Morgunblaðið - 11.03.1994, Side 30

30
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 11. MARZ 1994
„Spilling okkar sjálfra...“
eftir Vigfús Geirdal
Sl. haust birti ég grein í Morgun-
blaðinu í tilefni af því að ísland
hafði stutt tillögu á NATO-fundi um
einhliða hernaðaraðgerðir banda-
lagsins í Bosníu, landi sem er utan
vamarsvæðis NATO. Sýndi ég fram
á það með skýrum rökum að þessi
tillaga bryti jafnt í bága við Norður-
Atlantshafssáttmálann sem grund-
vailarstefnu íslands í utanríkismál-
um. Ég minnti á að íslensk utanrík-
isstefna byggðist á því að landið
hefði ekki eigin her, hér ætti ekki
að vera erlendur her á friðartímum
og íslendingar myndu ekki undir
nokkrum kringumstæðum fara með
hemaði á hendur annarri þjóð.
Þetta greinarkorn mitt vakti
snörp viðbrögð æðstu ráðamanna
utanríkismála. Bæði Björn Bjarna-
son, formaður utanríkismálanefndar
Alþingis, og utanríkisráðherra, Jón
Baldvin Hannibalsson, svömðu mér
um hæl. Því miður gerðu svör þeirra
ekki annað en staðfesta vanþekk-
ingu þeirra á undirstöðuatriðum ís-
lenskrar utanríkisstefnu.
í svargrein sinni 4. september sl.
hélt Bjöm Bjarnason því m.a. fram
- að með vamarsamningnum 1951
hefðu íslensk stjórnvöld tekið á sig
annars konar ábyrgð en 1949, þ.e.
sagt skilið við þá fyrirvara sem sett-
ir vom við aðild Islands að NATO.
Nýgert samkomulag við Bandaríkin
um herstöðina í Keflavík gefur til-
efni til að kanna nánar sannleiks-
gildi þessarar fullyrðingar.
Sameiginleg niðurstaða — ekki
einhliða ákvörðun
Jafnt Jón Baldvin, Davíð Odds-
t son forsætisráðherra sem Björn
Bjamason lögðu á það áherslu að
helsti sigur Islands í samkomulag-
inu fælist í því sem segir í loka-
ákvæði þess: Að framtíð varnar-
samstarfsins verði að byggjast á
sameiginlegri niðurstöðu — m.ö.o.
ekki einhliða ákvörðun annars hvors
áðilans.
Á blaðamannafundi sem haldinn
var í tilefni samkomulagsins komst
utanríkisráðherra m.a. svo að orði:
„Út frá okkar bæjardymm séð
er það afar mikilvægt að þetta sam-
komulag staðfestir sameiginlega
túlkun á gagnkvæmum réttindum
og skuldbindinum varnarsamnings-
ins.... Við lögðum strax til gmnd-
vallar eftirfarandi: Við féllumst
greiðlega á að ræða samdrátt og
minnkun umsvifa í varnarviðbúnaði
en lögðum á það áherslu að það
mætti ekki verða til þess að grafa
undan trausti manna á því sem er
varanlegt [svo!] í varnarsamningn-
um, þ.e.a.s. þeim skuldbindingum
sem felast í því að ísland leggur
undir aðstöðu, land fyrir þessa að-
stöðu en Bandaríkin hafa sam-
kvæmt þeim samningi tekið að sér
að annast varnir íslands."
Hvernig getur eitthvað verið var-
anlegt í samningi sem á sínum tíma
var gerður á grundvelli skilyrðanna
frá 1949 sem neyðarráðstöfun til
skamms tíma og hvor aðilinn um
sig hefur getað sagt upp á sex
mánuðum?
Engin ríkisstjóm í 50 ára sögu
lýðveldisins hefur fyrr óskað eftir
varanlegri hersetu Bandaríkjanna á
Islandi; engin ríkisstjóm hefur fyrr
afsalað sér réttinum tii að segja
varnarsamningnum upp einhliða.
1951, frekar varnarleysi en
langtímasamning
Þegar varnarsamningurinn var
gerður veturinn 1951 sóttu Banda-
ríkin það fast að gilditími hans yrði
sá hinn sami og Norður-Atlants-
hafssamningsins, þ.e.a.s. 20 ár.
Líkt og 1946 tóku Islendingar ekki
í mál að gera samning til langs
tíma.
Skv. skýrslu Lawsons, sendiherra
Bandaríkjanna, sagði Bjarni Bene-
diktsson að heldur skyldi landið
vera varnarlaust en að hann sam-
þykkti vamarlið á friðartímum allt
gilditímabil NATO-samningsins!
Bjami setti það sem skilyrði að
báðir aðilar hefðu einhliða uppsagn-
arrétt með einhverju hæfílegu tíma-
marki (eitt ár).
Á það var sæst að Atlantshafs-
ráðinu skyldi falið að gefa umsögn
um uppsögn eða hugsanlegar breyt-
ingar á varnarsamstarfínu á fyrstu
sex mánuðum uppsagnartímabils-
ins. Síðan rynni samningurinn út á
tólf mánuðum, stæði annar aðilinn
fast á því að slíta samstarfinu.
Þeir sem stóðu að samþykkt
vamarsamningsins 1951 tóku skýrt
fram að hann væri neyðarráðstöfun
og þeir hétu þjóðinni því að vamar-
liðið hyrfi úr landi, strax og friðar-
horfur og ástand í heiminum leyfðu
slíkt. Samningurinn gerir sjálfur
beinlínis ráð fyrir því að herinn fari
og íslendingar taki að sér gæslu
og viðhald mannvirkja.
Það var í fullu samræmi við þetta
fyrirheit sem alþýðuflokksmenn
undir forystu þeirra Hannibals
Valdimarssonar og Gylfa Þ. Gísla-
sonar fluttu þingsályktunartillögu
um brottför varnarliðsins þegar í
lok Kóreustríðsins árið 1953, tillögu
er var að efni til ályktun sú er Al-
þingi samþykkti síðan 28. mars
1956.
1956, einhliða
uppsagnarréttur ótvíræður
Uppreisnin í Ungveijalandi og
Súesdeilan komu í veg fyrir að her-
inn færi eins og áformað var. Þess
í stað var undirritað samkomulag
milli íslands og Bandaríkjanna í
árslok 1956 þar sem m.a. var fellt
niður ákvæði 7. greinar um að upp-
sögn samningsins skyldi béra undir
Atlantshafsráðið. Eftir það hafði
hvor aðilinn ótvíræðan rétt til að
segja samningnum einhliða upp
með sex mánaða fyrirvara.
Það er sérstaklega tekið fram í
orðsendingum ríkisstjórnanna að í
þessu samkomulagi séu „höfð í
huga hin hefðbundnu sjónarmið
varðandi dvöl herliðs á íslandi" sem
gerð voru að skilyrði fyrir inngöngu
Islands í NATO 1949. Þar er ekki
vísað í varnarsamninginn frá 1951
og „annars konar ábyrgð" sam-
kvæmt honum.
í þingumræðum sem urðu um
þetta samkomulag lét þáverandi
utanríkisráðherra, Guðmundur í.
Guðmundsson, eftirfarandi orð
falla: „Það er markmið íslendinga,
að hér sé ekki vamarlið á friðartím-
um. Að því skal unnið og undirbún-
ingur að því hafínn þegar í stað,
að þessu marki verði náð svo fljótt
Vigfús Geirdal
„Engin ríkisstjórn í 50
ára sögu lýðveldisins
hefur fyrr óskað eftir
varanlegri hersetu
Bandaríkjanna á Is-
landi; engin ríkisstjórn
hefur fyrr afsalað sér
réttinum til að segja
varnarsamningnum
upp einhliða“.
sem friðarhorfur í heiminum leyfa
slíkt.“
Félagsmálaráðherra, Hannibal
Valdimarsson, tók einnig til máls við
þetta tækifæri og sagði m.a.: „Hitt
er til bóta, að það er skýrt fram tekið
í orðsendingum ríkisstjórnanna að
það sé á valdi ríkisstjómar íslands
einnar að taka ákvörðun um, hvort
amerískur her skuli vera á Islandi,
og einnig að ákveða, hvenær samn-
ingar um brottför hans samkv. álykt-
un Alþingis og stefnuyfírlýsingu
ríkisstjómarinnar skuli teknir upp að
nýju.“.
Þetta hefur alla tíð verið grund-
vallaratriði í augum íslenskra stjórn-
málamanna, hvar í flokki sem þeir
hafa staðið, að segja mætti her-
verndarsamningnum einhliða upp.
Allt þar til nú.
Á tímum kalda stríðsins gátu
herverndarsinnar réttlætt banda-
ríska hersetu á þeim forsendum að
ekki væru friðartímar. En eftir að
Sovétríkin hrundu og kalda stríðinu
lauk em þær forsendur brostnar.
Svo vitnað sé í William J. Perry,
verðandi varnarmálaráðherra
Bandaríkjanna, þá vofir engin hern-
aðarógn yfir íslandi eða Bandaríkj-
unum.
Spilling okkar sjálfra ...
Engu að síður kreljast íslensk
stjórnvöld nú varanlegra „lágmarks-
varna“ sem þau ætla þó engu að
kosta upp á sjálf. Sérfræðingar
stjórnarinnar hafa lagt höfuðið í
bleyti og fundið nýjan ógnvald í stað
hernaðarhættunnar til að réttlæta
áframhaldandi dvöl varnarliðsins.
Við verðum að verjast hinni al-
mennu óvissu í tilverunni! sagði Al-
bert Jónsson í sjónvarpsþætti á dög-
unum. Og Arnþór Sigurjónsson
bætti um betur og sagði að það
væri ekki hægt að líða það að þeir
Pétur og Páll væm að fljúga inn í
íslenska lofthelgi eftirlitslaust!
. Önnur ástæða liggur þó lítt dulin
að baki þessari kröfu ráðamanna
um varanlega hersetu. Þeir telja sig
ekki hafa efni á að tryggja íslensk-
um sjómönnum lágmarksöryggi.
Þeir treysta sér ekki til að sjá hjálp-
arlaust um samgöngur til og frá
landinu. Þetta er aumleg staða á
afmælisári lýðveldisins og óska-
barnsins, Eimskipafélags íslands.
Fyrir nærri fjórum ámm flutti
Styrmir Gunnarsson, ritstjóri Morg-
unblaðsins, ræðu á Hrafnseyrarhá-
tíð 17. júní. Hann mælti þar orð sem
verða lokaorðin mín:
„Við höfum haft of miklar tekjur
af veru bandaríska varnarliðsins á
íslandi. Við emm orðin of fjárhags-
lega háð dvöl þess hér. Spilling okk-
ar sjálfra er engu betri en sú spill-
ing, sem kemur frá öðmm. Það má
aldrei kóma til þess, að afstaða okk-
ar til framtíðar vamarliðsins byggist
á því, að það veiti íslendingum at-
vinnu og við höfum af því tekjur.“
Höfundur er framhaldsskóla-
keanari.
Þjóðfræðirannsókn-
ir á Norðurlöndum
eftir Ragnheiði H.
Þórarinsdóttur
í fyrri grein minni um Þjóðfræði-
stofnun Norðurlanda gerði ég grein
fyrir sögun hennar frá stofnun 1959.
Nú mun ég fjalla um útgáfustarf-
semi hennar og þýðingu fyrir norr-
ænar þjóðfræðirannsóknir.
NIF Newsletter, sem er fréttabréf
Þjóðfræðistofnunar Norðurlanda
(NIF), birtast stuttar greinar greinar
um starfsemi stofnunarinnar, og þar
er sagt frá stuttlega frá nýafstöðn-
um námstefnum og ráðstefnum
þjóðfræðinga. Þar er einnig látið
vita af væntanlegum þjóðfræðiráð-
stefnum, bæði norrænum og alþjóð-
legum, og hvert eigi að snúa sér í
sambandi við þær. í fréttabréfínu
birtast einnig bókafregnir og listi
yfír nýútkomin þjóðfræðirit. NIF
Newsletter er því sérstaklega þýð-
ingarmikið fyrir þjóðfræðinga og
aðra fræðimenn, sem ekki vinna við
rannsóknarstofnanir eða innan há-
skóla á Norðurlöndum.
Auk fréttabréfs hefur NIF nokkr-
um sinnum gefið út lista yfir heimil-
isföng þjóðfræðistofnana og þjóð-
fræðinga alls staðar á Norðurlönd-
um, og þannig gert mönnum kleift
að efla enn frekar persónuleg tengsl
sín á milli. í síðasta listanum, sem
kom út árið 1992, birti NIF einnig
lista yfír helstu tímarit og árbækur,
er fjalla um þjóðfræði og þjóðhátta-
fræði, og gefín eru út á Norðurlönd-
um. Ég tel víst, að þessi listi hafí
verið birtur eftir að framkvæmda-
stjórinn hafði heyrt inn á hjá yngri
íslenskum fræðimanni, að hvergi
væri hægt að öðlast yfírsýn yfír út-
gefín þjóðfræðitímarit á Norðurlönd-
um, til þess að fylgjast með nýjustu
niðurstöðum þjóðfræðirannsókna.
Þetta nefni ég sem dæmi um hversu
opnir menn hjá NIF eru fyrir nýjum
hugmyndum og ábendingum, og
lausir við að sitja í einhveijum fíla-
beinsturni, úr tengslum við starfs-
vettvang sinn.
NIF hefur frá upphafi staðið fyrir
útgáfu fjölda fræðirita og frá árinu
1972 hefur útgáfan verið regluleg
(NIF Publications). Aðallega hefur
verið um að ræða ráðstefnurit með
fyrirlestrum og greinum, en einnig
skýrslur og greinargerðir og niður-
stöður kannanna, sem NIF hefur
látið framkvæma um þjóðfræðirann-
sóknir á Norðurlöndum. Þessi rit eru
ýmist á norsku, sænsku, dönsku,
ensku eða þýsku og eru oft gefin út
í samvinnu við aðra. Til að sýna fjöl-
breytnina má nefna sem dæmi Nor-
disk Foikedigting og Falkemusik
(NIF Publication 1. útg. 1972), þar
sem gerð er grein fyrir stofnunum
á Norðurlöndum, er geyma þjóð-
fræðilegt efni og safna því; Biblio-
graphie zur Mittelalterlichen Skand-
inavischen Colkshallade (NIF Public.
4. útg. 1975), listi yfír bækur, sem
gefnar hafa verið út um norræn
þjóðkvæði og rannsóknir á þeim; A
Guide to Nordic Tradition Archives
(NIF Public. 7. útg. 1978); Folklore
och litteratur í Norden (NIF Public.
17. útg. 1987), þar sem fjallað er
um gagnkvæm áhrif bókmennta og
þjóðfræða; Kvinnfolk. Kvinnar í
tradition og kultur (NIF Public. 21.
útg. 1990), þar sem um þjóðfræði
er fjallað út frá sjónarhóli kvenna.
Nýjasta bókin í þessum flokki
heitir Telling Reality. Folklore Studi-
es in Memory of Bengt Holbek. (NIF
Publie. 26. útg. 1993). Hún var gef-
in út í minningu Bengt Holbek, eins
af fyrstu framkvæmdastjórum NIF.
I henni eru birtar greinar um ævin-
týri og rannsóknir á þeim en Bengt
Holbek, sem lést langt um aldur
fram árið 1992, hóf rannsóknir á
ævintýrum til vegsemda á ný og var
einn helsti fræðimaður á alþjóðlegan
mælikvarða í þeim efnum.
Starf NIF felst nú aðallega í því
að ýta undir, skipuleggja og sam-
hæfa rannsóknir, kennslu, skráningu
og varðveislu norrænna þjóðfræða.
Meginstarfið hefur falist í því að
skipuleggja ráðstefnur, útvega fé til
sameiginlegra rannsóknarverkefna
þjóðfræðinga frá fleiri löndum og
gefa úr fræðirit. Hefur Þjóðfræði-
stofnunin staðið fyrir mörgum náms-
stefnun (Symposium) og ráðstefnum,
þar sem hið nýjasta innan fræðanna
hefur verið til umræðu.
Auk meginverkefnis NIF, sem er
að efla norræna samvinnu, leggja
menn á þeim bæ ekki síður áherslu
Ragnheiður H. Þórarinsdóttir
„ísland hefur hingað til
ekki haft efni á öflugri
þjóðfræðistofnun.“
á alþjóðlega samvinnu. Til dæmis
hefur fræðimönnum víðsvegar að
úr heiminum verið boðið að koma
og ferðast um Norðurlönd og halda
fyrirlestra í helstu borgum og við
háskóladeildir í þjóðfræði. Höfum
við íslendingar oft notið góðs af
þessum heimsóknum.
Þjóðfræðistofnun Norðurlanda
stendur vel undir nafni og sér til
þess að öll Norðurlöndin séu virkir
þátttakendur í þessu samstarfi.
stofnunin hefur t.d. haldið náms-
stefnur á íslandi (1980) og í Færeyj-
um (1992), en á þeirri síðarnefndu
var lögð áhersla á að ná til yngri
kynslóðar þjóðfræðinga til virkrar
þátttöku. Til að undirstrika enn frek-
ar mikilvægi þess að ,jaðarsvæðin“
séu með, bæði landfræðilega og
fræðilega, stóð NIF fyrir ráðstefnu
í Kaupmannahöfn síðastliðið vor í
samvinnu við þjóðfræðideild háskól-
ans þar. Efni fundarins voru þau
rannsóknarefni þjóðfræðinnar, sem
oftast hafa setið á hakanum og aldr-
ei notið sömu hylli og þjóðsögur og
þjóðkvæði, þ.e. gátur, leikir, lausa-
vísur og annað munnlegt efni tengt
hversdagslifínu. Til fundarins var
boðið norrænum, keltneskum og
baltneskum fræðimönnum, auk þess
sem Samar áttu þar sinn fulltrúa.
íslenskum þjóðfræðum voru gerð
nokkur skil, því af u.þ.b. 40 fyrir-
lestrum fjölluðu 3 um íslenskt efni.
Árið 1986 var haldið hér á landi
24. þing norrænna þjóð- og þjóð-
háttafræðinga og varð það mjög til
að efla þjóðfræðirannsóknir hér á
landi, eins og mikil gróska í útgáfu
þjóðfræðirita um þessi jól sýnir best.
En ísland hefur hingað til ekki haft
efni á öflugri þjóðfræðistofnun.
Rannsóknir og þó aðallega söfnun
þjóðfræða hafa farið fram á vegum
Árnastofnunar, Þjóðminjasafns og
Ríkisútvarpsins, og er þar til mikið
efni. Rannsókn á þessu efni er þó
að mestu skammt á veg komin.
Fyrir allmörgum árum var hafin
kennsla í þjóðsagnafræði og þjóð-
háttafræði við heimspekideild Há-
skóla íslands, en NIF átti sinn þátt
í því að komið var á fót fastri kenn-
arastöðu í þjóðfræðum við félagsvís-
indadeild HI fyrir fáum árum.
Þjóðfræðistofnun Norðurlanda
hefur því mikla þýðingu fyrir eflingu
íslenskra þjóðfræðirannsókna, bæði
frá fræðilegu og fjárhagslegu sjón-
armiði.
Höfundur er magister í þjóðfræði.