Morgunblaðið - 11.03.1994, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 11. MARZ 1994
Hús hæstarétt-
ar — viðreisn
eftir Harald Helgason
Fyrirhuguð nýbygging Hæsta-
réttar við Lindargötu hefur óheilla-
vænlega dregizt inn í hringiðu
stjórnmálanna, og gæti svo farið
að sú vinna, sem markvisst og
samvizkusamlega hefur verið unnin
fyrir hús Hæstaréttar, verði lögð
til hliðar og hugsanlega afskrifuð
með öllu. Það væri menningarslys!
Fagleg umfjöllun um byggingu á
þessum stað á fátt sameiginlegt
með pólitískri umræðu og þeirri
æsingu, sem komið hefur verið af
stað og talin er af ýmsum geta
vegið þungt við skoðunarmótun
þeirra kjósanda, sem kost eiga að
velja nýja forystu fýrir málefnum
höfuðborgarinnar.
í þessari grein verður leitazt við
að íjalla faglega um málið og þá
einkum um þá lóð, sem Hæstiréttur
íslands ákvað að fá til þess að reisa
á byggingu undir framtíðarstarf-
semi sína. í grein sinni í Morgun-
blaðinu, þriðjudaginn 15. febrúar sl.
gerði Hrafn Bragason, forseti
Hæstaréttar, grein fyrir þeirri að-
stöðu, sem stofnunin hefur þurft
að búa við frá upphafi og hvernig
á því stóð að tiltekin lóð varð fyrir
valinu að undangenginni viðamikilli
könnun á öðrum lóðum og húsa-
kynnum, sem hugsanlega stæðu til
boða í miðborginni.
Ýmsum mönnum virðist óhugs-
andi að líta á þessa lóð sem bygg-
ingarlóð og telja að byggingunum
á aðliggjandi lóðum yrði stórlega
misboðið með tilkomu byggingar á
lóðinni nr. 2 við Lindargötu. Er því
rétt að beina athyglinni sérstaklega
að þessum þætti.
Safnahúsið við Hverfisgötu er
eftir Sigrúnu Klöru
Hannesdóttur
Árið 1909 var merkisár í sögu
bóksafna og bókmenningar á Is-
landi. Það ár reis myndarleg bygg-
ing við Hverfisgötu sem fátæk þjóð
reisti yfir menningu sína og fram-
tíð. Engum blandaðist hugur um
að hér var stigið mikið framfara-
spor. Þegar hornsteinn var lagður
23. september 1906 orti Þorsteinn
Erlingsson ljóð sem hann kallaði
„Höllin nýja“ og segir þar meðal
annars: „Nú finnur vor menntadís
hækka sinn hag; úr húminu og
kreppunni í bænum,“ og síðar í
kvæði sér Þorsteinn að í þessari
nýju höll geti „hamingjudraumarnir
allir rætst“. Menn sáu í bygging-
unni musteri þekkingar þar sem
ísland framtíðar skyldi bergja af
brunnum alþjóðlegra strauma.
Byggingin hefur alla tíð staðið sem
minnisvarði um framsýni aldamóta-
kynslóðarinnar, stílhrein og fögur.
Þegar Háskóli íslands eignaðist
sína fyrstu byggingu árið 1940, og
rými fyrir háskólabókasafn, var
eðlilegt að menn hugsuðu sem svo
að lítil fátæk þjóð hefði ekki bol-
magn til að reka tvö bókasöfn.
Háskólinn þarfnaðist bókasafns
þótt lítill væri, og því fæddist sú
hugmynd að sameina söfnin tvö og
byggja yfir þau. Árið 1957 ályktaði
Alþingi um að sameina söfnin og
var ríkistjórn falið að gera nauðsyn-
legar ráðstafanir í þá átt. Tæplega
reist eftir teikningum, sem danski
arkitektinn Magdahl Nielsen gerði
í upphafí aldarinnar. Landi hans,
arkitektinn Kiörboe, kom síðan til
landsins árið 1906 til þess að hafa
umsjón með byggingunni. Hún var
tilbúin í þeirri mynd, sem við þekkj-
um hana í dag, árið 1908, en gert
hafði verið ráð fyrir því að fullgerð
bygging yrði mun stærri. Var jafn-
stórri byggingu fyrirhugaður staður
norðan við bygginguna og lá hún
meðfram Lindargötu með tenging-
um við aðalbygginguna.
Kiörboe, umsjónararkitekt
Safnahússins, dvaldi hér á landi á
meðan á byggingu hússins stóð.
Er hann höfundur Kringlunnar við
suðurhlið Alþingishússins, sem full-
gerð var árið 1908, og hann gerði
einnig skipulagsuppdrátt af Arnar-
hóli og landinu þar fyrir austan
árið 1906. Þar kemur fram Safna-
húsið í fyrirhugaðri stærð, nlmlega
helmingi stærra en það nú er. Er
líklegt að uppdrátturinn hafi verið
gerður í framhaldi af setningu laga,
sem samþykkt voru á Alþingi 1905
um stofnun byggingarsjóðs opin-
berra bygginga.
Enginn heildarskipulagsupp-
dráttur var til fyrir Reykjavík fyrr
en árið 1927. Sex árum áður höfðu
verið samþykkt lög um skipulag
kauptúna og sjávarþorpa og sam-
kvæmt þeim var stofnuð skipulags-
nefnd ríkisins. Markviss vinna við
skipulag Reykjavíkur hófst árið
1924 og annaðist það verk sam-
vinnunefnd skipulagsnefndar og
bæjarstjórnar Reykjavíkur. Sæti í
nefndinni áttu Geir G. Zoéga, vega-
málastjóri og formaður skipulags-
nefndar kaupstaða og kauptúna frá
1921; Guðjón Samúelsson, Húsa-
meistari ríkisins; Knud Zimsen,
„í mínum huga er ekk-
ert vafamál hvað gera
skuli við Safnahúsið.
Það á að verða íslenskt
bókmenningarhús þar
sem varðveitt verði Is-
landsdeild þjóðbóka-
safnsins.“
þarf að rekja söguna frá þessum
tíma. Sífellt var verið að tala um
byggingu húss yfir söfnin tvö en
það tók þjóðina langa tíma að ná
til þeirra stundar að fyrsta skóflu-
stungan yrði tekin. Það var gert
1978 enda þótt samþykkt hefði
verið árið 1970 að þjóðin skyldj
gefa sjálfri sér þessa byggingu í
afmælisgjöf 1974 til að minnast
1100 ára afmælis íslandsbyggðar.
Enn líður tíminn. Sérstakur
skattur var lagður á eignir manna
en samt leið og beið. Menn geta
rétt gert sér í hugarlund hversu
miklar breytingar hafa orðið í sam-
félagi okkar á þeim 20 árum sem
liðin eru frá því Þjóðarbókhlöðu var
ætlaður staður og ytri umgjörð var
ákveðin. Á þessum tíma hefur Há-
skólinn stækkað úr rúmlega 2.400
nemendum í rúmlega 5.200. Nem-
endafjöldinn hefur meira en tvöfald-
ast. Nú starfa við skólann um 380
kennarar í föstum stöðum og um
1.000 stundakennarar auk annars
borgarstjóri og í byggingarnefnd
Reykjavíkur frá 1902; og Matthías
Þórðarson, þjóðminjavörður. Allir
höfðu nefndarmennirnir látið sig
skipulagsmál miklu varða. Skipu-
lagsuppdráttur vinnuhópsins hlaut
samþykki bæjarstjórnar 15. desem-
ber 1927. í skipulaginu er gert ráð
fyrir stjórnarráðsbyggingum við
Lindargötu og við norðanverðan
Arnarhól. Á lóðinni, sem nú er Lind-
argata 2, er enn gert ráð fyrir bygg-
ingu, svipaðri þeirri, sem fram kem-
ur á uppdráttum dönsku arkitekt-
anna frá 1906.
Uppdrættir af Reykjavík, sem
gerðir voru áður en samþykkti
skipulagsuppdrátturinn frá 1927
leit dagsins Ijós, hafa lítið sem ekk-
ert skipulagslegt gildi. Þannig var
uppdráttur sá af Reykjavík 1920,
sem birtist með gi-ein Skúla H.
Nordahls arkitekts, í Morgunblað-
inu 24. febrúar ,sl., gerður eftir
mælingum gatna og húsa, sem þá
voru fyrir hendi, og uppdrátturinn
var reyndar ekki gerður fyrr en
árið 1961. Hann er áhugaverður í
sögulegu tilliti, en segir ekkert til
um framtíðaráform varðandi byggð
í bænum. Augljós skýring er því á
því, hvers vegna á honum eru eng-
ar byggingar næst Safnahúsinu; —
þar voru þá engar byggingar!
Þjóðleikhúsið var lengi á teikni-
borði Húsameistara ríkisins, Guð-
jóns Samúelssonar, enda lang-
stærsta bygging, sem í hafði verið
ráðizt á landinu fram að þeim tíma.
Byggingaframkvæmdir hófust í
október 1928, og var að mestu lok-
ið við húsið að utanverðu árið 1933.
Byggingin tekur mið af nýsam-
þykktu skipulagi Reykjavíkurbæjar
og er staðsett á reit, sem því er þar
markaður. Atvikin höguðu því svo
starfsfólks. En húsið hefur ekkert
stækkað.
Miklar vonir eru bundnar við að
byggingin nýja komist nú loks í
gagnið eftir þennan langa tíma.
Núverandi ríkisstjórn hefur sett það
á oddinn að ljúka byggingunni og
nú er unnið af kappi við frágang
og innréttingar. Þegar hillir undir
þennan langþráða flutning vaknar
spurningin um hvað eigi að gera
við Safnahúsið við Hverfisgötu.
í mínum huga er ekkert vafamál
hvað gera skuli við Safnahúsið. Það
á að verða íslenskt bókmenningar-
hús þar sem varðveitt verði íslands-
deild þjóðbókasafnsins. Þar eiga
allar íslenskar bækur Landsbóka-
safns að vera og þar á að varðveita
þau sérsöfn sem Landsbókasafn á
svo sem Nonnasafn, safn tengt
Halldóri Laxness, Kvennasögusafn
og aðrar slíkar gersemar sem tengj-
ast íslenskum bókmenntum og
þekkingu. Þar eiga þeir að hafa
griðland sem leggja vilja stund á
íslensk fræði, hveiju nafni sem þau
nefnast, — hvort sem það fellur
undir grúsk eða rannsóknir, og
hvort sem efnissviðið er ættfræði,
bókmenntir, þjóðfræði eða aðrir
þættir í menningu þessa eylands.
Nú kann einhver að spyija: Verð-
ur þessu ekki öllu vel fyrir komið
í nýja húsinu á Melunum? Svo má
vel vera í byijun, en við skulum líka
gera okkur grein fyrir því að há-
skóli með 5.200 nemendur, þar sem
nú er hafínn undirbúningur að
framhaldsnámi, hlýtur að verða
Haraldur Helgason
„Hræðslan um að bygg-
ingin beri byggingarn-
ar umhverfis lóðina of-
urliði er fráleit.“
þannig, að byggingin var ekki vígð
fyrr en vorið 1950.
Arnarhváll, skrifstofubygging
fyrir ýmsar opinberar stofnanir, var
teiknaður af Guðjóni Samúelssyni,
árið 1928. Framkvæmdir hófust í
júní 1929 og lokið var við bygging-
una í september 1931. Skömmu
síðar var byggingin lengd til aust-
urs, þó svo að ekki megi greina
áfangaskil í dag.
Hús Hæstaréttar teiknaði Guðjón
Samúelsson alllöngu síðar og í
nokkuð öðrum stíl en Arnarhvál.
Byggingin var reist á árunum
1946-48, og flutti Hæstiréttur
þangað starfsemi sína á ársbyijun
1949. Dómhúsið á Lindargötu er
áföst viðbyggingu Arnarhváls sam-
kvæmt randbyggingaráformum
skipulagsins frá 1927. Lengra til
austurs náði byggingarlengjan aldr-
ei, en við taka stakstæð hús.
Hæstiréttur íslands var stofnað-
ur árið 1920 og var honum í upp-
hafi komið fyrir til bráðabirgða í
Sigrún Klara Hannesdóttir
mjög frekur til rýmis og þjónustu.
Því væri það mjög farsæl lausn að
þjóðbókasafn íslendinga yrði í
tveim deildum, háskóladeild í rauða
húsinu og íslandsdeild í Safnahús-
inu við Hverfisgötu. Mér hefur
stundum fundist einkennilegt, að
það eina sem við getum sýnt tignum
gestum sem ber að garði, eru hand-
ritin, rétt eins og íslensk bókmenn-
ing sé tæplega sýningarverð eftir
að handritin voru skrifuð. í fallegu
safni og virðulegu eins og Safna-
húsinu, skapast verðug umgjörð um
þá menningu sem skapast hefur
Hegningarhúsinu við Skólavörðu-
stíg. Byggingin var reist árið 1871,
og höfðu tveir danskir timburmeist-
arar, þeir Klein og Bald, staðið að
byggingunni. Svo fór að Hæstirétt-
ur var í Hegningarhúsinu í nærri
þijá áratugi og við mjög bága að-
stöðu eða þar til flutt var í nýbygg-
inguna við Lindargötu.
Ekkert bendir til annars en lóðin
Lindargata 2 hafi staðið auð frá
örófi alda, og fornleifagröftur nú
fyrir skemmstu gefur ekki tilefni
til þess að ætla að þar hafi -staðið
mannvirki, sem vandað hefur verið
til. Undanfarna áratugi hefur lóðin
verið notuð undir bílastæði, einkum
fyrir starfsfólk Arnarhváls og leik-
húsgesti, en nú hefur verið bætt
úr þeirri þörf með byggingu bíla-
geymsluhúsa í nágrenninu. Að degi
til um helgar hefur lítið annað ver-
ið að sjá á lóðinni en kalt malbikið.
Erfitt er að hugsa sér að þetta sé
sú tilhögun, sem fólk vill hafa til
frambúðar.
Bent hefur verið á að svæðið
mætti nota sem eins konar lysti-
garð, jafnvel höggmyndagarð. Yrði
þá svæðið eins konar óreglulegt
framhald Arnarhóls og mundi ann-
aðhvort beintengjast honum með
því að Ingólfsstræti yrði lagt niður
sem akstursbraut að hluta eða þá
að garðarnir tveir yrðu aðskildir af
götunni. Hvort tveggja mundi
stuðla að því að gera Arnarhól
ólögulegan. Þeir, sem þekkja svæð-
ið vel, vita einnig vel, hve mikill
vindstrengur fer fyrir horn Arnar-
hváls og gerir lóðina Lindargötu 2
lítt fýsilega til útivistar.
Rétt er þá að beina athyglinni
aftur að því hvernig lóðin Lindar-
gata 2 hentar sem byggingarlóð.
Að sjálfsögðu var fullkomlega
ástæða til þess að óttast að bygging
á lóðinni Lindargata 2 gæti mistek-
izt. Því var valinkunnum arkitekt
falið það verkefni í fyrstu að kanna
byggingarhæfi lóðarinnar og voru
fjölmargar lausnir kannaðar. Niður-
staða könnunarinnar leiddi í ljós að
lóðin og umhverfi hennar mundu
hagnast af vandaðri byggingu á
lóðinni!
í framhaldi þessarar niðurstöðu
var svo tekið til bragðs að halda
opna samkeppni á meðal þeirra,
sem rétt hefðu til þess að leggja
undanfarnar aldir. Safnahúsið er
ein af örfáum byggingum hér á
landi sem hönnuð var frá upphafi
sem bókasafn. Því væri það mikil
skammsýni ef húsinu yrði breytt
og Jiað tekið til annarra nota.
Eg tel einsýnt að með því að
safnahúsið verði hluti af þjóðbóka-
safni íslendinga megi einnig koma
í veg fyrir að innan örfárra ára
verði komin upp sú krafa að byggja
þurfi við Þjóðarbókhlöðuna þar sem
hún sé of lítil. Á þessu ári verður
flutt úr Landsbókasafni í Þjóðar-
bókhlöðu og húsið væntanlega opn-
að 1. desember. Þegar húsið við
Hverfísgötu tæmist ætti að nota
tækifærið og lagfæra það innan
þeirra marka sem leyfilegt er. Hús-
ið er verndað og þar af leiðandi eru
miklar takmarkanir á því hversu
miklu megi breyta þar innan dyra.
Ég bið ykkur að sjá með mér
hversu notalegur staður Safnahúsið
gæti verið þegar búið verður að
létta af því mestu þrengslunum og
flytja allar erlendar bækur í Þjóðar-
bókhlöðuna. í húsinu yrðu tveir
lestrarsalir, gott aðgengi að öllu
íslensku efni, sýningar á gersemum
íslenskrar menningar, bókmennta-
dagskrá og tónlistardagskrár þar
sem boðið yrði upp á sýnishorn af
því sem íslensk þjóð hefur skapað,
kaffistofa þar sem rabba mætti um
landsins gagn og nauðsynjar um
leið og kíkt væri í blöðin. ímynd
bókasafna sem menningarmið-
stöðva hefur víða fest rætur og hér
á landi er Norræna húsið menning-
armiðstöð af þessu tagi. Væri ekki
tilvalið að íslendingar eignuðust
sína eigin bókamenningarmiðstöð
við Hverfisgötuna? Ég sé ekki betra
hlutverk fyrir fallega húsið við
Hverfisgötu.
Höfundur er prófessor í
bókasafns- og upplýsingafræði við
Háskóla íslands.
Safnahúsið við Hverfisgötu
- íslenskt bókmenningarhús