Morgunblaðið - 26.04.1994, Blaðsíða 20

20-____________MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 26. APRÍL 1994_
Þorskurinn og vísindin
eftir Ólaf Karvel
Pálsson
„Vísindin efla alla dáð“, kvað Jón-
as, og þorskurinn eflir þjóðarhag ef
rétt er að málum staðið í vísindalegu
og stjórnunarlegu tilliti. Væntanlega
geta flestir verið sammála um áhrif
vísinda og þorsks, en skoðanir virð-
ast nokkuð skiptar um aðra þætti
málsins. Hér verður farið nokkrum
orðum um þann ágreining sem uppi
virðist vera um það sem í heild
mætti kalla vísindalegar forsendur
þorskveiða.
Niðurstöður og ráðgjöf Hafrann-
sóknastofnunar eru sá grundvöllur
sem stjórnvöld byggja stjóm fisk-
veiða á. Á undanfömum ámm hafa
fræðimenn á ymsum sviðum nátt-
úruvísinda, og leikmenn, gagnrýnt
ráðgjöf stofnunarinnar og talið hana
ófullnægjandi og jafnvel skaðlega
með hliðsjón af vexti og viðgangi
þorskstofnsins. Gagnrýni þessi hefur
komið víða við, en í reynd má skipta
henni í tvo meginþætti: Annars veg-
ar er gagnrýni á ýmsa þætti í stofn-
stærðarmati stofnunarinnar og hins
vegar snýst gagnrýnin um vistfræði-
leg skilyrði þorskstofnsins í bráð og
lengd.
Þættir í stofnstærðarmati
þorsks
Snúum okkur að stofnstærðar-
matinu. Hér eru þrjú atriði efst á
baugi um þessar mundir:
1. Náttúruleg dauðsföll þorsks.
2. Hvort unnt sé eða skynsamlegt
að byggja upp stofninn og jafna út
sveiflur í nýtingu hans.
3. Notagildi togararallsins svo-
nefnda.
Hafrannsóknastofnunin gerir ráð
fyrir að náttúmleg dauðsföll stofns-
ins séu föst (18% á ári) eftir að físk-
urinn er orðinn þriggja ára að aldri.
Þessi forsenda er reyndar byggð á
nokkurra áratuga gömlum gögnum,
en þó hefur ekkert komið fram síðar
sem hnekkt hefur þessu. I þessu
sambandi ber að hafa I huga að
veiðistofn þorsks er nú samsettur
úr tiltölulega fáum aldursflokkum,
eða þriggja til átta ára fiski, og frem-
ur ólíklegt að miklar breytingar eigi
sér stað á náttúrulegum dauðsföllum
á því aldursbili. Fyrr á árum voru
eldri þorskar, eða allt að 15-20 ára,
mun stærri hluti stofnsins og líklegt
að náttúruleg dauðsföll, til dæmis
af völdum ellihrörnunar, hafi verið
hærri hjá þeim hluta hans. Engar
hiðurstöður eru þó tiltækar um þenn-
an þátt. Spurningin um náttúmleg
dauðsföll í veiðistofni tengist hins
vegar aðeins einum hluta af stofn-
stærðarmati Hafró, þ.e. svonefndri
VP-greiningu sem byggist á rann-
sóknum á afla fiskiskipa. Togararall-
ið svonefnda, sem er víðtæk árleg
rannsókn á helstu botnfískum, þar
á meðal þorski, er ekki háð forsend-
um um náttúruleg dauðsföll. Hugs-
anlegar skekkjur í þessari forsendu
í VP-greiningu em því leiðréttar með
tilliti til niðurstaðna úr togararalli.
Á hinn bóginn er mjög líklegt að
náttúruleg dauðsföll séu mun breyti-
legri eftir aldri og einnig frá ári til
árs hjá uppvaxandi þorski, þ.e. físki
yngri en þriggja ára, og hefur það
verið viðurkennt sem staðreynd um
áratuga skeið. Á þessu aldursskeiði
mótast stærð árganganna, einkum
á fyrstu mánuðum æviskeiðsins, og
em breytileg dauðsföll lykilatriði í
þeirri mótun. Breytileg dauðsföll em
afleiðing í umhverfisþáttum og líf-
ríki og tengjast þar með vistfræði-
legum skilyrðum sem fjallað verður
um hér á eftir.
Sú gagnrýni hefur komið fram
að stefna Hafró „að byggja upp
þorskstofninn" í því skyni að auka
afrakstur hans í framtíðinni fái ekki
staðist og sé jafnvel skaðleg. Helstu
rök fyrir þessari gagnrýni eru þau
að stærri stofn muni leiða til minni
afraksturs vegna fæðuskorts, stærri
stofn muni skerða nýliðun og ekki
sé hægt að jafna út aflasveiflur úr
fiskstofni, heldur ráði náttúrulegar
aðstæður þar alfarið ferðinni.
Þorskstofninn er í mikilli lægð um
þessar mundir, bæði veiðistofn og
hrygningarstofn. Ástand sjávar og
lífríkis, þar á meðal ástand loðnu-
stofnsins, mikilvægustu fæðu
þorsks, hefur hins vegar verið all-
gott. Telja verður mjög langsótt að
fullyrða að hætta sé á fæðuskorti
hjá þorski við slíkar aðstæður. Þær
mælingar sem tiltækar eru um vaxt-
arhraða þorsks síðustu ár benda
ekki til slíks.
Fullyrðingar um að stækkun
hrygningarstofns muni leiða til lak-
ari nýliðunar styðjast heldur ekki
við fullnægjandi rök. Það er að vísu
rétt að lítill hrygningarstofn
(200-300 þúsund tonn) getur, við
„hagstæðustu" skilyrði, hver sem
þau em nákvæmlega, gefið af sér
sterkan árgang. Líkurnar fyrir slíku
eru þó mun minni en þegar hrygn-
ingarstofn er stærri en um það bil
500 þúsund tonn. Fyrir liggur að
nýliðun þorskstofnsins hefur verið
með lakasta móti síðan 1986. Árin
1986 til 1991 var nýliðun mun lak-
ari en áður voru dæmi um. Á þessu
skeiði hefur ástand sjávar verið all-
gott flest árin, en hrygningarstofn-
inn hefur verið í lægð. Sá möguleiki
er því líklegur að endurnýjunargeta
stofnsins hafí dalað þannig að stofn-
inn gefí af sér mun lakari árganga
en áður var raunin við sambærilegar
umhverfisaðstæður. Þess vegna
komi nú fram mun lakari árgangar
en áður (minni en 140 milljónir
þriggja ára fiska) og færri allsterkir
(250-300) milljónir fiska) og sterkir
árgangar (stærri en 300 milljónir
fiska). Meðalnýliðun sé því lakari
en áður og afrakstur stofnsins einn-
ig. Smæð hrygningarstofnsins hafi
þannig valdið því að stofninn megni
ekki að nýta vistfræðileg skilyrði á
hveijum tíma á jafn virkan hátt og
áður.
Sú gagnrýni sumra vatnafiski-
fræðinga að ekki sé mögulegt að
jafna út sveiflur fiskstofns tekur
ekki tillit til einföldustu staðreynda
í Íífsögu flestra sjávarfiska, þ.e.
langlífi flestra okkar helstu fisk-
stofna. Veiðar á skammlífum fisk-
stofnum eins og laxi eða loðnu ein-
kennast vissulega af sveiflum sem
endurspegla árgangastærð á hveij-
um tíma og þá staðreynd að veiðin
byggist aðeins á einum til tveimur
árgöngum hveiju sinni. Allt öðru
máli gegnir um þorsk og aðra lang-
lífa botnfiska svo og síld, þar sem
veiðistofn getur verið samsettur úr
5-10, og jafnvel fleiri, misstórum
henduraar.
Kauptu Honda.
Það er ekki allra að standa sjálfir í bifreiðaviðgerðum.
Lág bilanatíðni, mikil ending og sparneytni hljóta að vera
mikilvægustu kostir bifreiða þegar til lengri tíma er litið.
í könnun breska blaðsins European á gæðum og áreiðanleika
bifreiða var Honda í efsta sætinu þar sem aðeins fjórar af hverjum
hundrað bifreiðum biluðu. Bilanatíðni bifreiða næsta
samkeppnisaðila var fimmfalt hærri.
-klikkar ekki
Honda á íslandi • Vatnagörðum • Sími 689900
árgöngum. Augljóslega hlýtur afli á
tilteknu tímaskeiði að vera því jafn-
ari þeim mun fleiri árgangar sem
eru í veiðistofni. Þetta stafar einfald-
lega af því að framlag hvers ár-
gangs er tiltölulega lágt hlutfall
heildaraflans. Breytileg stærð ár-
ganganna kemur því fram í afla með
Ólafur Karvel Pálsson
„Þorskstofninn er í
mikilli lægð og ekki
verður litið fram hjá
þeirri hættu að nýliðun-
arbrestur hafi átt sér
stað í stofninum. Stór-
sókn síðustu áratuga
hefur leitt til gífurlegr-
ar grisjunar eldri hluta
stofnsins — hrygning-
arstofnsins.“
mun dempaðri hætti en ef veitt er
úr einum eða tveimur áröngum í
senn. Ekki er þar með sagt að allar
sveiflur í afla séu úr sögunni. Þó er
unnt að sýna fram á nýtingu nálægt
jafnstöðuafla með því að stefna ekki
á hámarksafrakstur fiskstofns held-
ur á hagkvæmustu stöðu í nýtingu
hans með tilliti til hagrænna sjónar-
miða.
Gagnrýni á svonefnt togararall
Hafrannsóknastofnunarinnar hefur
verið allmikil á undanförnum árum.
Togararall þetta er umfangsmesta
rannsókn á botnlægum fiskstofnum
sem gerð hefur verið hér við land
og þótt víðar væri leitað. Gagnrýnt
hefur verið að togararallið næði ekki
að meta stærð þorskstofnsins rétti-
lega þar sem togað væri á sömu
stöðum ár eftir ár, enda þótt ljóst
sé að útbreiðsla stofnsins sé sífelld-
um breytingum háð. Hér er í raun
um fræðilegt álitamál að ræða sem
rætt hefur verið ítarlega á alþjóðleg-
um vettvangi, meðal annars með til-
vísun í íslenska togararallið. Ekki
hefur verið sýnt fram á að sú aðferð
sem hér er beitt nái ekki að meta
stofnstærð við breytilega útbreiðslu.
Reynslan er reyndar góður dómari
í þessu efni. Að lokinni nær áratugs
reynslu af togararallinu ber þeim
fræðimönnum sem skoðað hafa nið-
urstöður þess niður í kjölinn, saman
um að þessar mælingar séu þær
bestu sem fyrir liggja um þróun
stofnsins.
Togararallið hefur þó sína ann-
marka eins og aðrar aðferðir. Þann-
ig er ljóst að hrygningarfískur er
ekki jafn aðgengilegur til mælinga
með botnvörpu og ókynþroska fisk-
ur. Kemur þar einkum til að kyn-
þroska fiskur virðist halda sig fjær
botni. Auk þess virðist þessi hluti
stofnsins hafa haldið sig á mun
grynnri slóð en áður allra síðustu
ár. Gagnasöfnun úr þessum hluta
stofnsins beinist því einkum að afla
fiskiskipanna og eru reglulegar
mælingar gerðar á afla úr hinum
ýmsu veiðarfærum árið um kring
og frá mismunandi hafsvæðum.
Lífsskilyrði þorsksins
En víkjum þá að vistfræðilegum
skilyrðum þorskstofnsins. Ýmsir,
ekki síst leikmenn, hafa gagnrýnt
að Hafrannsóknastofnunin taki ekki
nægilegt tillit til umhverfísþátta,
ólífrænna sem lífrænna, við mat á
nýtingu fiskstofnanna í bráð og
lengd. Það er rétt að mælingar á
umhverfisþáttum eins og sjávarhita,
plöntusvifi eða dýrasvifi hafa ekki
bein áhrif á útreiknaðan þorskafla
á hveijum tíma. Slík samtenging
vistfræðirannsókna og fiskirann-