Morgunblaðið - 26.04.1994, Qupperneq 41

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 26. APRÍL 1994
41
ísland, ESB og-
norræn samvínna
eftir Bjarka
Jóhannesson
Undanfarið hefur allmikið verið
fjallað um EES-samninginn og sam-
skipti íslands við Evrópusambandið,
ESB, eftir að Norðurlöndin þijú og
Austurríki verða fullir aðilar að því.
Ég hef fylgst með málinu frá öðrum
sjónarhóli en þeim innlenda, þar sem
ég hef verið búsettur erlendis síð-
ustu átta ár, fyrst í Englandi og
síðan í Svíþjóð þar sem ég hef m.a.
unnið að uppbyggingu atvinnumála
í ljósi aukinna tengsla Svía við ESB.
Vil ég strax segja að allmikið skort-
ir á heimsmynd íslendinga í umræð-
um um samskipti við ESB og kosti
og galla hugsanlegrar aðildar að
því. Eg mun hér leitast við að varpa
ljósi á þá hlið málsins sem litla
umfjöllun hefur fengið, en minna
koma inn á þau mál sem mest hafa
verið í sviðsljósinu, þ.e.a.s. markaðs-
mál og fiskveiðar.
Breyttur grundvöllur
alþjóðasamskipta
Á siðustu árum hefur gætt þró-
unar í hinum vestræna heimi sem
gjörbreytt hefur grundvelli alþjóð-
legra samskipta. Þessi þróun sam-
anstendur af ýmsum ólíkum þáttum,
svo sem blokkamyndun á sviði við-
skipta og stjómmála, svæðaþróun í
Evrópu, byltingu í hátækniiðnaði og
falli kommúnismans í Austur-Evr-
ópu.
Það hefur víst ekki farið framhjá
mörgum að hinar stóru ríkjasam-
steypur Austur-Evrópu, Sovétríkin
og Júgóslavía hafa leyst upp, og í
Afríku og Asíu hafa ný ríki sprottið
upp, þannig að landabréfabækur em
yfirleitt orðnar úreltar jafnskjótt og
þær koma úr prentun. Jafnframt
þessu á sér þó stað gagnstæð þró-
un, þ.e.a.s. myndun stórra við-
skipta- og stjórnmálablokka, eink-
um í Evrópu, Norður-Ameríku og
Austur-Asíu. Gagnlegt er að skoða
þróun ríkja Evrópu síðustu tvö-
hundmð ár eða svo, til að skilja
betur þá þróun sem nú á sér stað.
Núverandi ríkjaskipan Evrópu er
ekki gömul, og má líta á hana sem
afsprengi þjóðemisstefnu þeirrar
sem fylgdi í kjölfar iðnbyltingarinn-
ar, upplýsingarinnar og uppkomu
borgarastéttarinnar sem varð eins
konar arftaki aðalsstéttarinnar. Allt
frá dögum Karls mikla hafði hið svo
nefnda Þýsk-rómverska keisara-
dæmi verið stórt valdasvæði innan
Evrópu. Þetta ríki var þó ekki stöð-
ugt, og í framhaldi umbrota í kjöl-
far frönsku byltingarinnar leystist
það upp í Austurríska keisaradæm-
ið, Prússland og nokkur smærri ríki.
Á Vínarráðstefnunni 1814-1815
tókst Metternich, kanslara Austur-
ríska keisaradæmisins, að endur-
reisa það úr brotum Napóleonsstyrj-
aldanna, en með vaxandi þjóðemis-
kennd í álfunni var þar þó við ram-
man reip að draga. Metternich
reyndi að spoma við upplausn Aust-
urríska keisaradæmisins með því að
leggja til aukna sjálfstjórn héraða
í eins konar ríkjasambandi með rík-
isráð i Vín. Hann mætti þar and-
stöðu keisarans sem ekki vildi slaka
á miðstýringu, og á næstu 100 árum
leystist Austurríska keisaradæmið
upp.
Með fyrri heimsstyijöldinni var
grundvöllur lagður að núverandi
ríkjaskipan Evrópu, sem nú skiptist
í fleiri og smærri ríki en áður. Sömu
þróunar hefur gætt í öðram heims-
álfum er fyrrverandi nýlendur Evr-
ópuríkja hafa öðlast sjálfstæði.
Sovétríkin lifðu þó áfram sem mið-
stýrt risaveldi allt fram á þennan
áratug.
Það er einkum tvennt sem valdið
hefur því að hin nýstofnuðu smáríki
hafa kosið að skipa sér aftur saman
í stærri einingar. í fyrsta lagi hafa
bættar samgöngur stuðlað að aukn-
um alþjóðasamskiptum og efna-
hagssamvinnu, og þjóðernisstefnan
er nú aftur á undanhaldi, a.m.k. í
þeirri mynd sem hún tók á sig á
síðustu öld. Við hafa tekið mismun-
andi fast tengd ríkjasambönd eða
efnahagsbiokkir. Þessi ríkjasam-
bönd eru ekki hugsuð sem miðstýrð
stórveldi líkt og á dögum Þýsk-róm-
verska keisaradæmisins og Sovét-
ríkjanna, heldur eiga þau að byggj-
ast á fijálsri samvinnu sjálfstæðra
ríkja, þar sem hvert ríki heldur
sjálfsákvörðunarrétti sínum og
menningareinkennum, en eftirlætur
ríkjasambandinu ákvörðunarrétt og
samhæfíngu í vissum málum. Jafn-
framt hefur menningarlegt og efna-
hagslegt sjálfstæði smærri héraða
innan ríkjanna aukist.
Ein aðalorsökin fyrir stofnun og
útbreiðslu Evrópubandalagsins var
sú að með aukinni efnahagsþróun
Bandaríkjanna og Japans stóðu ríki
Evrópu höllum fæti í viðskiptum.
Þjóðirnar sáu að hagsmunum þeirra
var best borgið með samvinnu. Eitt
aðalmarkmið bandalagsins var að
styrkja samkeppnisstöðu evrópsks
iðnaðar og bæta viðskiptaaðstöðu
og stuðla þannig að auknum hag-
vexti innan álfunnar. Samskonar
blokkamyndun hefur einnig átt sér
stað annars staðar í heiminum, og
má þar nefna NAFTA (North-
American Free Trade Area), sem
byggir á viðskiptatengslum Banda-
ríkjanna, Kanada og Mexíkó, ASE-
AN (Association of South-East Ase-
an Nations) og ECOWAS (samtök
Afríkuríkja).
í öðru lagi hefur reynslan kennt
þjóðum Evrópu að friður verður
. betur tryggður með samvinnu þeirra
en sundrung. Á Vínarráðstefnunni
1814-1815 var grundvöllur lagður
að valdajafnvægi innan Evrópu með
samvinnu Austurríkis, Bretlands,
Frakklands, Rússlands og Prúss-
lands. Það byggðist á samstöðu
þjóðanna og tryggði í stórum drátt-
um frið innan álfunnar næstu 100
árin, allt fram að fyrri heimsstyij-
öldinni. Eftir síðari heimsstyijöldina
skapaðist nýtt valdajafnvægi milli
Austur- og Vestur-Evrópu. Það
byggðist hins vegar á hræðslujafn-
vægi milli ríkja austurs og vesturs,
og vann fremur að sundrang þjóða
Evrópu en sameiningu þeirra.
Segja má að Evrópusambandið
tákni fráhvarf frá þjóðernisstefnu
19. aldarinnar með þeim flokka-
dráttum sem henni fylgdu og
hræðslujafnvægi milli austurs og
vesturs. Eitt af markmiðum Evrópu-
sambandsins er að tryggja frið inn-
an Evrópu með auknum menningar-
og viðskiptatengslum ríkja álfunnar.
íslendingar og ríkjablokkirnar
Eins og Björn Friðfínnsson bend-
ir á í grein sinni í Morgunblaðinu
hinn 9. mars sl. breytist aðstaða
Islendinga við inngöngu Noregs,
Svíþjóðar, Finnlands og Austurríkis
í Évrópusambandið. Kostnaðurinn
við að halda uppi óbreyttu eftirlits-
kerfí á grundvelli EES-samningsins
verður of mikill fyrir okkur íslend-
inga, og við verðum að leita eftir
breyttum samningum. Þar hefur
einkum verið nefndur svo kallaður
tvíhliða samningur milli íslands og
Evrópusambandsins. Þær raddir
hafa heyrst að þar sé einungis um
að ræða tæknilegt samningaatriði.
Bjöm varar þó við of mikilli bjart-
sýni, og að erfitt geti reynst að ná
slíkum samningi.
Eftir alllanga búsetu erlendis vil
ég lýsa yfír stuðningi við skoðun
Björns. Við íslendingar höfum að
vísu stundum náð allmiklum árangri
einir á báti, og má þar til dæmis
nefna þorskastríðið. Þar höfum við
hins vegar haft allsterk tromp á
hendi, einkum samvinnu við hin
Norðurlöndin og hernaðarlegt mikil-
vægi okkar í NATO. Á þessu hefur
hins vegar orðið breyting á siðustu
áram. Með upplausn Sovétríkjanna
hefur valdahlutfallið í heiminum
breyst, og eins og ég nefndi hér að
ofan, byggist það ekki lengur á
hræðslujafnvægi milli austur- og
vesturblokkanna. Þótt ekki sé enn
séð fyrir endanlega þróun OSS-ríkj-
anna, hefur hernaðarlegt mikilvægi
íslands stórlega minnkað, og er
varasamt að treysta í blindni á
áframhaldandi áhuga Bandaríkja-
manna og Vestur-Evrópu á hags-
munum Islendinga og viðskiptum
við þá.
Við treystum gjarna á að þjóðum
Evrópu renni blóðið til skyldunnar
vegna skyldleika okkar við þær. Því
má svara að sá skyldleiki er einkum
mikilvægur í augum okkar íslend-
inga, en lítt kunnur meðal almenn-
ings úti í Evrópu. Þótt við íslending-
ar lítum gjama á okkur sem nafla
alheimsins, erum við afar lítið
þekktir meðal evrópubúa og er t.d
örsjaldan getið í fjölmiðlum. Þar sem
lítilla hagsmuna er að gæta má
búast við því að þjóðir Evrópusam-
bandsins hafi daufan áhuga á að
veita okkur íslendingum sérstöðu í
viðskiptum við sambandið.
Island og Norðurlöndin
Víkjum þá að þætti norrænnar
samvinnu, og skyldleika okkar við
Norðurlöndin. Þar er e.t.v. meiri von
á undirtektum, en þó ber okkur
einnig að líta með raunsæi á þau
mál. Jafnvel innan Norðurlandanna
er Island ekki mikið þekkt meðal
almennings, og ekki heldur ættar-
tengsl íslendinga við hin Norður-
löndin. ísland á ekki mikið rúm í
norrænum fjölmiðlum og er almenn-
ingur fremur illa upplýstur um land-
ið. Ég er t.d. oft spurður hvort hér
sé stunduð knattspyrna, hvort hér
séu til veitingastaðir, og annað sem
okkur finnst að allir hljóti að vita.
Fáir vita enn fremur að við höfum
nýlega átt alheimsfegurðardrottn-
ingar, sterkasta mann heims, evr-
ópumeistara í brids, marga stór-
meistara í skák og sterkt handbol-
talið, þótt við höldum sjálfir að með
því höfum við skipað okkur á bekk
með stórþjóðum heims. Þeir Norð-
urlandabúar sem heimsækja ísland
hrífast yfírleitt af landinu, en ann-
ars er það minna þekkt en við höld-
um.
Mikilvægi norrænnar samvinnu
hefur einnig minnkað, og t.d. var
varla fjallað um þing Norðurlanda-
ráðs í dönskum og sænskum fjöl-
miðlum. Flestum mun einnig ókunn-
ugt að við Islendingar eigum þar
forsæti. Þess í stað beinast augu
Norðurlandanna í áuknum mæli til
meginlands Evrópu og þeim við-
skipta- og menningartengslum sem
þar er að leita.
Með þessu vil ég ekki fullyrða
að Norðurlöndin muni gleyma okkur
þegar þau eru komin inn í Evrópu-
sambandið, en vænta má þess að
áhugi þeirra og áhrif muni verða
minni en í EES-samningaviðræðun-
um. í þeim viðræðum komu EFTA-
löndin fram sem ein heild, og þá
var samningurinn sem heild ágætis
vopn til að vinna að sérhagsmunum
íslendinga. Eftir inngöngu ríkjanna
er hins vegar engu slíku til að dreifa.
Norðurlöndin verða einungis fjögur
af sextán aðildarríkjum sambands-
ins með u.þ.b. 15 fulltrúa af 90 inn-
an ráðherranefndar Evrópusam-
bandsins. Islendingar geta því ekki
treyst því að hagsmuna þeirra verði
gætt í skjóli norrænnar samvinnu
ef þeir reyna að ná sérsamningum
við Evrópusambandið.
Hagsmunir íslendinga innan
og utan Evrópusambandsins
Að ofansögðu hiýtur sú spurning
að vakna hvort hagsmunum íslend-
inga sé best borgið innan eða utan
Evrópusambandsins. Ef ekki nást
tvíhliða samningar við sambandið
verða markaðsviðskipti okkar við
Bjarki Jóhannesson.
„Ef ekki næst tvíhliða
samningur við ESB er
e.t.v. tímabært að gera
fordómalausa rannsókn
á kostum og göllum við
fulla aðild Islands að
sambandinu.“
sambandið varla auðveld. Ekki get-
um við heldur treyst á áhuga Banda-
ríkjamanna, ef þeir telja að dregið
hafi úr hernaðarlegu mikilvægi Is-
lands. Má þar benda á harða af-
stöðu ráðamanna þar gegn hvalveið-
um íslendinga og hótanir um við-
skiptabann af því tilefni. Eftir
tveggja ára búsetu í Bandaríkjunum
get ég vitnað að Norðurlöndin era
lítt þekkt meðal almennings í
Bandaríkjunum, og Island nær ein-
göngu vegna herstöðvarinnar á
Keflavíkurflugvelli. Vart er við þvi
að búast að Bandaríkjamenn sækist
eftir viðskiptum við Islendinga eða
styðji þá að öðru leyti af góð-
mennsku einni, ef þeir telja sig hafa
lítilla hagsmuna að gæta.
Ekki er meiri árangurs að vænta
í Austur-Evrópu. Margar Austur-
Evrópuþjóðir eru fátækar á okkar
mælikvarða, og hagkerfí og stjóm-
kerfí þeirra er of vanþróað til að
þar sé hagstæðra viðskiptaaðila að
vænta. Einnig mun áhugi þessara
þjóða fremur beinast að viðskiptum
við Evrópusambandið en aðrar þjóð-
ir, og má þar benda á gífurlegar
skuldir þeirra í þýskum bönkum.
Þó er þess ekki að vænta að þau
verði fullgildir aðilar að sambandinu
í bráð, en vera má að þau myndi
einhverskonar ríkja- eða viðskipta-
samband sín á milli. Vart er þess
að vænta að við getum spyrt okkur
við þau í viðskiptum okkar við Evr-
ópusambandið. Mestar líkur benda
þannig til þess að við verðum einir
á báti í heimi stórra ríkjasambanda
ef ekki næst tvíhliða samningur við
sambandið.
Lítum þá nánar á hagsmuni Ís-
lendinga í því ljósi. Hingað til hefur
einkum verið fjallað um markaðs-
hagsmuni og fískveiðar í umræðu
um samskipti okkar við aðrar þjóð-
ir. Þetta eru að sjálfsögðu mikilvæg-
ustu hagsmunir okkar, en þó ber
ýmislegs fleira að gæta. Ér þar
ekki einungis um markaðs- og efna-
hagshagsmuni að ræða, heldur einn-
ig þátttöku í fjölþjóðlegri menning-
arstarfsemi og ekki síst menntunar-
málum og vísindarannsóknum á
sviði atvinnumála.
Eins og þeim sem fást við þessi
mál er kunnugt stefnir atvínnuþró-
un á Vesturlöndum æ meira yfir í
hátækniiðnað, upplýsinga- og sam-
skiptaiðnað. Vilja margir telja að
þeirri þróun megi jafnvel líkja við
iðnbyltinguna á síðustu öld. Svo
virðist sem rannsóknir á sviði at-
vinnumála muni í framtíðinni bein-
ast í gegnum ESB, Bandaríkin og
Slípiefni
Japan eða e.t.v bandalög eins og
NAFTA, ASEAN og ECOWAS. A
næstu áram mun ESB veija stórfé
í rannsóknir á sviði atvinnumála.
Nauðsynlegt er að við Islendingar
getum þar verið með og unnið að
okkar sérhæfðu málum, t.d. á sviði -
hátæknisjávariðnaðar og jarðfræði.
Alvarlegt gæti reynst að lenda utan
allrar slíkrar rannsóknarsamvinnu.
Hvað varðar framhaldsnám, er einn-
ig óvíst að íslendingar eigi í framtíð-
inni greiða leið inn í erlenda há-
skóla nema með ærnum kostnaði
ef þeir standa algjörlega utan Evr-
ópusambandsins. Nýlega var gerður
samningur milli Norðurlandanna um •
gagnkvæman rétt til háskólanáms
innan þeirra. Þessi réttur er þó sjálf-
krafa tryggður milli ríkja Evrópu-
sambandsins og hefur því samning-
urinn litla þýðingu fyrir aðra en
íslendinga i framtíðinni.
Ef svo fer sem hér er varað við
er tími til kominn að íslendingar
skoði þessi mál alvarlega, og ef
ekki næst tvíhliða samningur við
ESB er e.t.v. tímabært að gera for-
dómalausa rannsókn á kostum og
göllum við fulla aðild íslands að
sambandinu.
Að mínu mati yrði slík rannsókn
að vera mjög víðtæk og taka inn
fjölþætta hagsmuni svo sem:
- Pólitíska: Ákvarðanavald og áhrif
innan bandalagsins og utan, varn-
armál o.s.frv.
- Stjómunarlega: Tollamál og tolla-
eftirlit, sjúkdómavarnir, innflutning^
útlendinga, útlendingaeftirlit
o.s.frv.
Efnahagslega: Markaðsmál,
bankamál, fiskveiðar, landbúnað,
gjöld og styrki o.fl. Hér má hafa
til hliðsjónar reynslu EFTA-ríkjanna
fjögurra.
- Þróunarlega: Æðri menntun, vís-
indarannsóknir á sviði atvinnumála,
heilbrigðismála, umhverfismála o.fl.
innan og utan bandalagsins.
- Menningarlega: Samstarf á sviði
menningarmála, menningarlega
sérstöðu okkar o.fl.
- Félagslega: Atvinnumál, hús-
næðismái, félagsleg vandamál og
þjóðernisvandamál við opnun búsetu
og vinnumarkaðar o.fl.
- Samskiptalega: Ýmislegt samstarf
og upplýsingastreymi, samgöngur,
ferðamál o.fl.
Eflaust koma fleiri þættir hér
inn, og slík rannsókn krefst ná-
kvæms undirbúnings ef hún á að
geta legið til grundvallar ákvarð-
anatöku. Ekkert má undan skilja
sem máli skiptir, því þá er aðeins
hálfur sannleikurinn sagður. Ef
rannsóknin er vel unnin, veitir hún
ekki einungis vitneskju um hvort
við eigum samleið með Evrópusam-
bandinu, heldur einnig um framtflfcf
íslands á alþjóðavettvangi og þá
möguleika sem fyrir hendi era.
Höfundur er doktor í
skipulagsfræði og er starfandi í
Svíþjóð. Hann hefurm.a.
rannsakað svæðaþróun og
atvinnuþróun íEvrópu og
gildismat og hagsmuni þjóða.
JAMVATNSBARKAR
Með eða ón filters.
Stœrðir.50 -100 mm.
Lengd rúllu 50 mtr.
Tilvalið þar sem rœsa þarf
fram land. Vara sem
vinnur með þér, auðveld í
meðhöndlun.

Sk VATNSVIRKINN HF.
V ÁRMULA 21 SIMAR 686455 - 685966 JjT'
r| iSSSS FAX 91-687748