
FORMÚLAN AÐ samtalsævisögubók er ósköp
svipuð í ár og hin síðustu; þekkt manneskja,
helst umdeild vegna lífs eða framkvæmda. Altj-
ent manneskja sem er hægt að auglýsa upp.
Fjörugt einkalíf er allt að því nauðsynlegt og
má alltaf krydda dálítið ef sannleikurinn hrekkur
ekki til að uppfylla lesendaþarfir. Æskilegt er að
viðkomandi sé hress og skemmtilegur, barlómur
í hófi en „raunsannur", ekki má vera með of aug-
ljósar svívirðingar um náungann en þess gætt að
gefa dálítið i skyn. Verkalýðsforingjar skuiu vera
hispurslausir, athafnamenn skorinorðir, pólitíkusar
ósmeykir, furðufuglar fyndnir og konur eiginlega
allt þetta og auk þess eru hjónabönd þeirra forvitni-
legri en karlanna. Þær skyldu gæta að tala með
húmor um fyrrverandi eiginmenn og sveipa þá sem
látnir eru hæfilegum ljóma. Tortryggilegt er að tala
of vel/illa um látið fólk í svona bókum. Fjörutíu og
fimm bækur sem flokka má undir ævisögur með til-
brigðum komu nú út. Það ber öllum saman um að það
hafi orðið sprenging, markaðurinn hafi ofmettast og
margir útgefendur sleiki nú sár sín. Þó eru fáir tilbún-
ir að kveða upp úr með að samtalsbókin heyri sögunni
til. „Samtalsbækui-nar eru samt að koma óorði á ævisög-
una,“ sagði útgáfústjóri Máls og menningar, Halldór Guð-
mundsson. „Þær voru margar ótrúlega hroðvirknislega
unnar. Sú aðferð hefiur smám saman orðið ofan á að útgef-
andi hringir í vænlegan viðmælanda og oft þarf ekki mikl-
ar fortölur til að hann fallist á að um sig verði skrifuð bók.
Síðan er náð í röskan skrifara, oftast blaðamann, og svo er
að demba sér í verkið. Stundum fá menn þijá mánuði en
ég veit að samtalsbók hefur verið skrifuð á mánuði." Eins
og áður sagði virðist sem samtalsbækur komi út áfram, það
er ekki víst að Gylfi Gröndal, höfúndur allmargra bóka um
erlenda menn og innlenda, hafi rétt fyrir sér um að forvitni
okkar sé svalað. En væntanlega leggja forlög og höfúndar
meiri vandvirkni í slíkar bækur eftir þá útkomu sem varð nú.
um þigf
Enn sem komið er reynist
varla gerlegt að fá réttar
upplýsingar um söluna á
bókum fyrir jólin. Samt
er trúlegt að heimildar-
menn tveir hjá útgáfufyrirtækjum
sem gáfu mér upplýsingar gegn
nafnleynd fari nokkuð nálægt sanni.
Undir venjulegum kringumstæð-
um mundi hnýsileg samtalsævibók
seljast í 6-8 þúsund eintökum. Topp-
sölubækur nú fóru varla í meira en
4-5 þúsund eintökum hvað sem líður
hressilegum fullyrðingum útgef-
enda. Sönnu nær að fæstar hafi
farið yfir 2 þúsund. Og margar náðu
ekki helmingi þess. Hvort bóksala
dróst almennt saman um 40% eins
og sagt hefur verið liggur ekki alveg
fyrir en þeir félagar töldu það ekki
fjarri lagi. Oftast staðhæfir bókaút-
gefandi að venjuleg bók þurfi að
seljast í 1.500 eintökum til þess að
bera sig. Er þá miðað við að ekkert
sérstakt sé í hana borið. Öllu trú-
iegra er að slík bók standi á sléttu
þegar náð er þúsund eintökum. Jafn-
vel hundrað eintökum fyrr.
Þegar gluggað er í allar þessar
bækur sem setja má undir ævisagna-
hatt fyrir þessi jól er greinilegt að
það er fjarri lagi að skipa þessum
bókum á sama bekk. Raunar flokka
þær sig sjáifar nokkuð skýrt þegar
að er gáð. Með örfáum undantekn-
ingum og að nokkrum varnöglum
slegnum á þó meirihlutinn það sam-
eiginlegt að fjalla um sviðsljósaper-
sónur, eða að minnsta kosti fólk sem
má með sæmilega góðu móti aug-
lýsa upp sem slíkt. Athygli vekur
einnig að langoftast eru tveir um
bókina, skrásetjai'i og frásagnar-
maður. Það er því eftirtektarverðara
að sumt af því fólki sem lætur aðra
skrifa um sig hefur áður tjáð sig í
rituðu máli og stundum með ágætum
' árangri. Forvitnilegt er að bregða á
loft þeirri hugmynd að með þessu
telji frásagnarmaðurinn að hann
firri sig dulítilli ábyrgð og leggi
hana á hendur þess er skrifar upp
eftir honum. Þórarinn Friðjónsson,
útgáfustjóri hjá Vöku/Helgafelli, tók
að nokkru undir þessa skoðun og
var á honum að heyra að í framtí-
ðinni yrði ef til vill meira lagt upp
úr að frásagnarmaður sjái sjálfur
um að skrásetja minningar sínar.
Vaka/Helgafell var með þrjár
ævisögur/samtalsbækur fyrir jólin
og Þórarinn sagði að margt benti
til að þessi sprenging sem hefði orð-
ið nú gæti leitt til að hugað yrði að
þessari bókmenntagrein á annan
hátt. Hann lagði þó áherslu á að
sitt forlag myndi án efa halda áfram
að bjóða slíkar bækur því sýnt væri
að lesendur hefðu áhuga á þeim.
Framboðið nú hefði einfaldlega verið
of mikið og það væri sjálfsagt ekki
fyrir það að synja að sumar bókanna
á markaðnum hefðu mátt vera vand-
aðri.
Það er ekki of djúpt í árinni tekið
að segja að þessar bækur séu jafn
misjafnar og þær eru margar og er
þá ekki bara verið að tala um al-
menn gæði. Ég hef nú síðustu vikur
lesið allmargar þessara bóka, meðal
annars nokkrar þeirra sem seldust
mest, aðrar sem duttu upp fyrir og
nokkrar þar á milli. Þetta var afar
misskemmtileg lesning og nokkrar
bækur komu verulega á óvart; ann-
ars vegar vegna þess að sumar voru
góðar og fýsilegar og aðrar voru
óhemju vondar og illa skrifaðar.
Sumar eru með nýtum fróðleik og
læsilegar, bersöglisþörfin ekki alveg
að kæfa höfunda þó ýjað sé að hinu
og öðru. Aðrar eru vel skrifaðar og
vandvirknislega unnar, heimilda get-
ið þegar ástæða er til, ekki velt sér
upp úr málum heldur lífssagan sögð
og skráð af kunnáttusemi og lipurð
svo að lesandi fékk nokkuð fyrir
snúð sinn. Hann gat lagt bókina frá
sér alveg sæmilega dús og nokkru
nær sem skiptir að mínu viti tölu-
verðu máli.
Enn eru svo þessar erkijólabæk-
ur, útbúnar með flestu því sem til
þarf til að svala fróðleiksþorsta les-
enda. Þær bækur eru með því merki
brenndar að vera unnar í miklum
flýti og lítið gert með vandvirkni í
efnismeðferð. Ytri búnaður er oft í
miklu ósamræmi við innihaldið.
Spyija má og spurt hefur verið
að hveiju er stefnt með þessum bók-
um. Ég er eindregið þeirrar skoðun-
ar að ævisögur og góðar samtals-
bækur teljist hiklaust til bókmennta
og þarf ekki nema vitna til ævisögu
séra Árna Þórarinssonar eftir Þór-
berg Þórðarson og síðan í kompaníi
við allíf ið eftir Matthías Johannessen
sem ég leyfi mér að telja fyrstu
samtalsbókina af þeirri gerð sem
þær bestar verða. Allir viðmælenda
minna nefndu bók Matthíasar sem
brautryðjendaverk sem telja mætti
til sígildra bókmenntaverka. Því er
deginum ljósara að slíkar bækur
hljóta að eiga rétt á sér, en „nú
orðið virðist mér oftar sem útgefend-
ur séu að selja fólk en ekki bók“
eins og Gylfi Gröndal orðaði það.
Þórarinn Friðjónsson sagði að einatt
hefðu forlögin frumkvæði að því að
slíkar samtals- og minningabækur
væru skrifaðar og reyndu að koma
auga á góða viðmælendur og fá
síðan hæfa menn til að ræða við þá.
Um flestar ef ekki allar þessara
bóka hefur verið fjallað hér í blaðinu
og enda eni hér á ferð almennar
hugleiðingar. Af þeim bókum sem
ég las eru aðeins tvær sem ég gæti
hugsað mér að eiga uppi í hillu og
lesa aftur: "Dúfa töframannsins og
Eins manns kona. Ég ítreka enn og
aftur að ég er hér fyrst og fremst
að tala um tveggja manna bækur
og geri það sér í iagi vegna þess
að ein bók sem vissulega telst ævi-
saga sker sig úr og af henni mættu
margir læra. Það er bók Guðrúnar
P. Helgadóttur um föður sinn, Helga
lækni Ingvarsson.
En óneitanlega bera æði margar
bókanna með sér að þær eru unnar
í miklum f lýti. Stundum er forlögun-
um um að kenna því að skrifarar
fá lítinn tíma og einhverra hluta
vegna láta þeir það gott heita. Gylfi
Gröndal og Ingólfur Margeirsson
sögðu báðir að það væri afar mikil-
vægt að samtalsævisaga væri unnin
rólega og fólkið sem talaði saman
yrði að fá sæmilegan tíma til að
kynnast. Kynni milli aðilanna eru
þó greinilega ekki einhlít til að
árangur náist - en sakar væntan-
lega sjaldan. „Það verður sömuleiðis
að sinna gagnaöflun betur og kynn-
ast umhverfi viðmælandans“, sagði
Ingólfur.
Bók Ingólfs Margeirssonar um
Guðmundu Elíasdóttur, „Lífsjátn-
ing“, sem kom út 1981, er án efa
með snjallari bókum þessarar gerðar
frá seinni árum. Ingólfur var þeirrar
skoðunar að blaðamenn sem taka
að sér að skrifa samtalsbækur átti
sig ekki alltaf á því að við gerð
þeirra sé óhugsandi að beita sams
konar vinnubrögðum og við vinnslu
viðtals í blaði og tímariti og því verði
útkoman upp og ofan.
Ýmsir lesendur sem ég spjallaði
við viidu skella allri skuld á útgef-
endur á því hvernig komið væri með
þetta samtalsbókaform. Þeir sæju í
þessu fljóttekna peninga. Sama
máli gilti um höfunda þessara bóka.
Ég er ekki alveg viss um að þetta
sé einhlít skýring. Hvað þá með hina
manneskjuna - þá sem „ævisöguna“
segir? Ég sé ekki nokkra minnstu
ástæðu til að fkra hana ábyrgð.
Þegar allt kemur til alls er alræðis-
vald skrifara varla slíkt að frásagn-
armaður hafi ekki eitthvað að segja
um gerð bókarinnar.
Ingólfur sagði aðspurður um þetta
atriði að kannski væri fólk með dá-
litla glýju í augum, langflestir yrðu
upp með sér ef áhugi væri sýndur
á að skrifa um þá bók og treystu
þeir um of á ritara og síðan útgef-
anda. „Það er synd þegar peningar
og hégómi ráða ferðinni, því að
ævisagnaformið er mikil listgrein og
mér finnst hreint afleitt hversu mjög
þessar bækur hafa versnað," sagði
Ingólfur.
Gylfi Gröndal sendi frá sér sögu
Hrefnu dóttur Einars skálds Bene-
diktssonar nú fyrir jólin. Það var
Dúfa töframannsins. Hann sagði að
áratugur væri síðan hann lagði
fyrstu drög að bókinni. Gylfi sagði
eins og aðrir sem ég talaði við að
ofvöxtur hefði hlaupið í útgáfuna
fyrir þessi jól en meginástæðuna
fyrir útgáfu bóka af þessu tagi væri
ásókn manna í persónufróðleik. „Það
er góðra gjalda vert en mér finnst
þeim þorsta hafi fyrir löngu verið
svalað,“ sagði hann. Gylfi og Ingólf-
ur bentu á að þetta bókaform, blanda
samtals og ævisögu, ætti sér ekki
ýkja langa hefð og hefði í reynd
hafist með áðurnefndri bók Matt-
híasar Johannessens um Þórberg
Þórðarson.
Gylfi Gröndal sagðist löngum
hafa verið á því að bók af þessum
toga þyrfti að uppfylla þijú skilyrði;
vera vel skrifuð, skemmtileg og
síðast en ekki síst yrði hún að hafa
heimildagildi. Gylfi var á því að út-
gefendur ættu stóra sök á því hvað
hefði verið mikið um hroðvirknislega
unnar bækur. Þótt sumar þessara
bóka hefðu fengið mjög vonda
dóma hefði það ekki dregið úr sölu
þó samdrátturinn hefði að sönnu
verið meiri en menn bjuggust við.
„Það sýnir að það var verið að selja
fólk en ekki bækur,“ sagði hann.
Gylfi sagði að hægt væri að taka
undir það að útgefendur leituðu að
fólki sem talið væri að almenningur
hefði áhuga á. Ekki féllu allir í kram-
ið.
Hann sagðist til dæmis hafa verið
með gott efni í höndunum fyrir
nokkrum árum að því er hann taldi.
Það var fullorðin kona sem hafði frá
mörgu að segja. Þá hefði verið kvart-
að undan því að „hún kæmi ekki
nógu vel út í sjónvarpi". Gylfi sagði
að þar með væri þetta orðinn iðnað-
ur en ekki bókmenntaiðja.
Aðspurður um þessa sprengingu
nú sagði Ingólfur Margeirsson, að
ef til vill seldust reyfarar ekki eins
og þeir hefðu gert. íslenskar skáld-
sögur eru alltaf vonarpeningur en
ævisögur hafa gengið vel. Því gæti
þetta verið hluti skýringar. Nú hefði
á hinn bóginn flætt út úr og því
væri spurningin hvaða leiðir verða
farnar fyrir næstu jól. Þórarinn Frið-
jónsson sagði að Vaka/Helgafell
myndi kappkosta að vera með góðar
bækur sem stæðu upp úr á markaðn-
um en það væri óhjákvæmilegt ann-
að en taka nokkurt mark á þessari
gagnrýni sem sett hefði verið fram.
Hins vegar þætti honum sem bók-
menntagagnrýnendur létu samtals-
bækur dálítið fara í taugarnar á
sér. Ekki væri fyrir að synja að eitt-
hvað af þeirri gagnrýni sem fram
hefði komið væri réttmæt en honum
fyndist samt að góðar samtalsbækur
nú .hefðu orðið fyrir alltof miklu
aðkasti. Aftur á móti sagði Halldór
Guðmundsson að hann áliti að það
veitti ekki af að útgefendur allir sem
einn byggju við aðhald og „bóka-
útgefendur verða að sætta sig við
að þeim sé gefið á baukinn. Þetta
tók út yfir allt fyrir síðustu jól.“
I umfjöllun um samtalsbækurnar
var gagnrýnt hversu augljóst var
að skrifarar notuðu segulband við