Morgunblaðið - 05.08.1992, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 5. ÁGÚST 1992
Að læra af áföllum
eftir Tómas Hansson
Eflaust dettur fáum í hug að
efnahagsleg áföll geti verið til góðs.
En allt hefur sínar jákvæðu hliðar.
Það eina jákvæða við þau áföll sem
nú dynja yfir okkur er það að íslend-
ingar gætu vaknað við vondan
draum og áttað sig á því að stefnan
í efnahags-, atvinnu- og byggðamál-
um síðustu 20 ára, þar sem áherslan
er á hefðbundnar atvinnugreinar og
ríkisforsjá, er að kæfa hagvöxt og
framfarir. Því til rökstuðnings má
nefna að auðlindir hafsins eru full-
nýttar (í það minnsta hefðbundnir
fiskistofnar), ekki er hægt að færa
efnahagslögsöguna lengra út né að
auka sókn, erlend lán eru orðin veru-
lega þung byrði sem krefst sífellt
stærri hluta þjóðartekna einungis
til að standa undir vaxtabyrði, var-
anlegur halli ríkissjóðs hefur kæft
einkaframtak og Islendingar hafa
aukið neyslu á kosntað Qárfestinga
síðasta áratug. Á síðustu árum hafa
viðhorf til efnahagsmála breyst til
hins betra á íslandi. Þá hefur einnig
átt sér stað þróun á ýmsum sviðum,
sérstaklega á fjármagsmarkaði. Nú
verður hins vegar almenn stefnu-
breyting að eiga sér stað, sérstak-
lega í hagstjóm, atvinnu- og
byggðamálum. En af hvetju ætti
stefnubreyting að geta átt sér stað?
íslendingar hljóta að sjá nauðsyn
breytinga nú frekar en áður í
skugga áfallanna þar sem ástand
eins fískistofns getur nánast kné-
sett hagkerfíð og fólk hefur ekki í
önnur hús að venda hvað varðar
atvinnu. Einnig vegna þess að sjáv-
arútvegur í hefðbundinni mynd get-
ur ekki þanist meira út, vegna þeirr-
ar hringavitleysu sem landbúnaður
hefur lent í og í ljósi alþjóðlegrar
þróunar og reynslu Austur-Evrópu-
þjóða. Kjörorð breytinganna, ef
raunverulegar eiga að vera, verður
þó að vera hófsemi og víðsýni, en
ekki skammtímaávinningur í einu
„ævintýri“.
Fortíðin
Saga efnahagsmála á Islandi
síustu 20 ár er hreint út sagt hrak-
fallasaga. Gengi íslensku krónunnar
hefur fallið jafnt og þétt sem afleið-
ing undanlátssamrar efnahags-
stefnu. Dollarinn kostaði 84 aura
1973 en kostar nú um 54 krónur.
Á meðan hafa myntir hinna Norður-
landanna haldist stöðugar gagnvart
dollaranum. Verðbólga hefur verið
veruleg lengst af. Erlendar lántökur
(löng erlend lán í heild) hafa vaxið
jafnt og þétt. Erlend lán voru um
fjórðungur landsframleiðslu í byrjun
áttunda áratugarins en hafa vaxið
yfír helming síðustu ár. Greiðslu-
byrði af þessum erlendu lánum hef-
ur aukist úr 10% af útflutningstekj-
um í byijun áttunda áratugarins í
um 20% síðustu ár (þar af vega
vaxtagreiðslur heldur meira en af-
borganir). Á síðasta áratug hefur
undantekningarlaust verið halli á
ríkissjóði og halli á viðskiptum við
útlönd (utan eitt ár 1986 þegar við-
skiptajöfnuður var rétt jákvæður
enda mikið góðæri). Hagvöxtur var
að meðaltali lægri en á áratugnum
þar á undan eða 2,3% (1,2% á mann)
en var 4% (2,4% á mann). Líklegt
er að hagvöxtur áttunda áratugar-
ins sé fyrst og fremst útfærslu efna-
hagslögsögunnar árin 1972 (50 míl-
ur) og 1975 (200 mílur) að þakka.
Því til rökstuðnings má nefna að
heildar þorskafli Islendinga 1975
var 265 þús. tonn en var orðinn 460
þús. tonn 1981. Eftir það fór að
halla undan fæti enda auðlindin að
ÚTSALA
Síðustu dagar
fatnaður - allt að
50% afsláttur
ATHUGIÐ
Verslunin verður lokuð 10.-24. ágúst
vegna breytinga
%istan
Laugavegi 99 - Sími 16646.
fullu eða of nýtt og árið 1990 var
þorskaflinn um 330 þús. tonn og
er eins og allir vita á hraðri niður-
leið. Hagvöxturinn árin 1978 til
1981 fór að mestu í aukna neyslu
og samneyslu, en íjárfesting jókst
ekki að sama skapi. Þetta hefur
gengið eftir út níunda áratuginn.
Þá jókst samneysla á árunum 1978
til 1990 um tvo þriðju á föstu verð-
lagi, neysla og landsframleiðsla um
þriðjung en fjárfesting (heildar fjár-
munamyndun) aðeins um fjórðung.
í góðærinu 1986 til 1987 var hag-
vöxtur 16% mældur í vegri lands-
framleiðslu (tæp 20% mælt í vergum
þjóðartekjum), en á sama tíma
hækkaði kaupmáttur vel yfír 30%.
Launahækkarnir langt umfram
hagvöxt gera það að verkum að
fyrirtæki geta ekki með góðu móti
mætt versnandi afkomu síðar sem
gerir efnahagssveiflur erfiðar viður-
eignar eins og reyndin er.
Hver maður sem fært hefur heim-
ilisbókhald sér að efnahagsmálin eru
í ólestri. Við íslendingar eyðum
meira en við öflum. Við notum hag-
vöxt fyrst og fremst til neyslu. Við
ýtum undir sveiflur með því að eyða
tekjum góðæra samstundis og eig-
um ekkert eftir til að mæta áföllum
(nema kröfur um aðgerðir). Segja
má að íslendingar hafí hegðað sér
eins og olíuríki, fámenn þjóð sem
eignast hefur gífurlega auðlind með
útfærslu efnahagslögsögu, en af-
rakstrinum hefur fyrst og fremst
verið eytt í neyslu auk þess sem
erlendar skuldir jukust á sama tíma.
Hagstjórn hefur mistekist og mark-
mið í atvinnu- og byggðamálum
hafa ekki náðst. Atvinnustigið hefur
hins vegar haldist hátt í skjóli mik-
illa auðlinda sem okkar fámenna
þjóð á.
Framtíðin
Þessar staðreyndir segja ljóta
sögu og ekki er hægt að segja að
bjart sé framundan. En fátt er svo
með öllu illt að eigi boði nokkuð
gott. Ljósið í myrkrinu er í fyrsta
lagi að nú átta menn sig á hvert
stefnir en lifa ekki í hillingum. I
öðru lagi má segja að ísland sé svo
lítið hagkerfí að ekki þurfi svo mik-
ið til að breyta hlutum til batnaðar.
T.d. aflar eitt fyrirtæki, ÍSAL hf.,
tæplega 10% gjaldeyristekna þjóð-
arinnar. í þriðja lagi eru margir
augljósir hnökrar á íslenska hag-
kerfínu og íslenskri hagstjóm sem
laga mætti. í fjórða lagi er land-
fræðileg staða íslands góð. Með
aukinni tækni og stærðarhag-
kvæmni í flutningum má segja að
ísland sé ekki verr sett landfræði-
lega en mörg ríki EB hvað varðar
flutninga og samskipti innan Evr-
ópu. Sérstaklega á þetta við eftir
að þrengsli á þjóðvegum Evrópu
hafa aukist og kröfur um mengun-
arskatta á landflutninga verða há-
værari. Einnig liggur landið nokk-
urn veginn mitt á milli Evrópu og
Ameríku. Fleiri ljósa punkta mætti
telja.
Tómas Hansson
„Hin leiðin er að gera
þetta hagkerfi okkar
nútímalegra, láta ein-
staklingana spreyta sig
á eigin ábyrgð, fá hingað
fleiri erlenda aðila til
samstarfs við okkur um
arðbæran atvinnurekst-
ur, gera hagstjórn ein-
faldari og markvissari,
halda stöðugleika í verð-
lagi og gengi, koma á
markaðskerfi í auðlinda-
nýtingu m.a. með fram-
seljanlegum kvótum í
sjávarútvegi og einfalda
ríkiskerfið.“
Lykilatriðið varðandi framtíðina
er að hér á landi skapist grundvöll-
ur fyrir arðbæran atvinnurekstur
hvort sem hann er stór eða lítill í
eigu íslendinga eða útlendinga.
Þetta skapar engan skyndigróða og
leysir ekki vandamálin á einni nóttu,
en kannski er það stærsti kosturinn
því að á eftir svalli kemur slæmur
höfuðverkur. Einnig þarf að byggja
upp áframhaldandi sparnað, en nota
þarf hann til arðbærra fjárfestinga
en ekki til samneyslu eins og raunin
hefur verið síðasta áratug. Það ger-
ist með aukinni þróun á fjármagns-
markaði, einkavæðingu ríkisbanka,
breyttri stefnu í atvinnumálum með
afnámi „sjóðaleiða" og almennt með
minni umsvifum ríkisins.
Nýlega var birt niðurstaða
skýrslu um áhuga alþjóðlegra fjár-
festa á EFTA-löndum. Skemmst er
frá að segja að ísland var þar neðst
á blaði. Jafnframt er það ljóst að
það starfsumhverfí sem við bjóðum
útlendingum er ekki gott. Verka-
lýðsfélög koma í veg fyrir eðlilega
stjórn fyrirtækja eins og berlega
hefur komið í ljós hjá íslenska álfé-
laginu, en þar kosta einfaldar breyt-
ingar í rekstri langa baráttu við
fulltrúa starfsmanna. Slíkt hentar
ekki fyrirtæki í alþjóðlegri sam-
keppni og er til mikils ama fyrir
fyrirtækið og ekki síður starfsmenn
þegar til lengdar lætur. Efnahags-
stjórn hér á landi er fólgin í eilífðar
skammtímalausnum sem eru tilvilj-
anakenndar og sértækar og skaða
mjög almennt rekstrarumhverfí. Ef
rætt er við erlenda fjárfesta og spurt
hvað sé mikilvægasta forsenda þess
að áhugi skapist á samstarfí eða
fjárfestingum þá er svarið stjóm-
málalegur og efnahagslegur stöðug-
leiki. Einkavæðing ríkisbanka, sjálf-
stæði seðlabanka, gengisfesta,
markaðsskráning gengis og einfalt
og stöðugt rekstrarumhverfí eins
og varðandi reglugerðir og skatta-
mál eru hlutir sem teljast til kosta
fyrir land sem sækist eftir fjöl-
breyttu samstarfi við alþjóðlega
aðila um fyrirtækjarekstur. Þess
vegna er það eðlilegt að á íslandi,
þar sem þörfín fyrir fjölbreytni,
nýjungar og áhættufjármagn í at-
vinnurekstri er mikil, séu gerðar
breytingar er miði í þessa átt. Mark-
mið hagstjómar eiga að vera einföld
og miða fyrst og fremst að stöðug-
leika. Markmið stjómvalda ætti að
vera að gera fyrirtækjum lífíð létt
(almennt) en draga úr sértækum
stuðningi, afskiptum og sífelldum
breytingum á grundvallarþáttum.
Slík stefnubreyting kostar vissulega
skammtímafórnir og getur þýtt að
einhver fyrirtæki, sem reyndar þeg-
ar hafa engan rekstrargrandvöll,
hyrfu af sjónarsviðinu. Hins vegar
er stefnubreyting lífsnauðsynleg til
lengdar og hér er ekki um minna
að ræða en efnahagslegt sjálfstæði.
þjóðarinnar.
Eins og áður er sagt geta skamm-
tímabreytingar kostað fórnir. Eins
dauði er þó sannarlega annars
brauð, því að á meðan stjórnvöld
ausa fé í ónýtan fyrirtækjarekstur,
þá sitja aðrir aðilar með arðvænleg-
ar hugmyndir auralausir eða með
óhagstæð lán vegna þess sem hag-
fræðingar kalla ruðningsáhrif. Um-
svif stjórnvalda á fjármagnsmarkaði
í gegnum ríkisbanka og sjóði hækka
vexti eða takmarka á annan hátt
möguleika einkageirans til þess að
fá fjármagn á jafnréttisgrundvelli,
þar sem arðsemi er látin velja, en
ekki skammsýn sjónarmið stjórn-
málanna. Þetta verða talsmenn
landsbyggðarinnar sérstaklega að
athuga því að á meðan fyrirtæki sem
standa höllum fæti fá fjármagn þá
era aðrir einstaklingar á lands-
byggðinni í arðbærum rekstri að
greiða háa vexti eða í vandræðum
með að fá fyrirgreiðslu lánastofn-
ana. Dæmið snýst því ekki um
Reykjavík gagnvart landsbyggðinni
heldur um það að framtíð lands-
byggðarinnar verður ekki reist á
skuldsettum fyrirtækjum.
Breytingar óumflýjanlegar
Veruleg þróun hefur átt sér stað
erlendis í átt til markaðsvæðingar.
Þeir sem óttast þessa þróun af sér-
hagsmunaástæðum telja hana
stundarfyrirbrigði eða tísku. En það
er ekki svo. Þessar breytingar hafa
verið gerðar í kjölfar sársaukafullr-
ar reynslu af miðstýringu, ekki bara
austantjaldslanda, heldur einnig
landa eins og Svíþjóðar. Einnig má
segja að markaðsvæðing sé ekki
MAN Vörubifreiöar á ferð um landið
Sýningarferðin með MAN 25.422 DF "Háþekju"
flutningabifreið, heldur áfram.
Næstu viðkomustaðir verða sem hér segir:
Borgarnes Föstudaginn 7. ágúst við Bifreiðastöð K.B. kl. 10
Hvammstangi Föstudaginn 7. ágúst við ESSO stöðin kl. 14
Blönduós Föstudaginn 7. ágúst við ESSO stöðina kl. 16
Sauðárkrókur Föstudaginn 7. ágúst við K.S. Ártorgi kl. 18
Siglufjörður Föstudaginn 7. ágúst við vöruafgreiðslu Siglufjarðarleiðar kl. 20
Ólafsfjöröur Laugardaginn 8. ágúst kl. 11
Dalvík Laugardaginn 8. ágúst kl. 13
Akureyri Laugardaginn 8. ágúst við Bflasölu Þórshamars kl. 15
Húsavík Sunnudaginn 9. ágúst við B.K. bflaverkstæði kl. 13.
KRAFTUR H/F
Vagnhöfða 1-3
112Reykjavík _