Morgunblaðið - 17.06.1992, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. JÚNÍ 1992
Foringi í frelsisbaráttu
Nokkrar svipmyndir af Jóni Sigurðssyni
Jón Sitmrðsson.
eftir Hallgrím
Sveinsson
Samhengi sögunnar
Vestfirðingurinn Jón Sigurðs-
son var nokkurs konar skipstjóri
í sjálfstæðisbaráttu íslendinga við
Dani. Hvernig hann hagaði seglum
í þeirri baráttu er lærdómsríkt.
Hann og samheijar hans börðust
hvorki með byssu né sverði. Þeir
börðust með orðsins brandi og
höfðu uppi söguleg rök. Það var
svo gæfa íslendinga að Danir
skyldu yfirleitt ljá máls á slíkum
rökum svo snemma sem raun bar
vitni.
íslenska þjóðin nýtur í dag
ávaxtanna af starfi Jóns Sigurðs-
sonar fyrir endurheimt stjómfrels-
is úr erlendum höndum. Alltof stór
hluti þjóðarinnar virðist þó ekki
átta sig almennilega á þessu sam-
hengi og enn aðrir virðast aldrei
hafa heyrt talað um þetta efni eða
að minnsta kosti búnir að gleyma
því rækilega. Hætta er á að þjóð
sem gleymir sögu sinni týni sjálfri
sér í eigin landi. Auðvitað mega
íslendingar aldrei gleyma því að
Jón Sigurðsson er tákn um sér-
stakan og afdrifaríkan kafla í sögu
þjóðarinnar, líkt og til dæmis Vil-
hjálmur Tell í sögu Svisslendinga.
Ef til vill er frásögnin af Vilhjálmi
goðsögn og má svo vera um fleiri
frelsishetjur þjóðanna. En Jón
Sigurðsson er engin goðsögn.
Nánast allt sem við kemur lífi
hans og starfi liggur fyrir eins og
stafur á bók. Þar fer nánast ekk-
ert á milli mála.
Á þjóðhátíðardegi okkar, sem
jafnframt er afmælisdagur Jóns
Sigurðssonar, er að sjálfsögðu
ástæða til að rifja upp nokkrar
svipmyndir úr lífi og starfi braut-
ryðjandans. En það þarf að gera
oftar. Ekki hans vegna, sem er
löngu fallinn frá, heldur sjálfra
okkar vegna sem nú lifum og
þeirra sem eiga að erfa landið.
Ekki veitir af fyrir fámenna og
sundurþykka þjóð að halda á lofti
sameiningartákni sínu.
Undirbúningur
Jón Sigurðsson var orðinn vel
þekktur og vel metinn fræðimaður
þegar hann fór fyrst að taka þátt
í opinberum stjómmálum. Hann
var þrítugur þegar fyrsta höfuðrit-
gerð hans, Um Alþingi á íslandi,
kom út í málgagni hans og sam-
heija hans, Nýjum félagsritum.
Jón fór sér hægt og rólega.
Hann vildi læra og vera viðbúinn,
ef kallið kæmi. Enda stóð ekki á
því. Hann var þá vel búinn undir
þátttöku sína í þjóðmálum. Ber
þar einkum að nefna hvað hann
hafði víðtæka og staðgóða þekk-
ingu á íslenskri sögu. En þótt sag-
an yrði mjög til að efla sannfær-
ingu Jóns um þjóðlegan og hag-
nýtan rétt íslendinga var það hon-
um ekki_ nóg. Hann vissi að rétt
mat á íslendingum fengist ekki
nema með nokkrum samanburði
við aðra.
En lærdómur og þekking er
ekki nema einn þáttur í eiginleik-
um góðs stjómmálamanns. Jón
Sigurðsson kunni vel að vera með
alls konar mönnum. En þó hann
væri höfðingi í skapi og skoðunum
snobbaði hann aldrei niður á við
eins og menn segja í dag. Gegnsær
áróður og stundarhylli lýðsins voru
honum ekki að skapi. Eigi víkja
voru einkunnarorð hans.
Jón Sigurðsson var ekki hafinn
yfir daginn og veginn. Hann sagði
jöfnum höndum álit sitt á ráðherr-
um og ríkisreikningum, hangikjöti
og fjallagrösum, fjárkláða og með-
ferð á mör og umgengni í fjósum.
Hann kunni vel með fé að fara,
vandist snemma á vinnu og að sjá
fyrir sér sjálfur.
Verslunarfrelsi
Verslunarmálin vom fyrstu
þjóðmálin sem Jón Sigurðsson
skipti sér af opinberlega. Öllum
hugsandi mönnum hafði verið ljóst
að einokunarverslunin hafði haft
afgerandi áhrif til ills fyrir þjóðina
og staðið henni fyrir þrifum.
Það var háttur Jóns Sigurðsson-
ar í þeim málum sem hann barðist
fyrir, að afla sér fyrst allra til-
tækra heimilda áður en hann hóf
baráttu fyrir framgangi þeirra.
Margar ritgerðir hans fjalla meira
og minna um verslunarmál. Hann
benti á að verslunarfrelsi væri
undirstaða þjóðfrelsis. Jón var
verslunarþjónn um tíma hjá
tengdaföður sínum og ýmsir is-
lenskir kaupsýslu- og útgerðar-
menn vour meðal bestu stuðnings-
manna hans. Hann hvatti mjög til
félagsverslunar og að verslunar-
stéttin væri innlend.
Hugvekja til íslendinga
Árið 1848 var ár byltinganna í
Evrópu. Danakonungur afsalaði
sér einveldi þetta ár og Jón
Sigurðsson birti hina afdrifaríku
ritgerð sína, Hugvekja til íslend-
inga. Þar birtir Jón stefnuskrá
íslendinga í sjálfstæðisbaráttu
komandi ára.
„dagur er upp kominn,
dynja hana fjaðrar,
mál er vílmögum
að vinna erfiði.
Með þessum fomu ljóðlinum
ávarpar Jón Sigurðsson landa sína
í upphafi frelsisbaráttunar. Nú
eiga menn að rísa upp og hefjast
handa. Rök Jóns eru þau að
réttindi íslands byggist á Gamla
sáttmála frá 1262-1264 sem ís-
lendingar gerðu við Hákon _gamla
Noregskonung. Þar gengu Islend-
ingar 'í samband við Noreg „sem
fijálst land“ með ákveðnum skyld-
um og réttindum. „ÖIl stjóm þeirra
og lög skyldi vera innlend."
Þegar einveldi konungs komst
á 1662 játuðu íslendingar því oki
með trega, en þegar Danakonungr
afsalaði sér einveldi á hinu afdrifa-
ríka ári, 1848, þá áttu hin fornu
réttindi íslendinga samkvæmt
Gamla sáttmála að taka gildi á
nýjan leik. Það væri full sannað
að ekki væri hægt að stjóma ís-
landi frá Kaupmannahöfn.
Alþingi átti að fá fullt löggjafar-
vald.
Fjárhagur íslands og Danmerk-
ur átti að vera aðskilinn og jafn-
rétti að ríkja milli þjóðanna.
Þetta var stefnuskráin sem
flestir íslendingar fylgdu í baráttu
þjóðarinnar fyrir sjálfstæði, undir
ömggri forystu Jóns Sigurðssonar.
Þjóðfundurinn 1851
Friðrik 7. boðaði til Þjóðfundar
á sal Lærða skólans í Reykjavík
4. júlí 1851. Aðalhlutverk Þjóð-
fundarins var að setja íslendingum
nýja stjórnarskrá eða stjómskip-
un. Þá var komið bakslag í bylting-
arhreyfingar Evrópu frá 1848 og
Danir óttuðust að Islendingar
væru í uppreisnarhug eins og aðr-
ir og vildu kenna þeim betri siði.
Danska stjórnin lagði frumvarp
fyrir fundinn, þar sem þjóðréttindi
íslendinga voru höfð að engu. ís-
lensku þjóðfundarfulltrúarnir
lögðu hins vegar fram annað frum-
varp undir leiðsögn og forystu
Jóns Sigurðssonar. Var þar byggt
á kenningum hans í hugvekjunni
frá 1848.
Trampe greifi var fulltrúi kon-
ungs á fundi þessum og hafði sér
til aðstoðar 25 manna hermanna-
flokk frá dönsku herskipi sem lá
„Staðfesta Jóns Sig-
urðssonar og einurð,
samfara samningalip-
urð, juku veg hans og
vinsældir. Hann var
mjög einarður í máli við
konungsfulltrúa á
þingi, en þinglegur og
kurteis. Hann gagn-
rýndi dönsku sljórnina
hispurslaust, en að jafn-
aði fór vel á með honum
og dönskum ráðamönn-
um. Þeir báru virðingu
fyrir Jóni Sigurðssyni
og kom það margsinnis
fram.“
fyrir akkerum á ytri höfninni í
Reykjavík. Létu hermenn þessir
all dólgslega og voru tilbúnir til
átaka ef á þurfti að halda. Trampe
greifí fékk hveijum þeirra 25 kúlu-
skot og lét þá vera viðbúna í húsi
nálægt þingsalnum og einnig lét
hann kalla töluvert af sjóliðum í
land frá herskipinu. Trampe greifa
leist ekki á frumvarp Jóns
Sigurðssonar og samheija hans
og sleit því Þjóðfundinum í nafni
konungs. Reis þá Jón Sigurðsson
upp -og mótmælti slíku gerræði.
Þegar greifínn og forseti fundar-
ins, Páll Melsteð, gengu burt frá
sætum sínum, sagði Trampe: „Ég
vona, að þingmenn hafí heyrt að
ég hef slitið fundinum í nafni
konungs". Jón Sigurðsson mælti
þá af miklum þunga: „Og ég mót-
mæli í nafni konungs og þjóðarinn-
ar þessari aðferð, og ég áskil þing-
inu rétt til að klaga til konungs
vors yfir lögleysu þeirri sem hér
er höfð í frammi". Á samri stundu
risu þjóðfundarmenn úr sætum
sínum og sögðu flestir í einu hljóði:
„Vér mótmælum allir.“
Þessi orð fóru eins og þytur um
landið og öll framkoma Jons Sig-
urðssonar á Þjóðfundinum stað-
festi styrk hans og ótvíræða for-
ystuhæfileika á örlagastundu.
Á hveiju lifði Jón Sigurðsson?
Jón Sigurðsson var mestan
hluta ævi sinnar kröfuharður and-
ófsmaður. En hann gerði ekki
kröfur krafnanna vegna. Hann var
gætinn og skynsamur, raunhæfur
málafylgjumaður. Hann talaði
með lítilsvirðingu um þá sem ætla
að gleypa ailt í einu. Hann sagði
um landa sína: „Annaðhvort vilja
þeir allt eða ekkert, allt geta þeir
ekki fengið, og því hafa þeir ekk-
ert.“ En hann kunni að meta seigl-
una í eðli þeirra, siðferðisþrek og
hæfíleikann til að lifa menningar-
lífí í harðgeru landi.
Staðfesta Jóns Sigurðssonar og
einurð, samfara samningalipurð,
juku veg hans og vinsældir. Hann
var mjög einarður í máli við kon-
ungsfulltrúa á þingi, en þinglegur
og kurteis. Hann gagnrýndi
dönsku stjórnina hispurslaust, en
að jafnaði fór vel á með honum
og dönskum ráðamönnum. Þeir
báru virðingu fyrir Jóni Sigurðs-
syni og kom það margsinnis fram.
Störf Jóns Sigurðssonar að
stjórnmálum voru aukastörf. Hann
lauk ekki embættisprófí og gegndi
aldrei fastlaunuðu starfí sem slík-
ur, nema skamma hríð í einu.
Hann lifði að miklu leyti á fræði-
störfum sínum og útgáfum ýmissa
ritverka.
Hann var vísindamaður á sviði
íslenskra fræða og voru störf hans
á þeim vettvangi fullkomið ævi-
starf, þótt ekkert annað hafí kom-
ið til. Vísindastörf sín vann Jón
Sigurðsson einkum fyrir þijá aðila.
Voru það Stofnun Árna Magnús-
sonar, Árnasafn, Konunglega nor-
ræna fornfræðafélagið og Hið ís-
lenska bókmenntafélag, en hann
var forseti Kaupmannahafnar-
deildar þess félags og af því hlaut
hann viðurnefnið forseti.
Og eitt sinn þegar safna átti
um allt land í heiðursgjöf til Jóns,
varð mönnum ekkert ágengt, en
í prófastsdæmi nokkru á landinu
söfnuðust 602 ríkisdalir og 42
skildingar til kristniboðs í Kína.
Óopinber sendiherra
í Kaupmannahöfn
Miklar heimildir eru varðveittar
um fyrirgreiðslu og erindrekstur
Jóns Sigurðssonar fyrir landa hans
í Kaupmannahöfn. Segja má með
sanni að hann hafi verið óopinber
sendiherra íslands í höfuðstað
Danaveldis og haldið þar uppi við-
skiptaskrifstofu íslendinga á eig-
inn kostnað. Var þetta snar þáttur
í pólitískri velgengni hans og verð-
ur að teljast fyrsti íslenski stjórn-
málamaðurinn sem stundaði fyrir-
greiðslu á jákvæðan hátt.
Það var nánast allt milli himins
og jarðar sem íslendingar heima
á Fróni báðu Jón um að útvega
sér. Má þar nefna kvenstáss og
messuklæði, grasfræ og pappír,
öngla, snæri og salt, bækur og
blöð, tijávið og smalahunda, afrit
af kaupmálum og landamerkja-
skjölum og svona má endalaust
telja. Þá þurfti hann einnig að
selja fyrir þá lýsi og smjör, ijúpur
og harðfísk, kjöt og pijónles og
ýmislegt annað.
Ef sjúklingar þurftu til Dan-
merkur var Jón Sigurðsson hinn
sjálfsagði milligöngumaður og
hann var hollvinur og hjálparhella
íslenskra námsmanna. Hann út-
vegaði mönnum skólavist og var
fjárhaldsmaður þeirra og lánaði
þeim oft fé þegar í harðbakkann
sló. Hann var póstmeistari íslend-
inga í Kaupmannahöfn og sá
erindrekstur var almennt ekki til
sem hann var ekki beðinn um að
gegna. En öll var þessi þjónusta
Jóns Sigurðssonar við landa hans
án launa.
Maðurinn Jón Sigurðsson
„Hann var gildur meðalmaður á
hæð og limaður vel, hann var fríð-
ur sýnum, karlmannlegur á velli
og prýðismaður í framgöngu allri.
Hár hans og skegg var framan
af dökkjarpt, en um fertugsaldur-
inn gránaði það og varð hvítt, eigi
að síður var hann þó unglegur að
sjá, og einkennilegt bros lék venju-
lega á vörum hans. Hann var
móeygur og augun ákaflega snör
og fjörleg.
Sæti hann og væri að hugsa
um eitthvað, þá var eins og
nokkurskonar mók færðist yfir
hann, en í viðræðum var hann
hinn skemmtilegasti maður og
jafnaðarlega skrafhreyfinn, í sam-
kvæmum var hann allra manna
glaðastur og talaði þá einatt af
mestu fjöri. Við tækifæri drakk
hann vín, eigi síður en aðrir, en
aldrei varð hann ölvaður, svo að
á því bæri.
Eigi þoldi hann vel, að menn
deildu við hann. Þótti hann stund-
um ráðríkur í meira lagi og tók
þvert fyrir það sem honum var
móti skapi. Var það þá eigi fyrir
ístöðulitla menn að mæla á móti
honum. Þó var fremur sem honum
sárnaði við mótmæli en hann
reiddist þeim.
Gáfur hans voru sérlega góðar,
skilningurinn skarpur og minnið
afbragðsgott. Honum var létt um
að koma fyrir sig orði, hvort sem
var í ræðu eða riti. Hann skrifaði
mjög vel og var fljótur mjög að
skrifa.
Vingjarnlegur var hann við alla
og þætti honum einhver gera á
hluta sinn, þá lét hann sig það
oftast litlu skipta, en ef sá hinn
sami vildi aftur vingast við hann,
þá veitti það stundum erfitt. Hins
vegar var hann hinn greiðviknasti
maður og búinn til að gjöra hvers
manns bón, ef honum var unnt.
Þetta vissu menn og notuðu það
einnig óspart. Hann var maður
mjög vel máli farinn, rómurinn var
hvellur og mjög áhrifamikill ef
hann talaði af kappi, Svipur hans
og viðmót allt var höfðinglegt.“
Þannig er Jóni Sigurðssyni Iýst.
af samtíðarmanni, Eiríki Briem
prestaskólakennnara í tímaritinu
Andvara árið 1880.
Höfundur er bóndi á Hrafnscyrí.
Helstu heimildir: J6n Sigurðsson i ræðu og
riti eftir Vilhjálm Þ. Gíslason.
Jón Sigurðsson forseti eftir Einar Laxness.
Á slóðum Jóns Sigurðssonar eftir Lúðvík
Kristjánsson.
Jón Sigurðsson eftir Pál Eggert Ólason.