Morgunblaðið - 30.01.1991, Blaðsíða 16

16
__________tecr haOmai .os-flUOAQuaivqiM qiGAjaMimoM
——————MÖRfHjNBLADID MIÐVIKUDAGUR 30. JANÚAR 1991
Leikhúsaðsókn hefur verið
mikil og vaxandi um langt
skeið, eða allt frá því að
Þjóðleikhúsið var opnað
1950 og það má í rami segja
að leikhúsið sé hér
almemúngseign, gagnstætt því
sem sagt verður um leikhúsið
víðast í Vestur-Evrópu, þar sem
hlutfallslega fáir sækja
leikhúsm miðað við höfðatölu.
Hins vegar er ýmislegt sem
bendir til þess að að sókn og
áhugi á leikhúsi fari hér
dvínandi. Mikið hefur verið
rætt og ritað um leikhúsið hér
undanfarið vegna þeirra
endurbóta og breytinga sem
verið er að gera á .
Þjóðleikhúsinu. Þá hefur opnun
nýrrar leikhúsbyggingar,
Borgarleikhússins, einnig verið
ofarlega í hugum manna. En
leikhúsið er ekki bara þessi
umgjörð. Það er því ekki úr
vegi að huga að innihaldinu,
leiklistinni sjálfri.
Hvert er erindi leiklistarimiar við samtímann?
Þjónusta við
sannleikann
Rætt við Helgu Hjörvar, skólastjóra Leiklistarskóla Islands
Nú stendur fyrir dyrum leiklist-
arþing, sem haldið verður laugar-
daginn 2. febrúar á vegum Leiklist-
arsambands íslands að Hótel Lind,
Reykjavík. Yfirskrift þingsins verð-
ur „Hvert er erindi leiklistarinnar
við samtímann?“ Þar mun leikhús-
fólk og fleiri velta þessari spumingu
fyrir sér og leita svara. Þar sem
slík umræða ætti ekki að vera þjóð-
inni síður mikilvæg en öll sú um-
ræða sem fram hefur farið um
endurbyggingu og breytingar ann-
ars vegar og opnun nýs leikhúss
hins vegar, mun verða rætt við fjóra
reynda leikhúsmenn um þá hlið sem
snýr að hinu skapandi starfi innan
leikhússins, inntaki og erindi listar-
innar sjálfrar.
Fyrsta viðtalið fer hér á eftir,
en næstu þrjá daga munu hin þijú
birtast í blaðinu.
Sp.: Getur maður svarað með
einni setningu eða örfáum hvaða
hlutverki leikhúsið gegnir í þjóðfé-
laginu?
Helga: Það get ég ekki, en ég
gæti frekar svarað í fáum setning-
um hvað leikhús á ekki að vera.
Tilgangur listarinnar er, fyrir mér,
að hjálpa mönnum að glöggva sig
á veruleikanum, skilja tilvemna og
sjálfa sig betur. En það er engin
forskrift tiL Listin getur veitt svör
við spumingum sem okkur hug-
kvæmist kannski aldrei að bera
fram. Þetta á auðvitað við um Ieik-
listina eins og aðrar listir.
Siðgæðið
Sp.: Sá veruleiki sem við lifum í
er veruleiki sem á ýmsan hátt er
búinn til af fjölmiðlunum. Er leikhús-
ið partur af blekkingunni? Er leik-
húsið skyggnt á þann veruleika sem
við hræmmst í (samtímann)?
Helga: Leikhúsið byggir raunar
á blekkingu, en hún er auðvitað
allt annars eðlis en sú sem hér er
átt við, sú er umlykur okkur alla
daga og þrengir sér alls staðar inn,
líka inn í „blekkingaheim" leikhúss-
ins. Auðvitað dregur leikhúsið alltaf
dám af tíðarándanum og þarf
sterka einstaklinga, eða sérstakar
aðstæður til að ijúfa þær viðjar.
Hér kemur einnig til sjálfvirk rit-
skoðun og ijárhagsleg aJEkoma, sem
einkum getur orðið stofnanaleik-
húsunum fjötur um fót í þessum
efrium. En mér finnst íslenskt leik-
húsfólk vera að verða sér meðvit-
aðra um þennan vanda.
Sp.: Mér dettur í hug siðgæðis-
viðhorf, þetta er orð sem er sjaldan
notað. Hefur maður eitthvert sið-
ferðisviðhorf í leikhúsinu og hvert
er það þá? Hvaða ábyrgðartilfinn-
ingu hefur maðm- í vinnunni í leik-
húsinu og þá gagnvart hveq'um?
Helga: Þar sem hver leiksýning
er ekki hluti af heild, heldur ejn-
stakt fyrirbrigði, þá er erfitt að
greina heildarsamhengi. Það er í
eðli starfs leikarans að hann ber
fyrst og fremst ábyrgð á sínu eigin
hlutverki, það er annarra að setja
það í víðara .samhengi, t.d. leikrita-
höfundar, leikstjóra og listrænnar
stjðfnar leikhússins. Leikstjórar eru
yfirleitt aðeins ráðnir til eins verk-
efnis í senn og vita þá ekki hvenær
þeir muni aftur koma til vinnu í
sama leikhúsi, né að hvaða verk-
efni. Vinna þeirra beinist því öll
að einu afinörkuðu verki, tiltekinni
frumsýningu og lýkur þar. Sagt
er að það sé hlutverk listrænnar
stjómar hvers leikhúss að móta
siðgæðisviðhorf, en ljóst er að slík-
ar ákvarðanir yfirboðara verða allt-
af skilyrtar vilja þess fólks, sem á
að fara eftir þeim. Siðgæðisviðhorf
í þjóðfélaginu eru mjög á reiki þó
að vaxandi áhuga gáeti nú á sið-
fræði. Áhrif kristilegs siðgæðis eru
minni en áður, en sú hugsjón að
algjört félagslegt réttlæti sé fram-
kvæmanlegt hefur beðið hnekki,
eigingimi og græðgi ráða ríkjum.
Boðorðið en Þú átt ekki að gæta
bróður þíns. Þetta hefur auðvitað
áhrif víða í leikhúsinu, eigin frami
verður markmið í sjálfu sér. En
leikhúsið er ekki fyrir leikara, ekki
til fyrir leikstjóra eða höfunda né
aðra leikhússtarfsmenn, það er til
fyrir fólkið og markmið þess hlýtur
alltaf að vera að ná eyrum þess.
Verði tilgangur leikhússins sá einn
að sjá einhveijum fyrir vinnu deyr
það.
Sp.: Höfum við siðferðisskyldur?
Eigum við að láta sannfæringu
okkar ráða eða „hagsmuni“? Er
listamaðurinn þjónn sannleikans
eða er hann að þjóna persónulegum
hagsmunum? Má tala um heið-
arleika listamannsins, eða hvað
merkir það?
Helga: í mörgum félagsfræðileg-
um rannsóknum, sem gerðar hafa
verið á viðhorfum hinna ýmsu
stétta þjóð’félagsins til starfsins,
kemur fram að inntak og tilgangur
starfsins hafi meiri þýðingu fyrir
fólk en það sem það ber úr býtum.
Þannig virðist „þjónusta við sann-
leikann", inntakið, frekar en eigin-
hagsmunir veita miklu meiri full-
nægju í starfi. Heiðarleiki lista-
mannsins felst m.a. í því að hann
spyr um tilgang starfsins og metur
hvemig hann sjálfui- nálgast hann.
Sp.: Ef við hlýðum ekki kröfum
sköpunarinnar, erum við þá ekki
að bregðast okkur sjálfum og þá
einnig áhorfendum?
Helga: Ég býst við að hér sé
einkum átt við endurtekningamar
amiars vegar og nýsköpun hins
vegar. Verði svo mikið um endur-
tekningu í leikhúsinu, að þeir sem
gera eitthvað vel séu látnir fást við
það og ekki annað, endurtaka það
sem þeim hefur best tekist æ ofan
í æ, verður leikhúsið leiðinlegt, það
vantar hið óvænta. Menn verða
þreyttir á leikuram ef þeir sjá allt-
af á þeim sömu hliðamar. Leikarar
búa flestir yfir miklu ríkari hæfni
til tjáningar en þeir fá tækifæri til
að sýna. Hins vegar er jafn víst
að ekki geta allir leikið hvað sem
vera skal. Þegæ leikstjórar vinna
bara eitt verkefni, kannski á nok-
kurra ára fresti, er erfitt að fá þá
til að voga miklu í hlutverkaskipan,
þó svo að listræn stjóm leikhúss
leggi á það áherslu. En við eigum
auðvitað leikstjóra, sem hafa öðlast
svo mikla reynslu, að þeir treysta
sér til að taka slíka áhættu og líka
leikstjóra sem vilja ekki fara troðn-
ar slóðir. Þetta sést á sýningum
þeirra, þær búa yfír ferskleika og
krafti, sem alltaf fylgir nýsköpun.
Gagnrýnið leikhús?
Sp.: Er íslenskt leikhús gagmýn-
ið eða er það sjálfhælið?
Svar. Bæði og. í sínum hópi er
leiklistarfólk mjög gagnrýnið á eig-
in verk og annarra og réeðir mjög
ákaft kosti og galla sýninga, en sú
umræða er þó býsna oft ærið til-
finningabundin. Formleg gagnrýn-
in umræða í hinum einstöku stofri-
unum virðist mér hins vegar ekki
mikil og út á við stendur leikhús-
fólk yfirleitt saman um einstakar
sýningar.
Aðsóknin og hveiju
stjómar hún?
Sp.: Leiksýningar ganga misvel.
Oft bregst aðsókn af því sem mest
var vænst af. Hvaða áhrif getur
stofnunin haft á gang mála?
Helga: Það liggur í eðli listarinn-
ar að ekki heppnast allt sem gert
er. En það er nauðsynlegt að lagt
sé mat á leiksýningar, ekki bara
út frá aðsókn, heldur verða leikhús-
in að meta hveija sýningu list-
rænt. Margar áhrifamiklar sýning-
ar sér bara lítill hópur fólks, en
áhrifin á starf þeirra sem að sýn-
ingunni stóðu og þá sem hennar
nutu, verða ótrúlega djúp og langæ.
Hins vegar getur sýning náð til
þúsunda áhorfenda án þess að veita
leikurunum listræna fullnægju, eða
skilja nokkuð eftir hjá áhorfendum.
Sp.: Er markaðsfærsla nýtt
töfraorð í leikhúsinu?
Helga: Leikhús án áhorfanda er
ekki leikhús, því það er sameiginleg
reynsla áhorfenda og leikara, sem
gefur leiksýningu sitt sérstæða líf.
Leiklist er hins vegar ekki vara og
hana er ekki hægt að meta ein-
göngu samkvæmt markaðslögmál-
um. Ekki frekar en vísindi eða
ýmsar nauðsynlegar rannsóknir.
Til að skapa fjölbreytt og kröftugt
leikhús þarf sífellda leit. Sú leit
skapar inneign sem myndar höfuð-
stól leiklistarinnar. Sé gengið á
hann verður fyrirtækið gjaldþrota.
Sp.: Færri koma nú einn í hóp
og tveir í lest, en fleiri og stærri
hópar í leikhúsið — og þá fer hver
og einn á þeirri forsendu að hann
finni hjá sér innri þörf til að fara
í leikhúsið. Hvemig lítur þú á þessa
þróun?
Helga: Ég tel það ekki neikvætt
í sjálfu sér að fólk kemur í hópum
í Ieikhúsið. Það ér skemmtilegra
að njóta leiksýningar með öðram
og þá ekki síst að geta rætt hana
eftir á í hóp. Hins vegar er ekki
sama í hvaða tilgangi hópar koma
í leikhús. Og leikhúsið verður að
gæta þess að bjóða hópunum ekki
eitt í orði en annað á borði. Það
verður að þekkja og skilja áhorf-
endur sína. Hér hefur það verið
algengt að hópar komi einkum í
leikhús til að fullkomna kvöld, sem
hefst með veglegum kvöldverði á
veitingastað og endar á skemmti-
stað. Ekki dugai' að bjóða þessum
hópum sýningu sem krefst um-
hugsunar og íhygli, hún verður að
vera eins og góður eftirréttur og
hæfa þeini stemmningu sem
væntanlega ríkir í hópnum. En það
er ekkert því til fyrirstöðu að hópar
með sameiginleg áhugamál geti
notið saman athyglisverðra leiksýn-
inga. Og leikhúsin mættu á ýmsa
vegu koma sérstaklega til móts við
slíka hópa, saumaklúbba, bók-
menntaleshringa, skólabekki, vinn-
ustaðahópa o.s.frv., til að örva
áhuga þessara áhorfenda og kynn-
ast þeim.
Sp.: Er það eðlilegt að leikstjóri
þurfi að lýsa ágæti eigin verks
áður en það hefur komið fyrir al-
menningssjónir? Er það þróunin í
harðnandi samkeppni?
Helga: Nei, það finnst mér ekki.
Þetta hefur hins vegar orðið almenn
tilhneiging. Forlög lofa rithöfunda
á kápusíðum bóka þeirra, láta þá
sitja í bókabúðum og árita þær,
og leikhúsin hafa hneigst til að
nota leikstjóra sína á sama hátt.
Því ég hygg að yfírleitt sé þetta
að frumkvæði forlaga og leikhúsa,
en listamönnum lætur ekki öllum
jafrivel að standa fyrir kynningum
á verkum sínum. í sjálfu sér getur
verið mjög forvitnilegt að heyra
hvað leikstjóri hefur um sköpunar-
verk sitt að segja, en verði það að
kvöð er hætt við að það geti orðið
yfírborðskennt.
íslensk leikritun og samtíminn
Sp.: Hvað stendur leikhúsið í
samanburði við aðrar listgreinar,
Hvað um nýsköpun, nýja hugsun
í íslenskri leikritun? Hvað segir það
um mat á íslenskri leikritun áð við
opnun Borgarleikhúss eru færðar
upp tvær leikgerðir en ekki
framsamið jeikverk?
Helga: Ég tel leikhúsið ekki
standa öðram listgreinum að baki
hvað varðar nýsköpun, og held að
verkefnaval við opnun Borgarleik-
húss hnekki ekki þeirri fullyrðingu.
Ég minni á að það var leikgerð af
sögu eftir Halldór Laxness, Islands-
klukkunni, sem vakti sérstaka at-
hygli við opnun tjóðleikhússins
1950, en hvoragt hinna verkanna,
sem sýnd voru, var hægt að telja
til nýsköpunar í íslenskri leikritun,
því þau voru þá löngu orðin sígild
íslenskum leikbókmenntum.
Er listamaðurinn sáðmaður?
Sp.: Heldur leikhúsið vöku sinni
eða hefur púðrið blotnað?
Helga: Veröldin er oft dálítið
syfluð, nema þegar hún hrekkur
upp við loftárásir og sprengjugný.
Leikhúsið dottar líka stundum.
Sp.: Hver á leikhúsið? Fyrir
hvem er leikhúsið? í hvers þágu
er það?
Helga: Fólkið í landinu á leikhús-
ið og það er til fyrir það.
Sp.: Er listamaðurinn sáðmaður?
Helga: Listamaðurinn er sáð-
maður. Starf hans er nákvæmnis-
verk, krefst alúðar og hlýju, og
ekki gagnar að sá í giýtta jörð.
Sp.: Hvað er æðsta valdið í leik-
húsinu?
Helga: Það er mikið talað um
íjármál leikhúsa. Leikhús á að reka
innan þess ijárhagsramma sem því
er settur. Allir vilja njóta ýmiss
konar þjónustu ríkisins í menntun,
listum, heilsugæslu o.fl. en færri
borga það sem þetta kostar. Ef
fjárlögin taka mið af því ijármála-
ástandi sem ríkir hveiju sinni, og
það er ævinlega afleitt, getur verið
að sá rammi sem leikhúsinu er
settur verði of þröngur. Þetta gerir
svo aftur leikhúsinu ómögulegt að
leggja út í ijárfestingar til framtíð-
ar, sem endað getur eins og við
vitum, með hruni. Hið listræna
starf hlýtur því að verða að ráða
ferðinni, en vitanlega jafnframt að
taka mið af þjóðfélagsveraleikan-
um á hveijum tíma En hinu má
heldur ekki gleyma, að listin getur
verið eini áttavitinn sem hægt er
að stóla á þegar þrengir að. Hún
veitir okkur að lokum miklu mark-
verðari og dýpri svör en nokkur
þjóðhagsstofnun.
Viðtal: Guðmundur Steinsson og
Sigrún Valbergsdóttir