Morgunblaðið - 26.04.1994, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 26. APRÍL 1994
Mannslíf er metið til fjár
eftir Þorleif
Friðriksson
í bernsku var mér kennt að mann-
líf væri ekki hægt að meta til fjár,
slíkt væri ekki aðeins ómöguiegt,
heldur væri hugmyndin sjálf sið-
laus. Síðan hefur hagfræðinni fleygt
fram og með aðstoð hennar hefur
verið sýnt fram á að ýmis gömul
gildi hafa verið byggð á sandi. Meira
að segja hefur sjálft mannslífið
fengið nýtt gildi. Það er orðið einn
þáttur í formúlu og hvorki merki-
legri né þýðingarmeiri en aðrir þætt-
ir. Jafnframt hefur orðið ljóst það
sem mörgum virðist fjarstæða, en
er það ekki, heldur aðeins hluti af
þversagnarkenndu eðli hagfræðinn-
ar, að hvert og eitt mannslíf hefur
misjafnt gildi, enda sumir menn á
gullfæti. Þó er líkast sem enginn
ábyrgur stjórnmálamaður þori að
standa upp og segja hreint út það
sem allir sjá; að mannslíf er metið
til íjár.
Þyrlan
Allir þekkja vandamálið með
væntanieg kaup á björgunarþyrlu.
Sú staðreynd að hún mun kosta
hátt í einn milljarð króna hefur taf-
ið málið í vikur, mánuði og ár. Bent
hefur verið á það með áherslu á
hvert orð að slík stórkaup muni
setja strik í fjárlagagerð. Á meðan
þrætt er á Aiþingi sækja sjómenn
sína vinnu og færa að landi sjálfan
fjárlagagrunninn. Þegar einn úr
þeirra hópi slasast eða deyr við
vinnu sína vogar enginn sér að tala
um að þar hafi verið sett strik í fjár-
lagadæmið, enda „mannslífíð ekki
metið til fjár“ við slík tækifæri.
Gullfótur var þar enginn heldur
aðeins venjulegur fótur í kiofstígvél-
um.
Þegar vandinn með þyrlumilljarð-
inn hefur tekið á sig sína verstu
mynd hef ég stundum minnst orða
merks embættismanns sem sagði í
sjónvarpsviðtali að ein ástæða þess
að hátekjuskattur væri ekki lagður
eftirÁsdísi
Erlingsdóttur
íslenska stjómiagakerfið er sam-
antengt og samhangandi embættis-
vald þ.e.a.s. löggjafinn Alþingi, ráð-
herrar eru bæði löggjafi og fram-
kvæmdavald Alþingis, topp-embætt-
ismenn ríkisins og forsetaembætti
íslands, sem hefur að mínu mati
þróast i innihaldsrýran og kostnað-
arsaman sviðsleik. Þetta saman-
tengda valdssvið hefur hingað til
getað farið öilu sínu fram og þjóðin
verið utangátta gagnvart ákvarð-
anatökum stjórnvalda sbr. þegar 34
þús. atkvæðabærra manna, sem
voru á móti inngöngu í EES afhentu
undirskriftalistana forseta Alþingis.
Það er mín skoðun að hvort sem
fólk hafði verið með eða á móti inn-
göngu í EES þá voru vinnubrögð
stjórnvalda ólýðræðisleg frá hendi
meirihluta alþingismanna og forseta
íslands.
Að segja af sér!
Þegar ég hefi lesið stjórnárskrána
þá er innihald hennar sérstaklega
samið fyrir stjórnvöid og embættis-
vald ríkisins. En þær lagagreinar
sem fjalla um réttindi og skyldur
almennings gagnvart stjórnvöldum
eru ekki aðgengilegt eða áhugavert
lestrarefni svo að fólk skilji rétt sinn
og skyldur gagnvart ríkisvaldinu.
Þar að auki eru lagagreinarnar ekki
„Skynjarinn sem Guð-
mundur nefnir „Líf-
vaka“ myndi borga sig
þó hann gerði ekki ann-
að en að bjarga einu
lífi. Vandinn er aðeins
sá að hann skortir fjór-
ar milljónir til þess að
fullvinna hugmyndina
og koma henni á mark-
að. Alls staðar þar sem
hann hefur knúð dyra
hefur verið hrópað út
um skráargatið að ekk-
ert sé þar að hafa; eng-
ir peningar til.“
á væri sú að hann myndi í mesta
lagi gefa af sér einn milljarð í ríkis-
sjóð árlega. Leikmanni hlaut að
skiljast að slíka nálús tæki varla að
vera að eltast við.
Lífvakinn
Nýiega barst sú frétt á öldum
ljósvakans að Guðmundur H. Guð-
mundsson hugvitsmaður hafí hann-
að skynjara til notkunar í sundlaug-
um sem gera á viðvart um leið og
manneskja liggur meðvitundariaus
á laugarbotni. Hugmyndin er að
draga úr eða koma í veg fyrir þau
hræðilegu slys sem svo oft hafa
hent í sundlaugum, - ekki síst börn.
Alltof mörg heilbrigð börn hafa ver-
ið hrifin burt í ærslafullum leik í
sundlaug, sum dáið og enn fleiri
beðið varanlegt tjón. Þegar slíkt slys
hendir skipta mínútur öllu og
augnablikið verður þúsund ára virði.
Skynjarinn sem Guðmundur nefnir
„Lífvaka" myndi borga sig þó hann
gerði ekki annað en að bjarga einu
lífí. Vandinn er aðeins sá að hann
skortir fjórar milljónir til þess að
fullvinna hugmyndina og koma
henni á markað. Alls staðar þar sem
gerðar nógu skilmerkilegar og af-
dráttarlausar fyrir þá löglærðu og
dómsvaldið í landinu. Eina smugan
fyrir fólkið í landinu til að hafa áhrif
á stjórnvöld er 26. gr. stjórnarskrár-
innar sem inniheldur neitunarvald
forseta íslands en sú smuga er illa
gerð, þar sem að neitunarvald for-
seta er algjörlega háð duttlungum
hans og þarf forseti ekki að taka
neina áhættu og getur setið í emb-
ætti í andakt eigin sjálfsöryggi hvað
sem á dynur. Það er mín skoðun að
það vanti í 26. greinina að tekið sé
fram að þátttaka í undirskriftalistum
almennings skuli innihalda ákveðið
prósentumagn gegn lagafrumvörp-
um Alþingis, sem útiiokar að forseti
íslands geti skotið sér undan að fara
að vilja þjóðarinnar, nema þá að
segja af sér.
Leiksoppur!
Núgildandi stjórnarskrá var sam-
þykkt við lýðveldistökuna 17. júní
1944 en þáverandi stjórnvöld tóku
fram að stiórnarskrána þyrfti að
endurskoða við fyrsta tækifæri. Því
má með sanni segja að stjórnarskrá
lýðveldisins hafi verið sem leiksopp-
ur í höndum alþingismanna í nær
50 ár. Það er mín skoðun að einokun
embættisvaldsins í stjórnarathöfnum
með þjóðina í eftirdragi og utan-
gátta, muni vilja halda dauðahaldi í
núverandi stjórnarkerfí og muni
aldrei sjálfviljugt láta af leikaraskap
sínum með stjórnarskrá lýðveldisins
hann hefur knúð dyra hefur verið
hrópað út um skráargatið að ekkert
sé þar að hafa; engir peningar til.
Á sama tíma opinberar hæstvirtur
heilbrigðismáiaráðherra að í undir-
búningi sé auglýsingaherferð (um
muninn á S- og R-lyfjum) sem hafí
það m.a. sér til ágætis að hún kosti
aðeins fjórar milljónir. Þá berst og
sú frétt frá forsetaembættinu að nú
sé lag að festa kaup á nýrri viðhafn-
arlímósínu, enda sú gamla slitin, og
verð nýrrar sérlega hagstætt, aðeins
eitthvað á sjöttu miljón króna.
Hér verða hvorki bornar brigður
á að nauðsynlegt sé að upplýsa fólk
um muninn á S- og R-lyfjum né að
forsetamebættið kaupi viðhafnar-
límósínu, en eins og annars staðar
í opinberri stjórnsýslu er það spurn-
ing um forgangsröðun. Rétt er þó
að vekja athygli á því að þau böm
sem örkumlast á sundstað _ná að
meðaltali um 40 ára aldri. Áætlað
er að sá grunnkostnaður sem ríkið
greiðir til daglegs uppihalds hvers
og eins þennan tíma (fyrir utan lyf
sjúkrahúsvist o.s.frv.), nemi um 40
milljónum, eða tífaldri þeirri upphæð
sem Guðmundur þarf til þess að
fullgera Lífvakann.
Að standa í röð með
verðið á tánni
Undanfarin ár og áratug hefur
þessi þjóð komið sér upp heilbrigðis-
kerfi sem við höfum stundum flagg-
að á hátíðlegum stundum sem ein-
hveiju því besta á þessari jörð og
þó víðar væri farið til samanburðar.
Þjóðin hefur fjárfest í fullkomnum
tækjabúnaði, oft með fijálsum fram-
lögum, og komið sér upp her frá-
bærra sérfræðinga og fagfólks. Mér
er tjáð að ef mannskapurinn í
hjarta- og æðageira heilbrigðiskerf-
isins fengi tækifæri til þess að nýta
tækin, þekkingu sína og getu eins
og þörf krefði væri hér engin röð
hjartasjúklinga sem biði þess að
komast að, það yrðu þá væntanlega
fáir eða engir sem deyja áður en
röðin kemur að þeim. Kunningi minn
sem er sérfróður um vannýtta
ef lýðveldi skyldi kalla. Eina vonin
er að fólkið í landinu fái sjálft áhuga
á að nýta sinn stjórnlagarétt til að
hafa áhrif á stjórnvöld landsins en
sá draumur verður aðeins að veru-
leika, að fólkið fari að lesa stjórnar-
skrána til að betur um bæta þessi
hálfrar aldar gömlu stjórnskipunar-
lög landsins. Það er mín skoðun að
stjórnarskráin eigi að vera lestrar-
efni í síðasta bekk grunnskóla, fram-
haldsskólum og Háskóla íslands.
Að auka áhrif almennings!
Ég spyr: Hvað er til ráða og
hvernig má auka áhrif almennings
á stjórn landsins? Mínar tillögur eru
þessar:
1. Alþingi verði aftur tvær deildir
og þingmannafjöldinn verði 43 tals-
ins. í neðri deild sitji 27 þingmenn
sem kjörnir verða eftir íbúafjölda
sérhvers kjördæmis. (Kjördæmin eru
8 talsins). í efri deild Alþingis sitji
16 þingmenn þ.e.a.s. 2 þingmenn frá
sérhveiju kjördæmi. Mér sýnist að
með þessu fyrirkomulagi náist
ásættanlegt jafnvægi atkvæða á
milli höfuðborgarsvæðisins og lands-
byggðarinnar, þar sem þingmenn
efri deildar Alþingis væru ekki kjörn-
ir samkvæmt íbúafjölda sérhvers
kjördæmis. Báðar deildir Alþingis,
efri og neðri deild verða að sam-
þykkja frumvörp Alþingis, fyrst
neðri deildin og síðan efri deildin svo
þau verði að lögum.
2. Forseti ísiands verði kjörinn
Þorleifur Friðriksson
möguleika sem liggja í sjúkrarúm-
um, hefur bent á að hægt væri að
flytja inn hjartasjúklinga sem
standa í biðröðum annarra „velferð-
arsamfélaga", veita þeim fullkomna
þjónustu hér, fyrst á sjúkrahúsum
og síðan mætti drífa þá á heilsu-
hæli út um allar grundir. Hugsan-
lega gæti slík þjónusta gagnast ein-
hverjum þjáðum og auk þess sett
strik og núll í íjárlagadæmið.
Á þessa er hér minnst af gefnu
tilefni. Á föstudaginn langa bar svo
við að maður sem ég þekki vel fékk
kransæðastíflu og í tvígang þennan
dag hætti hjarta hans að slá. Þessi
maður hafði beðið í röðinni alræmdu
síðan í ágústbyijun á síðasta ári.
Þá var honum tjáð að biðin yrði sex
mánuðir. Hann var því eiginlega
feginn að þurfa ekki að vera í for-
gangi; taldi það lán. Hann væri þá
ekki svo veikur og þyrfti ekki að
ýta öðrum úr röðinni, en jafnframt
gerði hann sér ekki grein fyrir því
að í bijósti hans sjálfs tifaði tíma-
sprengja.
Þegar hálft ár var liðið var enn
Ásdís Erlingsdóttir
„Það er mín skoðun að
hér fljóti allt, á meðan
ekki sekkur og ekki
batnar það, en við nán-
ari athugun er það ekki
einungis stjórnvöldum
að kenna hvernig kom-
ið er heldur einnig al-
menningi."
beinni kosningu eins og nú er en
prófkjör ef fleiri en tveir verða í
framboði. Forseti íslands verði fram-
kvæmdavald Alþingis, skipi sína ráð-
herra og forseti hafi neitunarvald
eða staðfesti lögin. Forseti íslands
sitji ekki á Alþingi né ráðherrar
hans, en forseti hafi tillögurétt á
Alþingi. Kjörtímabil alþingismanna
og forseta íslands verði fjögur ár
eins og nú er en þeir mega ekki sitja
lengur í embætti en 8 ár. En alþing-
ismenn ættu að geta boðið sig fram
ekki komið að honum einhvern veg-
in virtist eins og að ormurinn lengd-
ist í báða enda. Hann er ekki kvart-
sár, en spurði þó um síðir hvemær
hann gæti búist við að verða skor-
inn. Þá var honum sagt að hnn
kæmist sennilega að í ágúst á þessu
ári. Ýmsir höfðu reyndar hvíslað því
að honum að hann ætti að „þrýsta
á“ og linna ekki látum fyrr en hann
væri kominn á borðið. Hins vegar
láðist að segja honum á hvern ætti
að þrýsta. Á hveija eiga hvunndags-
hetjur með venjulega fætur að
þrýsta?
Þrátt fyrir fullkominn útbúnað
og úrvals starfsfólk á öllum stigum,
hafa pólitísk og hagfræðileg sparn-
aðarsjónarmið átt þátt í að lama
heilbrigðiskerfið með því að það
hefur verið hólfað niður í litlar efna-
hagseiningar eftir torræðum lög-
málum hagfræðinnar. I hveiju hólfi
á að spara og í því skyni hefur t.d.
verið settur kvóti á fjölda þeirra
hjartasjúklinga sem talið er efna-
hagslega forsvaranlegt að með-
höndla í viku hverri. Þetta getum
við kallað að spara, hvað sem það
kostar. Það virðist hins vegar hafa
gleymst að taka með í reikninginn
að það sem sparast í einu hólfi get-
ur tapast í því næsta og í versta
falli getur tapið numið margföldum
sparnaði.
Samkvæmt áreiðanlegum heim-
ildum eru um 44 prósent þeirra sem
bíða eftir því að komast í hjartaað-
gerð óvinnufær. Þó er meðalaldur
þeirra aðeins um 60 ára. Ef litið er
á málið af kaldri rökfestu hagfræð-
innar er dauðinn ekki af hinu illa
heldur þvert á móti, hann sparar á
meðan lífið sjálft hleypir útgjöldum
upp. Það er hins vegar erfitt fyrir
leikmann að skilja slík rök, rök fyr-
ir því að það skuli geta talist hag-
kvæmt að halda fólki, sem gæti átt
tugi góðra ára eftir, í biðröð uppá
von og óvon um hvort það nái að
borðinu áður en allt er um seinan.
Það er einnig óskiljanlegt hvernig
þeir sem fara með stjórn heilbrigðis-
mála geta samþykkt, þótt það sé
aðeins með þögninni, að mannslífíð
sé ekki hægt að meta til íjár, á
sama tíma og verið er í óða önn að
setja verðmiða á mig og þig.
Höfundur er sagnfræðingur.
aftur eftir _8 ára hlé frá þingsetu.
Forseti íslands skipi topp-emb-
ættismenn ríkisins, sú skipan skal
ekki háð samþykki Alþingis, og
ráðning þeirra nái aðeins til þess
tíma að forseti er við völd (8 ár).
Það á að vera forseta íslands í sjálfs-
vald sett hvort hann skipti um topp-
embættismenn ríkisins eða ekki í
stjórnartíð sinni. Forseti íslands
skipar hæstaréttardómara (æviráðn-
ingar) en sú skipan verði háð sam-
þykki Alþingis.
3. Alþingismenn og forseti íslands
og æðstu embættismenn ríkisins
mega ekki sitja í bankaráðum né í
stjórnum fyrirtækja.
4. Nauðsynlegt er að bæta inn í
26. gr. stjórnarskrárinnar að undir-
skriftalistar kjósenda gegn laga-
frumvörpum Alþingis innihaldi
ákveðið prósentumagn atkvæða-
bærra manna í landinu (t.d.
16-18%). Þá verður forseti íslands
að fara að vilja þjóðarinnar og boða
þjóðaratkvæðagreiðslu eða segja af
sér. Ef meirihluti segir nei gegn
lagafrumvarpi Alþingis þá falla lögin
úr gildi annars halda lögin sem fyr-
ir voru, gildi sínu.
Að sinni
Það er mín skoðun að hér fljóti
allt, á meðan ekki sekkur og ekki
batnar það, en við nánari athugun
er það ekki einungis stjórnvöldum
að kenna hvernig komið er heldur
einnig almenningi. Almenningur í
landinu hefur álitið sig geta verið
„stikkfrí" og kennt stjórnvöldum um
allt sem aflaga fer. Eina vonin hefur
verið í gegnum tíðina, nýjar kosning-
ar og aftur nýjar kosningar sem
hefur þýtt óbreytta stjórnskipan
landsins, áframhaldandi áhrifaleysi
almennings í ákvarðanatökum
stjórnvalda, einokun embættisvalds-
ins og ábyrgðarleysi stjórnvalda í
stjórnarathöfnum.
Höfundur er húsmóðir i Gnrðabæ.
Ekki sitja lengnr
í embætti en 8 ár
i