Morgunblaðið - 03.04.1991, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. APRÍL 1991
Mótun fisk-
vinnslustefnu
eftirKristin
Pétursson
Á síðastliðnum vetri lagði grein-
arhöfundur fram þingsályktunart-
illögu um mótun fiskvinnslustefnu,
ásamt þingmönnunum Guðmundi
H. Garðarssyni, Inga Birni Al-
bertssyni og Matthíasi Á. Mathies-
en. Sökum þessa hversu mikilvægt
Þetta mál er, m.a. vegna þess að
núverandi stjórnvöld hafa alger-
lega látið undir höfuð leggjast að
taka á málefnum fiskvinnslunnar,
skal gerð stutt grein fyrir allra
helstu atriðum tillögunnar. Um-
ræður um þessi mál hafa ennfrem-
ur oft og tíðum einkennst af mik-
illi vanþekkingu, þar sem aðilar
halda að málefni sjávarútvegsins
snúist bara um það, hvort aðilar
séu með eða á móti einhveiju
ákveðnu kerfi í stjómun fiskveiða.
Tekið skal fram að hér verður
ekki nema að mjög takmörkuðu
leyti fyallað um stjórnkerfi fiskveið-
anna, enda hefur það mál fengið
margfalt meiri umfjöllun, á meðan
málefni fískvinnslunnar hafa verið
látin afskiptalaus. Afleiðingin af
þessu sinnuleysi stjómvalda gagn-
vart máiefnum vinnslunnar er
minnkandi fiskvinnsla á íslandi,
fækkun starfa, minni vinna fyrir
það starfsfólk sem þó er eftir og
minni verðmætasköpun fyrir þjóð-
ina í heild, sem þýðir lakari lífskjör
en ella. Þetta gildir ekki bara um
fiskvinnslu, heldur um þær iðn-
greinar og þjónustugreinar sem
þjónusta fiskvirmsluna beint eða
óbeint. Ennfremur skal bent á, að
auðvitað fékkst þessi tillaga ekki
samþykkt á Alþingi enda venjuleg
hrossakaup ríkisstjórnarinnar í
þingmálum mikilvægari en brýn
málefni aðalatvinnugreinar lands-
manna, eins og fólk fékk að kynn-
ast skömmu fyrir þingslit.
Tillag’an
Þingsályktunarthlagan var eft-
irfarandi: Alþingi ályktar að kjósa
7 þingmenn í nefnd til að móta
heildstæða stefnu í málefnum fisk-
vinnsiunnar í landinu og skila til
ríkisstjómarinnar og Alþingis til-
lögum þar að lútandi fyrir upphaf
næsta þings. Fiskvinnslustefnan
hafi það meginmarkmið að há-
marka verðmætamyndun (virðis-
auka) í fiskvinnslu og sjávarútvegi
í heild og stuðla þannig að auknum
hagvexti og bættum lífskjörum á
íslandi í framtíðinni. Til að ná
þessu markmiði verði stefnt að
eftirfarandi:
I. Að samkeppnisstaða fisk-
vinnslu á íslandi verði jöfnuð til
samræmis við samkeppnisstöðu
fiskvinnslu innan Evrópubanda-
lagsins, með tilliti til verndartolla
þess. Höfð verði hliðsjón af ríkis-
styrkjum bandalagsins.
II. Að fullvinnslu sem flestra
sjávarafurða á íslandi.
III. Að . allur ferskur fiskur,
veiddur á Islandsmiðum, verði boð-
inn íslenskum fiskvinnslustöðvum
beint til kaups eða seldur um inn-
lenda fjarskipta- eða uppboðs-
markaði — „íslandsmarkað", áður
en hann er fluttur óunninn úr landi.
IV. Að fijálsri verðmyndun í
verðlagningu ferskfisks. Óháðum
aðila verði falið að skrá opinbert
meðalmarkaðsverð einstakra
landshluta og fiskmarkaða. Verð-
lagning á ferskfíski, sem seldur
væri utan fiskmarkaða í frj'alsum
samningum, gæti þannig tekið mið
af opinberri markaðsskráningu
viðkomandi landshluta.
Byggðastofpun verði nú þegar
falið að kanna eftirfarandi atriði:
1. Áhrif tollastefnu og ríkis-
-—1 stýTÍ^á- IÉ#ðpubandatágsiT&iJL*
á íslenska fiskvinnsiu í fortíð
og framtíð m.t.t. þess sam-
keppnismunar sem fisk-
vinnslan verður fyrin af þeim
sökum.
2. Nú þegar verði gerð mark-
aðskönnun á sölu ferskflaka
í Evrópu og hvernig hægt
verði að þjóna ferskflaka-
mörkuðum frá íslandi með
flugfrakt eða nýrri flutninga-
tækni í gámum.
3. Áhrif núverandi kvótastefnu
á samkeppnisstöðu fisk-
vinnslu á Islandi og byggða-
þróun í landinu, samanborið
við aðra valkosti.
4. Áhrif þess samdráttar sem
prðið hefur í fiskvinnslu á
íslandi á afmarkaðar greinar
þjónustu og iðnaðar. Hver
áhrifin verði í framtíðinni
miðað við sömu þróun.
5. Margfeldisáhrif íslenskrar
fiskvinnslu á aðrar atvinnu-
greinar í landinu.
6. Möguleika á auknum tækni-
framförum á fiskvinnslu hér
á landi til að ná aukinni fram-
^ leiðni.
Byggðastofnun skal m.a. ráða
til þessa verkefnis ráðgjafarfyrir-
tæki og leita álits þeirra aðila sem
sérþekkingu hafa á viðkomandi
sviðum innlendum sem erlendum
og skili tillögum fyrir upphaf
næsta þings.
Þróunin undanfarin ár.
Þegar fjallað hefur verið um
sjávarútvegsmál á undanfömum
missemm og árum hefur í raun
einungis verið fjallað um fiskveiðar
og stjórnun þeirra. Þetta sést best
þegar skoðuð em lög um stjórnun
fiskveiða, þar sem hagsmunir fisk-
vinnslunnar eru með öllu snið-
gengnir og engin tilraun gerð til .
að fjaila á einn eða neinn hátt um
hagsmuni hennar. Þegar rætt er
um sjávarútvegsstefnuna er alger-
lega ófært annað en að sjávarút-
vegsstefnan í heild sinni taki mið
af hagsmunum þjóðarinnar allrar
en ékki einungis skammtíma hags-
munum einnar greinar, burt séð
frá hagsmunum fiskvinnslunnar,
iðnaðarins, þjónustunnar eða þjóð-
arinnar í heild.
Af þessum ástæðum verður ekki
lengur komist hjá því að móta
heildstæða stefnu í sjávarútvegs-
málum, þar sem hagsmunir fisk-
vinnslunnar og annarra atvinnu-
greina verði metnir til jafns við
hagsmuni útgerðar. Ennfremur
eru það hagsmunir allra atvinnu-
greina til lengri tíma litið, að stefn-
an í sjávarútvegsmálum taki mið
af hagsmunum heildarinnar. Það
verður þjóðinni dýrkeypt innan
fárra ára, ef hagsmunir fiskvinnsl-
unnar eru algerlega sniðgengnir í
löggjöf um stjórnun fiskveiða, ekki
síst á meðan ekki hefur fundist
lausn á tollamúrum Efnahags-
bandalagsins vegna þess mikla
samkeppnismunar sem af tollum
og ríkisstyrkjum þess leiðir fyrir
fiskvinnslu á íslandi. Verði ekki
mótuð stefna í sjávarútvegsmálum
sem tekur tillit til hagsmuna þjóð-
arheildarinnar er mjög líklegt að
ísland verði einskonar hráefnisný-
lenda Efnahagsbandalagsins í
framtíð þar sem innlend fisk-
vinnsla og iðnaður mun að öllum
líkindum smátt og smátt hrynja,
með stórkostlegum samdrætti í
verðmætasköpun og atvinnu, á
meðan ekki finnst lausn á tollamál-
um og ríkisstyrkjum bandalagsins.
Slíkt myndi leiða til hruns í lífskjör-
um með landflótta fjölda fólks.
Alvarlegast er þó að helstu ein-
kenni þessarar þróunar eru nú
þegar að koma í íjós. Það er því
lífsnauðsyn fyrir íslenskt þjóðfélag
að virðisaukinn (verðmætasköpun-
in) sem fæst með því að pakka
og/eða fullvinna fiskinn eigi sér
stað hér á landi.
Umfjöllun um einstaka greinar
tillögunnar
I. Samkeppnisstaða fisk-
vinnslu ...
Meðal annars vegna tolla- og
ríkisstyrkjastefnu EB (nýlendu-
stefnu) er sú þróun nú í gangi á
íslandi að fiskvinnsla fer sífellt
minnkandi m.a. með afleiðingum
gjaldþrota. Auðvitað er fleiru um
að kenna hvað varðar erfiðleika í
innlendri fiskvinnslu s.s. kvóta-
kerfinu, óðaverðbólgu margra ára,
innlendri upplausn í efnahagsmál-
um og slakri stjómun fyrirtækja.
Fullyrða má þó að stjórnun í
íslenskun fiskvinnslufyrirtækjum
er eflaust ekki verri en stjórnun í
öðrum greinum atvinnulífsins hér
Kristmn Pétursson
„Það er algerlega ófært
að bandalagið geti beitt
tollum án þess að því
sé svarað á sambærileg-
an hátt af hálfu íslands,
ef ekki á að fórna
ákveðnum hluta af
íslenskri fiskvinnslu,
fyrir hagsmuni banda-
lagsins. Hvers vegna í
ósköpunum á að láta
slíkt viðgangast án mót-
aðgerða?“
á landi í iðnaði eða þjónustu. Þetta
sést kannski hvað best ef litið er
til' þeirrar staðreyndar að íslend-
ingar búa við einna bestu lífskjör
sem þekkjast en undirstaða þeirra
lífskjara er sjávarútvegur í heild
sinni, fiskveiðar og vinnsla. Enn-
fremur má sjá það á því að innlend-
ar vinnslustöðvar kaupa nú orðið
hráefni frá Alaska og flytja hálf-
hring um hnöttinn til vinnslu hér
á landi.
Ekki má heldur gleyma marg-
földunaráhrifum þeim sem sjávar-
útvegurinn hefur á annað atvinnu-
líf á sviði iðnaðar og þjónustu. Það
skal ennfremur tekið skýrt fram
að viðskiptahindrunum s.s. í formi
tolla einstakra ríkja hefur oftast
verið mætt með gagnkvæmum
aðgerðum annarra ríkja, þ.e. lagð-
ir eru samsvarandi tollar á við-
skipti við það ríki sem beitir slíkum
tollahindrunum.
Á meðan Evrópubandalagið ekki
leiðréttir sína tolla gagnvart unn-
um fiskafurðum frá íslandi verður
því að mæta þeirri aðgerð sem
allra fyrst með viðeigandi aðgerð-
um þannig að samkeppnismunur
innlendrar fiskvinnslu sé jafnaður.
Það er algerlega ófært ^ð banda-
lagið geti beitt tollum án þess að
því sé svarað á sambærilegan hátt
af hálfu íslands, ef ekki á að fórna
ákveðnum hluta af islenskri fisk-
vinnslu fyrir hagsmuni bandalags-
ins. Hvers vegna í ósköpunum á
að láta slíkt viðgangast án mótað-
gerða? Á sama tíma hefur banda-
lagið fengið tollfrelsi á innflutning
til íslands, en íslendingar greiða
toll á innflutning (fisk) til banda-
lagsins. Þessir sömu tollar eru á
sama tíma að leggja í rúst þær
greinar fiskvinnslunnar á Islandi
sem þetta bitnar harðast á. Það
eru ennfremur önnur atriði sem
valda því að það er margfalt mikil-
vægara fyrir ísland en önnur lönd
s.s. Noreg eða Kanada að mæta
tollaaðgerðum bandalagsins gegn
fiskafurðum, vegna þess að sjávar-
útvegur á íslandi er margfalt mik-
ilvægari í þjóðarbúskapnum en hjá
áðurnefndum löndum. Þetta sést
best ef skoðað er hlutfall útfluttra
sjávarafurða af heildarvöruútflutn-
ingi landanna árið 1987 en það
ár var það hlutfall fyrir ísland um
78%, fyrir Kanada um 2,2% og
fyrir Noreg um 6,5%. Það er því
fráleitt að bíða eftir aðgerðum
annarra þjóða í þessum málum,
íslendingar verða að hafa um þau
forustu.
Væru tollar bandalagsins felldir
niður gæti íslensk fiskvinnsla borg-
að allt að 10% til 40% hærra hrá-
efnisverð en nú er, eftir samkeppn-
isstöðu einstakra fyrirtækja. Sam-
keppnisskerðing íslenskra fisk-
vinnslufyrirtækja vegna tolla
bandalagsins er því sem þessu
nemur gagnvart fiskvinnslu
bandalagsins. Væri hinsvegar
einnig tekið tillit til ríkisstyrkja
bandalagsins er samkeppnisskerð-
ingin líklega a.m.k. helmingi meiri.
Jöfnun samkeppnisskilyrða hlýtur
því að vera sanngjörn krafa fisk-
vinnslunnar hvort sem um er að
ræða kaup á hráefni, tolla eða
styrki bandalagsins.
II. Fullvinnsla sem flestra
sjávarafurða ...
Nú stefnir í að sífellt meiri og
meiri óunninn fískur fari úr landi.
Árið 1984 voru um 7% af óunnum
fiski flutt úr landi en á fyrri helm-
ingi 1990, fimm árum seinna, var
þetta hlutfall komið upp í 21%.
Hlutfallsleg aukning var því um
200% á tímabilinu, eða að meðal-
tali um 25% á ári sl. 5 ár. Sé mið-
að við meðalvöxt undanfarinna 5
ára yrði því allur fiskur fluttur út
óunninn árið 1997 eða eftireinung-
is 7 ár. Gangi slíkt eftir blasir
ekkert annað við en hrun fisk-
vinnslunnar. Slíkt hrun myndi þó
ekki einungis taka til fiskvinnsl-
unnar einnar heldur hafa keðju-
verkandi áhrif á allar atvinnugrein-
ar og myndi almennur iðnaður fyr-
ir utan stóriðju að öllum líkindum
hrynja að verulegu leyti líka. Ekki
þarf að hafa mörg orð um afleið-
ingar slíks á þjóðarframleiðslu,
atvinnu og lífskjör, slíkt ætti öllum
að vera ljóst.
Ef skoðuð eru samanlögð hlut-
föll útflutts ísfisks og sjófrystingar
af botnfiskafla, kemur í Ijós að •
hlutfallið hefur aukist úr 9% árið
1983 í 33% árið 1989, eða um
267% á einungis 6 árum, sem er
um 24% meðalvöxtur á ári. Sé
miðað við þann meðalvöxt undan-
farinna ára, þ.e. 24%, yrði því allur
fiskur annaðhvort fluttur út óunn-
inn eða frystur úti á sjó árið 1996
eða eftir einungis 6 ár. Ef litið er
á hlutföll frystingar í iandi af heild-
arbotnfiskafla, þá hefur hlutur
hennar farið úr 62% 1983 í 40%
1989 sem er hlutfallslegur sam-
dráttur upp á 35% og saltfisk-
vinnslu úr 25% 1983 í 22% árið
1989 (sjá mynd 3). Ef frysting í
landi dregst saman með sama
hraða næstu ár verða einungis 20%
fryst í landi 1995 og frystingu í
landi verður því hætt árið 2000
eða eftir einungis 10 ár. Það ætti
því ekki að koma neinum á óvart
að erfiðleikar steðja að frystingu
á mörgum stöðum á landinu, þar
sem vinnsla á því sviði hefur dreg-
ist verulega saman á seinústu "