Morgunblaðið - 29.02.1992, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. FEBRÚAR 1992
Vistrými fyrir aldraða
eftir Ingibjörgu R.
Magnúsdóttur
Gömul gáta hljóðar svo: Hvað er
það sem allir vilja verða, en enginn
vera? Svarið er: Garnall. Trúlega
myndi margur vilja geta sagt: Þessi
gamla gáta heyrir fortíðinni til, mí
á tímum er gaman að vera gamall.
Vonandi er það svo, en það fer eft-
ir þeim aðbúnaði, sem hver og einn
býr við í ellinni.
Mikið er rætt og ritað um vist-
rými fyrir aldraða og í þessari stuttu
grein ætla ég að gera þeim svolítil
skil.
Vistrými fyrir aldraða — hjúkr-
unarrým og þjónusturými — voru
um 3.235 hér á landi hinn 1. jan-
úar 1991. Þau skiptust þannig, að
hjúkrunarrými voru 1.948 og þjón-
usturými 1.287. Þessi rými voru í
dvalarheimilum, elliheimilum,
hjúkrunarheimilum, öldrunarstofn-
unum og öldrunar- og langlegu-
deildum sjúkrahúsa. Öldrunarlækn-
ingadeíldir, sem eru sérhæfðar
meðferðardeildir, eru í Borgar-
spítalanum og Landspítalanum og
eru taldar hafa um 144 rúm til
afnota. Reyndin hefur þó ekki orðið
sú, þessi rúm hafa ekki öll verið
tekin í notkun og meirihluti þeirra
notaður sem hjúkrunarrými til
lengri dvalar vegna skorts á lang-
legurými fyrir aldraða. Rúm á þess-
um deildum eru því talin með hér
í þessari grein, en bent á, að þar
þyrfti að vera meira um skamm-
tímavistun aldraðra.
Ef gerður er samanburður á
fjölda vistrýma 1. janúar 1981 og
1. janúar 1991, kemur í ljós, að á
þeim áratug hefur rúmum fjölgað
um 1.253, þar af hjúkrunarrýmum
um 957 og þjónusturýmum um 297.
1. janúar 1981 var heildarijöldi
rúma 1.982: Hjúkrunarrými 992 og
þjónusturými 990. 1. janúar 1991
var heildarfjöldi rúma 2.335: Hjúkr-
unarrými 1.948 og þjónusturými
1.287.
Fjölgun á hjúkrunarrými umfram
þjónusturými er ekki eingöngu-
vegna tilkomu nýrra hjúkrunar-
heimila. Þar er ekki síður um að
ræða tilflutning á þjónusturými yfir
í hjúkrunarrými.
A undanförnum árum hafa
stjórnendur dvalarheimila aldraðra
sótt mjög fast að fá þjónusturýmum
breytt í hjúkrunarrými. Fyrir því
eru ýmsar ástæður. Þó vegur
þyngst, hvað öldruðum sjúkum hef-
ur Ijölgað mikið. Meðalaldur vist-
manna hefur víða hækkað um 5 til
7 ár, og í mörgum dvalarheimilanna
er meðalaldur vistmanna frá 81 ári
upp í 86. Það gefur augaleið, að
þar þarf að breyta ýmsu, fá dýrari
hjúkrunargögn og tæki, og ráða
meira hjúkrunarlið. Það hækkar
rekstrarkostnað heimilanna. Ef litið
er á greiðslur, sem daggjaldastofn-
anir fá til rekstrar, var hinn 1. jan-
úar 1992 vistgjald í dvalarheimili
aldraðra kr. 2.300 og gjald fyrir
hjúkrunarrými frá kr. 4.000 til kr.
5.000. Örfá heimili fengu hærri
hjúkrunargjöld og önnur lægri.
Hjúkrunarrými aldraðra í sjúkra-
stofnunum, sem eru á föstum fjár-
lögum, eru mun hærri.
Ef þjónusturými, sem kostar
2.300 kr. á sólarhring, eða 839.500
kr. á ári, er breytt í hjúkrunar-
rými, sem kostar 5.000 kr. á sólar-
hring eða 1.825.000 kr. á ári, er
mismunur á kostnaði 985.500 kr á
ári.
íbúar á íslandi voru um 255.855
miðað við tölur 1. desember 1990.
Þar af voru 70 ára og eldri 18.753.
Ef litið er á tölur yfir vistrými
fyrir aldraða — þjónusturými og
hjúkrunarrými — miðað við 1. jan-
úar 1991 má sjá hversu mörg rými
eru á hveija 100 íbúa, 70 ára og
eldri. Sjá töflu 1.
Örfá vistrými hafa bæst við á
TAFLA 1
Hérað 70 ára og eldri Heild.fj. vistrými Fjöldi hjúkr. Hjúkr. á 100 íbúa Fjöldi þjón.r. Þjónr. á 100 íbúa Alls rými 100 íbúa
Rvíkhérað 8.797 1.122 712 8,1 410 4,7 12,7
Vesturlhérað 1.021 249 106 10,3 143 14,0 24,3
Vestfjhérað 642 115 95 14,8 20 3,1 17,9
Norðurlsh. vestra 904 199 152 16,8 47 5,2 22,0
Norðurlsh. eystra 2.056 433 204 10,0 229 11,0 21,2
Austurlhérað 931 171 109 11,7 62 6,7 18,4
Suðurlhérað 1.483 482 206 13,9 .276 18,6 32,5
Reykjaneshérað 2.898 464 364 12,6 100 3,4 16,0
Allt landið 18.735 3.113 1.948 10,0 1.287 6,9 16,6
TAFLA 2
Reylgavíkurhérað 1. janúar 1981 1. janúar 1991
Fjöldi hjúkr. þjón. Fjöldi hjúkr. þjón.
Elii- og dvalarheimilið Grund 327 239 88 ' 285 160 125
Hrafnista, DAS 410 229 181 342 189 153
Borgarspítalinn, B-álma — — — 81 81 —
Borgarsp., Hvítabandið — — — 19 19 —
Borgarsp. Heilsuverndarst. 30 ' 30 — 24 24 —
Borgarsp. Hafnarb., frá 1977 25 25 —
Landakot, Hafnarb. frá 1986 — — — 25 25 —
Landspítalinn, Hátún 10B
Landsp. frá 1976 og ’77 66 66 — 63 63 —
Dropl augarstaði r — — — 68 36 32
Fell, frá 1988 — — — 30 — 30
Seljahlíð, frá 1986 — — — 83 13 70
Skjól, frá 1987 - ~ - 102 102 -
Samtals: 858 589 269 1.122' 712 410
Ingibjörg R. Magnúsdóttir
„Miðað við fjölgun á
öldruðum Reykvíking-
um er fjölgun á vist-
rýmum engan veginn
næg. Margir hafa álitið,
að ný dvalarheimili,
sem tekin hafa verið í
notkun á undanförnum
árum hafi verið hrein
viðbót við það sem fyrir
var. Því fer víðs fjarri.“
árinu 1991. í smíðum er hjúkrunar-
deild aldraðra í dvalarheimili aldr-
aðra, Víðihlíð, í Grindavík með 20
rúm, hjúkrunarheimilið Eir í Graf-
arvogi í Reykjavík með 100 rúm
og hjúkrunardeildir við dvalarheim-
ilin á Hellu með 12 rúm og á Kirkju-
bæjarklaustri 12 rúm. Hjúkrunar-
rými alls 144.
Dagvistunarrými fyrir aldraðra
eru 293 í landinu, þar af 174 í
Reykjavík.
Sérfræðingum í öldrunarælækn-
ingum hefur fjölgað nokkuð, svo
og hjúkrunarfræðingum, sem hafa
menntað sig sérstaklega í hjúkrun
aldraðra. Sjúkraþjálfarar og iðju-
þjálfarar hafa kynnt sér sérstaklega
sjúkraþjálfun og iðjuþjálfun aldr-
aðra. Sjúkraliðaskóli Islands hafði
námskeið fyrir sjúkraliða í umönn-
un aldraðra. Fjölbrautaskólar munu
trúlega halda þeim námskeiðum
áfram eftir að Sjúkraliðaskólinn
verður lagður niður.
Á vegum heilsugæslustöðvanna
er rekin heimahjúkrun í töluverðum
mæli og hefur farið vaxandi um
allt land. Veruleg fjölgun hefur orð-
ið á stöðuheimildum hjúkrunar-
fræðinga í heilsugæslustöðvum til
þess að mæta þeim þörfum.
Endurhæfing og sjúkraþjálfun
eru veittar í stærstu stofnunum og
þar sem kostur er á að fá fagmenn
til þeirra starfa.
Ef litið er á vistrými — þjónustu-
rými og hjúkrunarrými — aldraðra
í dvalarheimilum og sjúkrastofnun-
um í Reykjavík og gerður saman-
burður á tölum frá 1. janúar 1981
og 1. janúar 1991 kemur í ljós, að
vistrýmum hefur fjölgað um 264,
þar af hjúkrunarrýmum um 123 og
þjónusturýmum um 141.
Tala íbúa í Reykjavík var hinn
1. desember 1980 83.766 og 1-
desember 1990 97.569. Sjá töflu 2.
Miðað við fjölgun á öldruðum
Reykvíkingum er fjölgun á vistrým-
um engan veginn næg, Margir hafa
álitið, að ný dvalarheimili, sem tek-
in hafa verið í notkun á undanförn-
um árum hafi verið hrein viðbót við
það sem fyrir var. Því fer víðs íjarri.
Eins og sjá má á yfirlitinu hér á
undan hefur orðið veruleg fækkun
á rúmafjölda hinna stóru og fjöl-
mennu heimila Grundar og Hrafn-
istu. Þar hefur orðið fækkun á vist-
rýmum, einkum vegna aukinna
krafna frá vistmönnum sjálfum,
aðstandendum þeirra og starfsliði.
Þessi heimili bjuggu við afar mikil
þrengsli og gátu því ekki sinnt vist-
mönnum sem skyldi. Kröfur um
aðbúnað allan í dvalai'heimilum
hafa aukist ár frá ári. Það er vel,
en það kostar aukna fjármuni.
Höfundur er skrifstofustjóri í
heilbrigðis- og
tryggingamálaráðuneytinu.
öldrunarþj ónustu
Vegið að
eftirPálma V.
Jónsson
Heit og skiljanleg ósk ráða-
manna til samdráttar í ríkisijár-
málum hefur leitt til sársaukafullr-
ar skyndiskoðunar á heilbrigðis-
kerfinu á köldustu og myrkustu
dögum ársins. Hugmyndin um há-
marksafköst ijármagns í heil-
brigðiskerfínu er góð, en útfærslan
er vandasöm og viðkvæm. Líkt og
áform um sparnað hafa óvænt tek-
ið á sig mynd niðurskurðar í
öldrunarlækningum hefur umræð-
an um samruna tveggja tiltölulega
fjársveltra sjúkrahúsa, sem
undanfarin ár hafa reynt að hag-
ræða, leitt til neikvæðra viðhorfa
í garð sjúkra og aldraðra.
í fjárlagagerð er talað um að
breyta Landakoti í hjúkrunarheim-
ili. Ágætustu kollegar halda að
einungis hafi verið bætt við orðun-
um hjúkrunarheimili og öldrunar-
lækningar til að auka á blæbrigði
móðurmálsins, en að þau þýddu
öll hið sama, elliheimili eða elli-
heimilisþjónusta. Systurnar aldr-
aðar, sem öll þjóðin stendur í þakk-
arskuld við, vilja ekki að Landakot
verði gert að hjúkrunarheimili,
heldur starfí áfram sem sjúkrahús.
Og starfsfólk Landakots tekur í
sama streng. Fáir virðast átta sig
á muninum á hjúkrunarheimili
annars vegar og öldrunar-
lækningadeild hins vegar. Þetta
er skiljanlegt, þar sem öldrun-
arlækningar eru ein yngsta sér-
grein læknisfræðinnar.
Með hjúkrunarheimili fyrir aldr-
aða er átt við stofnun, þar sem
aldraðir með langvinna sjúkdóma
búa að jafnaði til æviloka og njóta
hjálpar í athöfnum daglegs lífs,
hjúkrunar og viðhaldsendurhæf-
ingar í heimilislegu umhverfi. Hins
vegar sinna öldrunarlækninga-
deildir tímabundnum verkefnum
af ýmsu tagi. Þar starfa sérmennt-
aðir læknar, hjúkrunarfræðingar,
félagsráðgjafar, sjúkra- og iðju-
þjálfar og sinna sérstökum vanda-
málum ellinnar, svo sem greiningu
og meðferð á heilabilun, þvagleka,
göngulagstruflunum og byltum
aldraðra. Á öldrunarlækninga-
deildum fer einnig fram umfangs-
mikil endurhæfing eftir beinbrot
og heilaáföll, sem tekur tillit til
stöðu einstaklingsins í samfélaginu
í víðára samhengi en gengur og
gerist á almennum deildum, og
krefst iðulega þriggja, sex eða tóf
mánaða dvalar. Það er einnig hluti
af starfi öldrunarlækningadeildar
að annast til æviloka, þá aldraða,
sem haldnir eru sjúkdómum á loka-
stigi, svo sem krabbameini eða
hjartabilun. Eitt mikilvægasta
verkefni Öldrunarlækningadeildar
er stuðningur við aðstandendur,
heimaþjónustu og heimahjúkrun
með því að bjóða upp á hvíld-
arinnlagnir til lausnar á skamm-
tímamálum, félagslegs eða líkam-
legs eðlis, og forða þannig frá
ótímabærri vistun á hjúkrunar-
heimili. Loks er ákveðinn hópur
einstaklinga á hveijum tíma sem
er full greindur og endurhæfður
og ekki kemst heim til sín eða sinna
nánustu og bíður eftir því að kom-
ast á hjúkrunarheimili. Þar sem
hjúkrunarheimilispláss hefur vant-
að svo stórlega í Reykjvík, hefur
önnur eðlileg starfsemi öldrunar-
lækningadeiida liðið tilfinnanlega.
Breytt fjölskyldumynstur, þar
sem æ algengara er að hjón vinni
bæði úti til að komast af ijárhags-
lega, kallar á samfélagslausn í
öldrunarmálum. Hið óleysta dæmi
í Öldrunarþjónustu hefur sett gífur-
legt álag á hina sjúku og öldruðu,
fjölskyldur þeirra og starfsmenn í
heilbrigðiskerfinu. Sífellt hefur
þurft að bjóða aðra og þriðju bestu
lausn mála. Undanfarin ár hefur
starfið verið erfitt að vetrinum og
jaðrað við neyðarástand á sumrin.
Hugmyndir um lokun Hafnarbúða,
fækkun rúma á öldrunarlækninga-
deild í Hátúni um 10 og í B-álmu
Borgarspítala um 16, ásamt með
ævivistunarsjúklingum á Heilsu-
verndarstöð vekja því ugg. Ekki
er tryggt að tilfluttar stofnanir
komi óskaddaðar út úr rótinu og
afleiðingarnar fyrir endurhæfingu
og starfsemi annarra deilda, sem
hafa reitt sig á takmarkaða en
mikilvæga þjónustu öldrunar-
lækningadeilda eru áhyggjuefni.
Það er furðulegt að þessar hug-
myndir komi upp, þar sem vandinn
í öldrunarþjónustu er mikill og
óleystur. Nærri lætur að lausn
öldrunarvandans, þar sem vantar
200 til 300 langtímaumönnunar-
pláss kosti einn milljarð á ári. Sjúk-
ir og aldraðir mynda ekki sterkan
þrýstihóp. Við verðum að einángra
viðkvæmustu þætti heilbrigðis-
þjónustunnar frá tímabundnum
sveiflum í hagkerfinu.
Stórkostlegur árangur í heil-
brigðisþjónustu á íslandi er í senn
gleði- og nú áhyggjuefni. Ung-
barnadauði er með þeim lægsta í
heiminum og meðalaldur með þeim
hæsta kostar sitt. Við gleðjumst
yfir aldurshliðrun í dánartíðni
vegna æðakölkunar, svo að dæmi
sér tekið, en þurfum þá að takast
á við ný verkefni. Öldruðum fjölgar
Pálmi V. Jónsson
„Vitræna hagræðingu í
heilbrigðisþj ónustunni
er tímabært og nauð-
synlegt að vinna en þá
vinnu þarf að vinna inn-
an frá“
stöðugt og háöldruðum mest. Þessi
þróun verður ekki stöðvuð og af-
leiðingin er stöðug tilhneiging til
vaxandi heilbrigðisútgjalda. Vit-
ræna hagræðingu í heilbrigðisþjón-
ustunni er tímabært og nauðsyn-
legt að vinna en þá vinnu þarf að
vinna innan frá og góður árangur
í stjórn heilbrigðisútgjalda er
mældur í lækkun á vaxtarhraða
heilbrigðisútgjalda en ekki stöðn-
un. Ég efa að við höfum þegar náð
því hámarki, sem við getum mest
hugsað okkur að veija til heilbrigð-
ismála. Og við verðum að standa
jafn myndarlega að heilbrigðis-
þjónustu fyrir aldraða og fyrir aðra
aldurshópa. Tilfærsla hluta kostn-
aðar frá ríki til einstaklinga getur
verið nauðsynleg og eðlileg, en þar
má minna á að aldraðir eru í farar-
broddi. Aldraðir taka nú verulegan
þátt í greiðslu eigin þjónustu. Tekj-
ur frá lífeyrissjóðum og annar elli-
lífeyrir umfram vasapeninga og
upp að ákveðnu þaki, sem nú er
liðlega 60.000 krónur á mánuði,
rennur til greiðslu þeirrar
stofnanaþjónustu sem þeir njóta
eftir fjögurra mánaða dvöl á
sjúkrahúsi og strax við vistun á
hjúkrunarheimili. Hver væri ávinn-
ingur af samruna Landakots og
Borgarspítala? Öldrunarlæknir
gæti séð ávinning af samrunanum,
með því að rúm sem nemur fjölda
hæða í B-álmu Borgarspítalans
yrðu nýtt í þágu aldraðra, án þess
að skerða þá öldrunarstarfsemi
sem fyrir er annars staðar. Hlutur
aldraðra á bráðasjúkrahúsunum er
um það bil 40 af hundraði og fer
vaxandi. Helsta bráðasjúkrahús
landsins þarf á skilvirkri öldrunar-
þjónustu að halda, annars kafnar
önnur starfsemi sjúkrahússins.
Ekki er æskilegt að breyta Landa-
koti í hjúkrimarheimili, því að það
skerðir hlut öldrunarlækninga og
annarra greina læknisfræðinnar.
Einnig er vafasamt að hreinn öldr-
unarspítali á Landakoti sé besta
lausnin, þar sem aldraðir þurfa
iðulega á tæknivæddu mati og
aðgerðum að halda. Það gæti hins
vegar verið góð lausn að flétta
öldrunarlækningar inn í starfsemi
beggja stofnana í meira mæli en
verið hefur og nýta þann rúma-
fjölda, sem nemur B-álmu í þágu
aldraðra eins og ætlunin var og
full þörf er fyrir. Jafnframt er brýn
þörf á nýjum hjúkrunarheimilum,
fram hjá því verður ekki litið. Þeg-
ar sjúkir og aldraðir eru annars
vegar leyfist okkur að hagræða,
en við megum ekki spara á þeirra
kostnað.
Höfundur cr lyf- og
öldrunarlæknir og slarfar við
Borgarspítalann og Hrafnislu.