Morgunblaðið - 26.07.1991, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 26. JÚLÍ 1991
Ratsjárstöðvar
í Aðalvík
eftir Friðþór
Kr. Eydal
Um þessar mundir stendur yfir
hreinsun svæðisins umhverfis
gamla ratsjárstöð á Straumnesfjalli
við norðanverða Aðalvík sem reist
var og starfrækt á vegum varnarl-
iðsins á sjötta áratugnum. Utanrík-
isráðuneytið stendur að þessu verki
í samvinnu við umhverfísráðuneytið
og Náttúruverndarráð og sjá björg-
unarsveitimar við ísafjarðardjúp
um framkvæmdir, en varnarliðið
leggur til stóra flutningaþyrlu svo
flytja megi stórvirk tæki upp á fjall-
ið án frekara rasks á svæðinu. Af
þessu tilefni er ekki úr vegi að gera
stuttlega grein fyrir sögu þessarar
ratsjárstöðvar og umsvifum Breta
sem einnig ráku ratsjárstöð i Að-
alvík á árum síðari heimsstyijaldar-
innar.
Sæból
Ein fyrsta aðgerð Breta gegn
Þjóðveijum i síðari heimsstyijöld-
inni var að lýsa Þýskaland í hafn-
bann. Til þess að framfýlgja slíku
banni urðu Bretar að halda uppi
eftirliti með skipaferðum í sundun-
um milli Grænlands, íslands, Fær-
eyja, Skotlands og Noregs svo koma
mætti í veg fyrir að þýskum skipum
tækist að laumast sunnan úr Atl-
antshafi, að ströndum Noregs og
suður með henni, til hafna í norðan-
verðu Þýskalandi. Hemám Noregs
og Danmerkur í apríl 1940 gerði
Þjóðveijum kleift að bijótast út úr
hefðbundnu hafnbanni Breta sem,
líkt og í heimsstyijöldinni fyrri, var
ætlað að loka flota þeirra inni á
Eystrasalti og Norðursjó. Bretum
varð ljóst að styrkja varð hafn-
bannslínuna milli Grænlands og
Bretlandseyja veralega þar eð ljóst
varð að línan milli Skotlands og
Noregs myndi ekki halda og var
það höfuðástæða þeirrar ákvörðun-
ar Breta að hernema Island mánuði
síðar.
Skömmu eftir komu breska herl-
iðsins til íslands, 10. maí 1940,
lögðu Bretar tundurdufl í sundin
og héldu einungis opnum þröngum
skipaleiðum sem gætt var vandlega.
Á áranum fyrir stríð hafði Bretum
tekist að fullkomna ratsjártæknina
og koma sér upp neti af lang- og
skammdrægum ratsjám til eftirlits
með ferðum flugvéla undan strönd-
um Bretlandseyja. Fljótlega varð
ljóst að ratsjár gátu einnig komið
að góðu gagni við að finna og stað-
setja skip. Til þess að geta betur
fýlgst með skipaferðum undan
Vestfjörðum reisti því breski flotinn
litla ratsjá á svonefndum Hjallhól á
Sæbóli í Aðalvík vorið 1942. Sjón-
svið stöðvarinnar var afar takmark-
að á þessum stað, eða aðeins út
víkina til Norðurs. Sjö braggar vora
reistir yfir starfsliðið í landi Garða
og litlum loftvamabyssum var kom-
ið fyrir í grennd við stöðina. Nú sér
lítið eftir af þessum mannvirkjum
nema undirstöður byssnanna. Um
vorið 1943 var hafist handa við að
reisa stærri og fullkomnari ratsjá
með miklu víðara sjónsviði uppi á
fjallinu Darra rétt innan við Rita-
skörð. Til þessa verks varð að leggja
teinabraut upp fjallshlíðina, ofan
við Sæból, fyrir litla vagna sem
dregnir vora af kapalvindu. Þar tók
síðan við tveggja kílómetra langur
bílvegur að stöðinni úti á Darra.
Bílamir vora fluttir upp í pörtum á
vögnunum líkt og allur annar flutn-
ingur, svo sem tækjabúnaður stöðv-
arinnar, ljósavélar og byggingar-
efni. Verkið önnuðust breskir sjólið-
ar ásamt heimamönnum.
Ratsjárstöðin sem rekin var af
um fimmtíu breskum sjóliðum starf-
aði þar til í stríðslok, er þeir héldu
á brott og stöðin var rifin að mestu.
Nú sjást einungis rústir þess hluta
mannvirkjanna sem steyptur var,
ásamt tveimur loftvarnarbyssum
sem komið var fyrir rétt austan við
stöðina og ekki hefur þótt taka að
fjarlægja að fullu við brottförina.
Enn má þar sjá ryðbrannar bryn-
plötur og hluta af byssuhlaupunum.
Þess má geta að gamli skíðaskálinn
í ofanverðum Dagverðardal ofan
við ísafjörð, Ármannsskálinn, var
upphaflega hluti af ratsjárstöðinni
á Darra. Leifar vagnanna sem vora
í föram upp fjallshlíðina er nú að
finna í fjörukambinum í grennd við
þann stað er bærinn Borg stóð á.
Aðsetur sjóliðanna á Sæbóli var í
braggakampi sem reistur var við
bæinn Garða. Þar var meðal annars
rafstöð fyrir ratsjána og var raf-
magn leitt upp á fjallið um einangr-
aðan kapal sem lá ofanjarðar. Vara-
rafstöðvar voru síðan uppi í stöð-
inni. Þessi mannvirki vora einnig
rifin að stríðinu loknu. Ratsjáin,
sem upphaflega var hönnuð til eftir-
lits með flugvélum, dró rúmlega 60
sjómílur á haf út og var eina ratsjár-
stöðin sem reist var hér á landi til
eftirlits með skipaferðum, en all-
margar ratsjárstöðvar vora reistar
víða um land til eftirlits með flug-
umferð á sama tíma og er ætlun
þess er þetta yfirlit ritar að gera
grein fyrir þeirri starfsemi síðar.
Látrar
Fljótlega eftir stofnun varnarliðs-
ins á íslandi árið 1951 var hafist
handa við byggingu fjögurra lang-
drægra ratsjárstöðva til loftvarna,
eina á hveiju landshomi. Stöðinni
á Vestijörðum var valinn staður á
norðvestanverðu Straumnesfjalli
þar sem heita Skorar. Hinar þijár
voru reistar á Miðnesheiði, Stokks-
nesi við Homafjörð og á Heiðar-
fjalli á Langanesi.
Framkvæmdir hófust á Látram
sumarið 1953 með lagningu vegar
upp á Straumnesfjall, um ellefu
kílómetra leið. Síðustu íbúarnir í
Aðalvík höfðu þá flutt á brott árið
áður. Þar eð víkin er hafnlaus var
gerð tilraun til byggingar hafnar-
mannvirkja í framhaldi af lítilli
steinsteyptri bryggju sem reist
hafði verið um 1947 fyrir neðan
bæinn Nes. Þar var byggður gijót-
garður sem smærri skip gátu lagst
upp að á flóði. Þetta hafnarmann-
virki mátti sín þó lítils gegn vetrar-
briminu og gaf sig fljótlega og varð
ónothæft. Varð þ'ví að flytja allan
vaming í land á Látram á stóram
flotpramma. Þungavinnuvélum, bíl-
um og tækjum, eldsneyti og öllu
byggingarefninu, sem vora steyptar
einingar fluttar inn frá Hollandi,
varð að skipa út á flotprammann
úr flutningaskipum á læginu.
Prammanum var lent á sandinum
fyrir botni víkurinnar á flóði og
látið fjara undan.
Vegur var lagður út á Brekkuna
þar sem reistar voru nokkrar bygg-
ingar í nágrenni skólahússins og
Steinhússins svokallaða. 14 íbúðar-
hús voru á Látram á þessum tíma
og voru mörg þeirra tekin á leigu
fyrir starfsmenn verktakafyrirtækj-
Ljósmynd/Varnarliðið
Látrar í Aðalvík sumarið 1954. Byggingarefni og öðrum varningi var landað af flotpramma á sandinn
hægra megin á myndinni og flutt á byggingarstað um 11 kílómetra leið upp og út fjallið þangað sem
heita Skorar eða Trumba og hæst ber á myndinni.
I.jösmynd/Sig'urbcrg-ur Áraason
Unnið við vatnsveituframkvæmdir í öldudal sumarið 1958. Ratsjár-
stöðin í baksýn.
anna sem önnuðust framkvæmdirn-
ar. Fyrsta sumarið fór í lagningu
vegar áleiðis upp á fjallið og var
hann lagður fram á svokallaða
Hálsa og þaðan áleiðis út hlíðina,
Rekavíkurmegin. Er komið var út
í Grasdal var gefist upp við þá leið
vegna bleytu og þess í stað lagt á
fjallið Látramegin og farið í sneið-
ingum upp og yfir Lambadal. Að
þessu störfuðu 20 Bandaríkjamenn
og 10 íslendingar. Sumarið 1954
var vegagerð lokið út á Skorar og
steyptir grunnar undir húsin.
Næsta sumar, 1955, voru húsin
reist og innréttingu lokið árið eftir.
íslenskir verktakar höfðu fljótlega
tekið við framkvæmdum af þeim
bandarísku og komu fyrstu banda-
rísku hermennirnir að Látram
haustið 1956 til að vinna að upp-
setningu tækja og búnaðar. Tvö
stök hús vora reist á ljallinu og var
fyrsta húsið sem komið er að sím-
stöð af sérstakri gerð, en loftskeyt-
astöð í því húsinu sem utar stendur
á ijallinu. í öldudal, sem er á hægri
hönd áður en komið er að stöðinni
sjálfri, var borað eftir vatni, og lögð
vatnsveita í stöðina, en vatnsskort-
ur vildi þó gera vart við sig að vetr-
inum.
Ratsjártækjunum sjálfum var
komið fyrir í tveimur tveggja hæða
turnum. Ofan á turnunum voru
uppblásnar kúlur úr gúmmístriga
til að hlífa viðkvæmum loftnetum
ratsjánna fyrir veðri og vindum.
Loftneti aðalratsjárinnar er snerist
í láréttum fleti var komið fyrir í
stærri turninum og dró hún um 250
sjómflur frá stöðinni. í smærri turn-
inum var svokölluð hæðarratsjá, en
loftnet hennar hreyfðist upp og nið-
ur og var því beint að flugvél sem
fram kom á skjá aðalratsjárinnar
og flughæð hennar þannig mæld.
Ratsjárstöðin var tekin í notkun
í ársbyijun 1958. í henni störfuðu
um eitt hundrað menn úr banda-
ríska flughemum og höfðu að jafn-
aði um eins árs viðdvöl. Stöðin var
birgð upp af vörum og eldsneyti til
ársins. Þess á milli barst vamingur
um ísafjörð með vélbátnum Gylli,
er Kristján Magnússon skipstjóri
frá Súgandafirði átti og leigði hem-
um til flutninga á milli ísafjarðar
og Aðalvíkur. Með honum í áhöfn
var oftast Vilhjálmur bróðir hans.
Lítil flugbraut var byggð á Látrum
og gátu lent á henni litlar eins
hreyfils flugvélar sem varnarliðið
hafði í föram frá Keflavíkurflug-
velli með fólk og smávöru þegar
veður leyfði. Flotprammi sá er áður
er getið slitnaði gjarna upp og rak
upp á sandinn í óveðram þar sem
hann liðaðist meira og minna í sund-
ur. Að endingu varð hann til á miðj-
um sandinum þar sem enn má sjá
nokkra þeirra tanka sem hann var
settur saman úr. Síðustu tvö árin
var eldsneytisolíu dælt í land úr
olíuskipinu Litlafelli sem lagðist við
legufærai, sem komið var fyrir á
víkinni utan við gijótgarðinn og Iá
flotslanga í land og tengdist pípu-
lögn rétt innan við bæinn Nes. Það-
an lá lögnin upp í stóran olíutank
sem reistur var á brekkunni. Þar
var einnig tankur undir bensín, en
bensín var flutt á tunnum. Tankbíl-
ar fluttu síðar eldsneytið í tanka
uppi í ratsjárstöðinni sjálfri.
Eins og áður getur unnu íslensk-
ir verktakastarfsmenn að byggingu
stöðvarinnar, nema fyrstu tvö
sumrin er bandarískir verkamenn
unnu við bygginguna einnig. Að
vetrinum var fátt um menn á staðn-
um í fyrstu. Haustið 1956 er fyrstu
hermennirnir komu vora ráðnir
tveir menn, kunnugir staðháttum,
til þess að vera á staðnum allt árið
og annast báta þá og pramma er
notaðir voru við uppskipun á vörum
og flutning á fólki og öðra í land,
ásamt öðrum störfum sem til féllu.
Síðari árin var notaður innrásar-
prammi fyrir allan stærri flutning.
Prammanum, sem opna mátti að
framan, var lent á sandinum og var
hægt að draga hann undan sjó.
Þessu starfi sinntu þeir Benedikt
Benediktsson frá Jaðri og Krist-
björn Eydal frá Ystabæ. Bjuggu
þeir á Látrum ásamt fjölskyldu
Ljósmynd/ Friðþór Kr. Eydál
Líkt og draugaborg stendur ratsjárstöðin nú auð og yfirgefin á fjall-
inu nyrst við Dumbshaf.