Morgunblaðið - 17.06.1992, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. JÚNÍ 1992
Ljósmynd/Jón Kaldal
Efri röð: Atli Ólafsson, Hendrik Ottósson, Einar Markan, Ríkarður Jónsson, María Ólafsdóttir, kona Ríkarðs, Kort Kortsen, tvær konur
sem ekki er vitað hverjar eru. Teódór Arnason, Björn Sv. Björnsson, Sveinbjöm Arinbjarnar, Olga Hejnæs, Benedikt G. Waage, Rigmor
Lindemann, Halldór Laxness. Neðri röð: Anna Friðriksson, Valborg Einarsson, María Markan, Elísabet Einarsdóttir, Ólafur Friðriksson.
Listamannasamkvæmi í
Austurstræti fyrir 65 árum
eftir Pétur Pétursson
Þessa dagana fjalla blöð og fjöl-
miðlar um listahátíð, sem stendur
með blóma. Þar kemur fram fjöldi
ungra og efnilegra listamanna auk
þeirra sem hafa „sungið fyrir heim-
inn“ og hvert mannsbarn kannast
við.
Víkjum nú um sinn til ársins 1927.
Sextíu og fimm ár eru liðin síðan
efnt var til listamannasamkvæmis í
Austurstræti 1, í Veltunni, húsi sem
nú er horfið af sjónarsviði en stóð
við Austurstræti og Veltusund og
gegndi þar merku hlutverki í bæjar-
lífi Reykvíkinga. Þar var eitt sinn
til húsa fyrsta kaupfélag Reykvík-
inga, svokallað Veltufélag eða Velt-
an. Seinna voru þar ýmsar verslan-
ir, skrifstofur þjóðkunnra mál-
flutningsmanna, á efri hæð hússins
var íbúð Ólafs Friðrikssonar ritstjóra
og frú Önnu Friðriksson. Það er ein-
mitt þangað sem hugurinn ber okkur
í leit að efni. Verður nú staðnæmst
við árið 1927 og skyggnst inn hjá
gestgjöfum sem efna til samkvæmis
fyrir nokkra listamenn og góðvini
sína í marsmánuði. Gestir klæðast
allir hátíðabúningi og bera sumir lit-
klæði. Konur eru í skrautlegum kjól-
um, eins og á grímudansleik.
Húsráðendur eru hjónin Ólafur
Friðriksson, ritstjóri Alþýðublaðsins,
þjóðkunnur maður fyrir störfisín að
stjórnmálum, en einkum frægur fyr-
ir þátt sinn í „Drengsmálinu", sem
svo var kallað er nærri lá við borga-
rastyrjöld í Reykjavík. Eiginkona
hans, frú Anna, var danskrar ættar.
Hún er kaupkona þegar þessi saga
gerist og nýtur viðurkenningar fyrir
dugnað og útsjónarsemi í viðskipt-
um. Verslun hennar, Hljóðfærahús
Reykjavíkur, stendur með miklum
blóma um þessar mundir. Sölubúðin
er á neðri hæð hússins, þangað
streyma Reykvíkingar til þess að
fylgjast með því sem gerist í tónlist-
arlífi. Þar eru seldar nótur og
grammófónplötur. Grammófónplöt-
unum'fylgja oft íslenskir textar við
erlend dægurlög sem njóta vinsælda
og má segja að frú Anna Friðriksson
sé brautryðjandi og forgöngumaður
um að fá þýdda eða frumsamda
texta við dægurlög og aðra létta
söngva. Auk þess sem hér er talið
gekkst frú Anna fyrir því að greiða
götu erlendra listamanna, sem komu
hingað til Iands. Stóð hún fyrir fjölda
hljómleika og söngskemmtana af
ýmsu tagi, má þar telja fræga hljóð-
færaleikara, Arnold Földesy, selló-
leikara, Ignaz Friedman, píanóleik-
ara, Kúban kósakkakórinn, Gellin
og Borgström, og fleiri .og fleiri.
Þegar hér er komið sögu sjást
þess ýmis merki að senn líði að því
að hjónin slíti samvistir. Anna hafði
þó reynst manni sínum traustur lífs-
förunautur, verið stoð hans og stytta
og sýnt sannkallaða hetjulund er
óvígur her sótti að þeim hjónum og
heimili þeirra í nóvembermánuði
1921. Ólafur var þá færður í fang-
elsi en Anna sætti harðýðgi og hrott-
askap við yfirheyrslur löggæslu-
manna og hjálparsveitar þeirra úr
hópi borgara. Atli sonur þeirra hjóna
hefir einnig sætt aðkasti og glósum,
drengir á hans reki hafa oft hrópað
á eftir honum: Hann pabbi þinn er
bolsi, eða þama er sonur „kellingar-
innar í Hljóðfærahúsinu". En Atli
kærir sig kollóttan. Hann er einkas-
onur og uppáhald. Nýtur aðdáunar
og er hugkvæmur og fjölhæfur.
Þetta umrædda kvöld í veislunni
árið 1927 er Atli nýorðinn 14 ára,
hann hefur sett upp svartan, glans-
andi pípuhatt og búist sem best hann
má. Nokkru seinna, var Atli staddur
í Kaupmannahöfn, og söng þá þijú
lög inn á grammófónplötu, meðal
þeirra er söngur um pípuhattinn,
sem hann ber í veislunni, dægurlag-
ið Top Hat eftir Irving Berlin.
Atli kunni því vel að klæðast sam-
kvæmisfötum og taka sig út eins
og sagt var í „den tid“, hann er líka
í essinu sínu þegar danska dans-
hljómsveitin veitir honum allan þann
stuðning, sem best hún má í laginu
sem Fred Astaire gerði frægt.
Alllöngu seinna hefst Atli sjálfur
handa um hljóðritun. Hann starf-
rækir þá verslun, Atlabúð, og aug-
lýsir „Silfurplötu", hljóðritar raddir
manna. Meðal þeirra upplestur Hall-
dórs Kiljans Laxness og hvetur aðra
til þess að fara að dæmi Halldórs.
Við hlið Atla Ólafssonar á ljós-
myndinni sem tekin er þetta kvöid
stendur Hendrik Ottósson. Hendrik
varð þjóðkunnur maður og kom víða
við sögu. Hann var hveijum manni
ljúfari í viðmóti, bar með sér góðvild
og glaðlyndi, en var þó ákafamaður
og sókndjarfur er hann barðist í
fremstu víglínu fyrir hugsjónum sín-
um og réttindum þeirra er stóðu
höllum fæti. Þrátt fyrir fötlun sína
var Hendrik hveijum manni frárri á
fæti og var jafnan einn hinn fremsti
„Verður nú staðnæmst
við árið 1927 og
skyggnst inn hjá gest-
gjöfum sem efna til
samkvæmis fyrir
nokkra listamenn og
góðvini sína í marsmán-
uði. Gestir klæðast allir
hátíðabúningi og bera
sumir litklæði. Konur
eru í skrautlegum kjól-
um, eins og á grímu-
dansleik.“
í flokki tápmikilla drengja í Vestur-
bænum er þeir stukku um fjörur og
stikuðu á bryggjum hjá Gamla Geir
eða Zimsen og leituðu sér að bátum
til þess að róa um höfnina, eða út
í franskar og færeyskar skútur.
Margir lesendur munu kannast við
prakkarasögur úr Vesturbænum,
„Gvendur Jóns og ég“. Hann gaf
þær út á prenti og las þær einnig í
útvarp.
Leiðir Hendriks og Ólafs lágu
snemma saman. Árið 1916 vill
Hendrik, sem þá var nemandi í
Menntaskólanum, fá Ólaf Friðriks-
son til þess að kynna sósíalismann
á Framtíðarfundi. Verður úr því
mikið hark og deilir Hendrik einkum
á Kristján Albertsson fyrir það sem
hann kallað óþolandi og ósæmandi
framkomu við Ólaf Friðriksson, en
Kristján Albertsson sagðist aldrei
hafa vitað jafn ósvífinn mann í ræðu
og riti sem Ólaf. Boð til Ólafs Frið-
rikssonar um að halda ræðu á Fram-
tíðarfundi í Menntaskólanum, var
afturkallað þrátt fyrir ákafa baráttu
Hendriks fyrir því að Ólafur héldi
erindi sitt. Þeir Hendrik og Ólafur
áttu eftir að tengjast traustum bönd-
um, heyja marga orrahríð í sömu
fylkingu, um það má fræðast í bók
Hendriks „Hvíta stríðið". Þó kom
þar sögu að þá greindi svo á um
menn og málefni að þeir fjarlægðust
hvor annan og pólitískar leiðir
skildu.
Hendrik var tungumálagarpur
mikill, talaði fjölda tungumála reip-
rennandi, stundaði kennslustörf og
skjalaþýðingar og traustur hjálpar-
maður Önnu Friðriksson í Hljóð-
færahúsinu, hvort sem var við bréfa-
skriftir eða ráðningu erlendra lista-
manna og fyrirgreiðslu við þá. Má
til dæmis nefna að þegar sænsku
harmóníkuleikararnir Gellin og
Borgström komu hingað til lands,
var ekki gert ráð fyrir því að þeir
héldu hljómleika á Skipaskaga, en
fram komu svo eindregnar áskoranir
frá Skagamönnum að Hendrik og
Jafet bróðir hans fengu trillubát og
fluttu harmóníkuleikarana upp á
Akranes, þar sem þeir héldu hljóm-
leika við ákafan fögnuð. Svo fijáls-
lyndur var Hendrik í trúmálum að
hann fagnaði tveimur mormónum
sem óskuðu þess að fá að fylgja
þeim félögum upp á Skaga.
Telja má fullvíst að annars konar
hljómlist hafi þó verið Hendrik hug-
stæðari. Hann varð einna fyrstur
íslendinga til þess að taka upp sam-
band við kommúnistastjórn Ráð-
stjórnarríkjanna og sat þar alþjóða-
þing árið 1920. Frá því hefur Jón
Helgason prófessor skýrt á gaman-
saman hátt og kveðið um það Ijóð.
Jón segir svo frá: „Hendrik Siemsen
Ottósson var nýkominn frá Rúss-
landi og var sagður hafa rússneskt
gull meðferðis. Eg drakk með honum
kaffi á landamóti. Fróðir menn hafa
sagt mér að Leníns muni þarna fyrst
getið í kvæði á íslensku.
Minni Leníns
Um Lenín, sem ríkir í rauðustum heim
og refsar með blóðugu straffi,
ég yrki mitt kvæði af ástæðum þeim
að öðlingur sá gaf mér kaffi,
og með því var framreitt hið fínasta brauð
eins og framast var kostur að torga,
það var lagsmaður Siemsen sem lostætið bauð,
en Lenín mun þurft hafa að borga.
í austrinu hervæðist harðsnúið lið
og hanamir blóðrauðir gala,
því líta menn víða í iöndunum við,
um Lenín er verið að tala.
Mig furðar ekki á þó að frægð þessa manns
sé flogin um gjörvallar álfur:
Fyrst svona er aumasti húskarlinn hans,
hvílíkur mun hann þá sjálfur."
Af skyldurækni og húsbóndaholl-
ustu við Önnu Friðriksson tók Hend-
rik á móti Kúban kósakkakórnum,
en það var fiokkur rússneskra útlaga,
sem ferðaðist um heiminn og
skemmti með söng og dansi. Margur
Reykvíkingur man enn í dag söng-
skemmtanir þeirra félaga í Gamla
bíói.
Einar Markan söngvari var fjöl-
hæfur maður og lagði stund á ýmsar
listgreinar. Hann var fæddur í Ólafs-
vík í júnímánuði 1905, og er því
tæpra 22 ára þegar ljósmyndin er
tekin, en kunnugir telja fullvíst að
þetta sé Einar, en andlitið sést eigi
svo glöggt sökum þess að við hlið
þessa gests stendur Ríkarður Jóns-
son, klæddur fornmannabúningi.
Hann mundar atgeir sinn og hefur
skjöld til varnar, þannig að skuggi
fellur á. Einar var sonur Einars
Markússonar verslunarstjóra og út-
gerðarmanns og konu hans, Kristínar
Árnadóttur. Börn hjónanna voru sjö
og tóku þrjú yngstu systkinin sam-
tímis upp ættarnafnið Markan. Ein-
ar, Sigurður bróðir hans og María,
sem var yngst systkinanna. Markan
systkinin gátu sér snemma frægðar-
orð fyrir fagran söng og þróttmik-
inn. Einar Markan er um tvítugt
þegar hann heldur hljómleika með
aðstoð Páls ísólfssonar. Saman fara
þau Einar og María í tónleikaferð
um landið. Einar syngur en' María
er undirleikari. Aðeins nokkrum vik-
um eftir að þessi mynd er tekin,
heldur Einar Markan söngskemmtun
í Nýja bíói og syngur þá meðal ann-
ars tvö lög eftir Maríu systur ^sína,
„Við sjó“ og „Svanahljóma". í lok
september syngja svo bræðurnir Ein-
ar og Sigurður í Gamla bíói ein-
söngva og dúetta, en síðan sigla þau
Einar og María, og stundar Einar
söngnám í Osló. Einar söng inn á
allmargar hljómplötur. Auk söngsins
samdi Einar mörg sönglög, málaði
og gaf út ljóð og ritgerðir. Eiginkona
Einars og ævifélagi, Vilhelmína
Markan, stjórnarráðsritari, gaf út
hljómplötu með söng Einars.
Ríkarður Jónsson útskurðarmeist-
ari og Ólafur Friðriksson bundust
vináttuböndum er þeir dvöldust í
Kaupmannahöfn samtímis, þar sem
Ríkarður stundaði nám og Ólafur
starfaði að stjórnmálum og ritaði í
blöð. Þeirra er beggja getið í bók
Gunnars Gunnarssonar, Fjallkirkj-
unni. Þar er Ríkarður nefndur Bjólf-
ur Bjöggvir og er sí syngjandi við
tréskurð sinn og myndsmíð. Ríkarður
hneigist að stefnu jafnaðarmanna.
Á vegum Hljóðfærahússins syngur
Ríkarður inn á allmargar hljómplöt-
ur, rímur og þjóðlög. Ríkarður gróf
signet Ugga Greipssonar (Gunnars
Gunnarssonar). Hann skar rauðvið-
arkassa,- sem Verkakvennafélagið
Framsókn gaf Stauning, gekk á Esju
með Borgbjerg hinum danska, Ólafí
Friðrikssyni og Önnu Friðriksson.
Ríkarður Jónsson tók eindregna
afstöðu með Verkakvennafélaginu
Framsókn er það átti í harðvítugri
kjaradeilu árið 1926. Ríkarður sagði
í blaðagrein: „Samúðarverkfall verk-
amannafélagsins tel ég i þessu til-
felli fullkomlega réttmætt. Sá karl-
maður er sannkölluð heimótt og rola,
er sér konu bera skarðan hlut frá
annars borði og gerir ekki tilraun til
að rétta henni hjálparhönd. Slík til-
raun er sjálfsagður riddaraskapur
og engu síður þó að við hugsanlegt
ofurefli sé að etja.“
„Þetta er Kort Kortsen" sagði
Atli Ólafsson er hann var spurður
hvort hann vissi deili á hávaxna kufl-
klædda manninum sem stendur við
hlið Ríkarðs Jónssonar. „Hann var
sendikennari við Háskólann og full-
trúi í danska sendiráðinu. Hann kom
stundum til okkar.“ Þegar leitað var
frekari upplýsinga um Kort Kortsen
kom í ljós að aldraðir Reykvíkingar
mundu sumir hveijir eftir kennslu-
stundum hans og höfðu meira að
segja sótt tíma hjá honum. Björn
Bjarnason, magister frá Steinnesi,
sagðist vel muna eftir framburði
Kortsen er hann reyndi að vekja
áhuga ungra íslenskra námsmanna
fyrir tungu Saxo og Grundtvigs með
því að æfa á bannárunum setningar
á borð við eftirfarandi: „Fire, friske
flasker Vin fra Frankfurt." Þótt
sendikennarinn Kort Kortsen deildi
vínlausum kjörum annarra háskóla-
kennara er gengu þurrbijósta um
kennslustofur skólans í Alþingishús-
inu á þessum árum kom þó fyrir að
skenkt væri á skálar í húsakynnum
danska sendiráðsins við Hverfisgötu,
þar sem húsbóndi og gestgjafi vissi
öðrum fremur hvernig ætti að „lífga
sálaryl í bijóstum, sem að geta fund-
ið til“ eins og skáldið sagði — það
skáld sagði hafði vakið áhuga danska
sendiherrans, Fontenay og leitt hann
á braut litadýrðar íslenskrar náttúru,
Jónas Hallgrímsson.
Auk þess að kynna Reykvíkingum
andans jöfra, heimspekinga á borð
við Sören Kirkegárd og átrúnaðargoð