Morgunblaðið - 11.03.1994, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 11. MARZ 1994
íslenska fánann
Þjóðhátíðargjöf skáta til íslenskra barna
eftir Ólaf Ásgeirsson _____
Islenska
fánann
í öndvegi
Skátahreyfingin á íslandi hefur
frá fyrstu tíð látið sig íslenska fán-
ann miklu varða. Hafa skátar verið
fræddir um sögu fánans og þýð-
ingu, notkun hans og meðferð. Hafa
margir búið að þeirri kunnáttu á
fullorðinsárum og notað hana sér
til gagns er þeir hafa dregið fána
að húni við hús sín. Skátahreyfingin
hóf göngu sína á íslandi á þeim
árum fyrir heimsstyijöldina fyrri
sem einkenndust af lokaþætti sjálf-
stæðisbaráttu íslendinga. Fánamál-
ið var ofarlega á dagskrá og urðu
um það eldheitar umræður, ekki
síst eftir þann atburð er bátsfáni
Einars Péturssonar frá Álafossi,
hvítur kross á bláum feldi, var tek-
inn af honum með hervaldi í Reykja-
vikurhöfn 12. júlí árið 1913. Bróðir
Einars, Sigurjón Pétursson, var
fyrsti félagsforingi Skátafélags
Reykjavíkur sem stofnað var 2. nóv-
ember árið 1912. Það kemur vel
fram í heimildum um störf skáta frá
þessum tíma að þeim var mjög í
mun að geta kallað sig íslenska
skáta og þeir vildu og forðast að
teljast hluti dönsku skátahreyfíng-
arinnar og datt ekki í hug að ganga
undir dönskum fána. Ekki fór hjá
því að sjálfstæðisbaráttan væri of-
arlega í hugum þeirra sem stofnuðu
til nýrra félaga á íslandi á þessum
árum.
Fáninn sem tákn þjóðarinnar er
nú augum okkar sjálfsagður hlutur,
eðlilegur þáttur tilverunnar og fyrir
flestum, eitthvað sem alltaf hefur
verið til. íslenski fáninn sem birtist
á sínum stað á fánastöngum borg-
arinnar til hátíðarbrigða og blaktir
yfir alþingishúsinu meðan þing er
að störfum, veldur ekki miklum
heilabrotum. Svo er um margt sem
nú er hversdagslegt og sjálfsagt að
fyrir því hafa menn barist og oft
hefur sú barátta verið erfíð og á
brattann að sækja. Fáni er sýnilegt
tákn þjóða og því var krafa Islend-
inga um að fá sérstakan fána um
leið augljós sjálfstæðiskrafa. Þess
vegna var það engin tilviljun að á
fyrsta ríkisráðsfundi hins nýstofn-
aða íslenska lýðveldis, sem haldinn
var í ráðherraþústaðnum á Þingvöll-
um 17. júní 1944, voru staðfest
fyrstu lögin í sögu lýðveldisins: Lög
um þjóðfána íslendinga. Á sama
fundi var gefínn út forsetaúrskurður
um skjaldarmerki íslands. Sérstak-
ur forsetaúrskurður um fána forseta
íslands var síðan gefínn út 8. júlí
1944.
Fyrsti íslenski fáninn
Fyrst er getið um íslenskan fána

Bómullarslyrturnar
komnar aítur
í tveimur auglýsingum Jörgens
Jörgensens, sem hér er jafnan kall-
aður Jörundur hundadagakóngur. í
auglýsingu hans frá 26. júní 1809
segir að Island skuli hafa sitt eigið
flagg og þann 11. júlí segir svo í
auglýsingu Jörgensens: „Að það ís-
lenska flagg skal vera blátt með
þremur hvítum þorskum á, hvers
virðingu vér viljum takast á hendur
að forsvara með voru lífi og blóði.“
Flattur þorskur var hið gamla
skjaldarmerki íslands og var því
komið fyrir á bláum feldi hins nýja
fána. Daginn eftir 12. júlí 1809 var
fáninn dreginn að húni á Petræus-
arvöruhúsi í Hafnarstræti í Reykja-
vík. Þessum fyrsta íslenska fána var
heilsað af virðingu með fallbyssu-
skotum frá enska skipinu Margarete
and Ann sem lá á Reykjavíkurhöfn
en það hafði flutt Jörund hingað til
lands. íslendingar munu hafa látið
sér fátt um finnast en fáni þessi
varð úr sögunni með Jörundi sem
féll úr veldisstóli í ágústlok.
Fálkamerki
Er íslendingar héldu þjóðþátíð
víða um land árið 1874 í tilefni
þúsund ára afmælis íslands byggðar
var víða dreginn að húni blár fáni
með hvítum fálka. Átti Sigurður
Guðmundsson málari upphaf að því
að hvetja landsmenn til að taka upp
íslenskan fálka í merki sitt. Tóku
stúdentar upp fálkamerkið árið
1873, og nokkru seinna var fálkinn
gerður að merki skólapilta í Mennta-
skólanum. Fálkinn var síðan skjald-
armerki íslands frá 1903-1918.
Þjóðfáni
íslenski fáninn sem leiddur var
í lög árið 1944 hafði verið fáni ís-
lands frá því að gefínn var út kon-
ungsúrskurður um sérfána handa
íslendingum 19. júní árið 1915. Er
konungsríkið ísland var stofnað
með sambandslögunum 1. desem-
ber árið 1918 varð fáninn að full-
veldistákni hins nýja ríkis og hefur
borist fyrir snörpum vindhviðum
eða bærst í golunni í hartnær 79
ár. Nú á dögum er nokkuð rætt um
þjóðsöng íslendinga og sýnist sitt
hverjum, en nokkrum sinnum hafa
komið fram tillögur um að fá til
nýjan söng. Aldrei hefur svipað
heyrst um fánann, hann hefur unn-
ið sér varanlegan og öruggan sess
með þjóðinni. Ekki svo að skilja að
fyrstu hafi einhugur ríkt um fána
af þessari gerð, svo var ekki og
skal vitnað til orða Guðmundar
Björnssonar formanns fánanefndar,
sem skipuð var 30. desember árið
1913. Guðmundur segir: Það er
gerð fánans sem okkur er ætlað
að fjalla um og annað ekki. En það
er líka mestur vandinn eins og nú'
horfír við. Öllu fylgir einhver vandi.
Allt orkar tvímælis og getur valdið
deilum og flokkadráttum áður en
varir. Því er oft hreyft að allar þjóð-
máladeilur séu til ills eins. En það
nær engri átt. Drunginn og deyfðin
eru dauðamörk. Lífíð er barátta og
baráttan er líf.“
Verð kr. 1.590,-
mmúriLíFmm
GLÆSIBÆ • SÍMI 812922
krossmarksins skal vera 2/9 af
breidd alls fánans, en rauði krossinn
helmingi mjórri, 1/9 af breidd fán-
ans. Reitirnir við stöngina skulu
vera rétthyrndir ferhyrningar og
allar hliðar þeirra jafnstórar; ytri
reitirnir skullu vera jafnbreiðir
stangarreitunum en helmingi
lengri. Hlutfallið milli breiddar fán-
ans og lengdar hans verður sem
18:25.“
Nefndin hafði leitað til almenn-
ings um tillögur að fána og voru
þessar tvær hlutskarpastar, þríliti
fáninn varð síðan fyrir valinu og
þótt honum væri fremur fálega tek-
ið í fyrstu rættist spá fánanefndar-
manna um að íslendingar myndu
fylkja sér um hið nýja þjóðarmerki.
Blár og hvítur frelsisfáni,
faprt tákn um sömu hnoss,
blaktir enn á bustum öllum,
bendir fram og hvetur oss.
Nú er aðeins auk þess rituð,
reynsla fólksins: rauður kross.
Orti Jóhannes skáld úr Kötlum
um hinn nýja fána.
Þjóðhátíðargjöf
skátahreyfingarinnar til
grunnskólabarna 6-12 ára
Nú hafa skátar ákveðið að hefja
íslenska fánann í öndvegi á 50 ára
afmælisári lýðveldisins, ekki síst í
þeim tilgangi að minna börn og
unglinga í landinu á gildi þessa
merka sameiningartákns. Mun
skátahreyfingin í því tilefni gefá
hveiju grunnskólabarni á landinu
sem er á aldrinum 6-12 ára hand-
veifu með íslenska fánanum, verða
fánar þessir afhentir í skólum lands-
ins í maímánuði. Hér í Morgunblað-
inu munu birtast reglulega greinar
um meðferð fánans og notkun auk
fróðleiks um sögu fánans og upplýs-
ingar um gerðir hans.
íslenskur fáni í hvern
grunnskóla lahdsins á
þjóðhátíðarári 1994
Þá mun skátahreyfingin beita sér
fyrir því að allir grunnskólar
landsins eignist íslenskan fána á
burðarstöng til notkunar innan dyra
og annan fána til að draga að húni
á fánastöng utanhúss við hátíðleg
tækifæri.
íslendingar hafa ekki þurft að
forsvara fána sinn með lífi og blóði
eins og Jörgen Jörgensen taldi skylt
á sínum tíma, fáninn hefur farið
fyrir friðsamri þjóð, sem sér landið
sitt bláa, eld þess og ísa í fána sínum
og finnur um leið til samkenndar
og einingar.
Höfundur erþjóðskjalavörður,
aðstoðarskátahöfðingi og
formaður Fánanefndar BÍS.
„Djúp sem blámi himin hæða
hrein sem jökultindsins brún“
Nefndin átti úr vöndu að ráða.
Mikið fylgi var meðal þjóðarinnar
við fána sem kallaður var bláhvíti
fáninn. Hvítur kross á bláum feldi.
Einn helsti talsmaður þessa fána
var Einar Benediktsson skáld og
má á stöng hvarvetna á íslandi og
á skipum innan landhelgi íslands.
Þá sagði konungur um gerð fán-
ans: „Eg geng að því vísu að þessi
fáni verði ekki eftirtakanlega líkur
fána neins annars lands og vona
að fá síðar tillögu ráðherra Islands
um lögun og lit fánans.“ Mætti nú
ætla að fánamál íslendinga hefði
nú verið leyst af sjálfu sér í eins
konar óopinberri þjóðaratkvæða-
greiðslu innan lands og einungis
höfundur þessara ljóðlína. Segir
hann m.a. í greimim fánamálið er
hann ritar í blað sitt Dagskrá árið
1897: „Þjóðlitir íslands eru blátt
og hvítt, er tákna himininn og snjó-
inn ogjiessa tvo þjóðliti eiga engir
nema Islendingar. Nú er krossinn
eins og kunnugt er hið algengasta
og hentugasta flaggmerki og er
hann auðvitað hið besta, fegursta
og greinilegasta merki, ef hann
verður settur rétt yfir allan fánann.
Danski fáninn er því með réttu tal-
inn einn hinn fegursti og frumleg-
asti fáni. En íslendingar geta ein-
mitt tekið upp fána sem er jafnein-
faldur, frumlegur og hentugur og
sá danski. Það er hvítur kross í
bláum feldi.“
Bláhvíti fáninn varð strax vin-
sæll og var flaggað með honum á
þjóðhátíð í Reykjavík (Þjóðminning-
ardag eins og hann var kallaður.)
sumarið 1897. Vann fáninn sér á
næstu árum slíkar vinsældir að
hann var ævinlega meðal almenn-
ings nefndur íslenski fáninn. Á al-
þingi sumarið 1913, skömmu eftir
atburðina á Reykjavíkurhöfn sam-
þykkti alþingi þá málsmeðferð að
Hannes Hafstein ráðherra leitaði
eftir því við konung að hann gæfi
út konungsúrskurð um íslenskan
sérfána. Með því var átt við fána
sem notaður væri innan landhelgi
íslands. Gaf Kristján konungur X.
út úrskurð 22. nóvember 1913,
þess efnis að fyrir ísland yrði lög-
giltur sérstakur fáni, sem draga
eftir að fá konung til að samþykkja
gerð bláhvíta fánans. Þá birtist
andstaða úr óvæntri átt, í ljós kom
að sams konar fáni var í notkun,
fáni Grikklands og Grikkjakonungs.
Vandaðist því málið og varð úr að
ráðherra íslands skipaði sérstaka
nefnd til þess að gera tillögur um
fána handa íslendingum eins og
greint var frá hér að framan. Fána-
nefnd var Ijóst að hún þyrfti að
finna lausn til frambúðar í fánamál-
inu og um leið varð hún að hafna
þeirri gerð fána sem meirihluti þjóð-
arinnar var hlynntur. Þessi vandi
var ofarlega í huga formanns
nefndarinnar Guðmundar Björns-
sonar, landlæknis, er hann setti
fyrsta fund fánanefndar:
„Við erum þá komnir allir fimm
á þessa okkar ráðstefnu við sem
höfum tekist þann vanda á hendur
að leggja á ráðin um gerðina á ís-
lenska þjóðfánanum., því merki sem
þjóðin á að ganga undir um ókomn-
ar aldir í baráttu fyrir lífinu- og
frægð sinni og frama ef vel geng-
ur.“
Nefndin gerði tillögur að tveimur
gerðum fána. Hvítum fána með blá-
um krossi og hvítum og bláum
krossi utanmeð beggja vegna og
þeirri gerð fána sem við búum enn
við. Segir í tillögu nefndarinnar:
„Þjóðfáni íslands skal vera heiðblár
með hvítum krossi og hárauðum
krossi innan í hvíta krossinum.
Armar krossanna skulu ná út á
jaðra fánans á alla 4 vegu. Breidd
„Nú hafa skátar ákveð-
ið að hefja íslenska fán-
ann í öndvegi á 50 ára
afmælisári lýðveldisins,
ekki síst í þeim tilgangi
að minna börn og ung-
linga í landinu á gildi
þessa merka samein-
ingartákns.“
í öndvegi 1994
m
#