Morgunblaðið - 15.06.1994, Side 26

26 MIÐVIKUDAGUR 15. JÚNÍ1994
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 15. JÚNÍ 1994 27
-=á*.
ftorgwtMiiMí
STOFNAÐ 1913
- ÚTGEFANDl: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRl: Haraldur Sveinsson.
RITS.TJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnársson.
MORGUNBLAÐIÐ, Kringlunni 1, 103 Reykjavík. SÍMAR: Skiptiborð: 691100.
Auglýsingar: 69111 l„Askriftir: 691122. SÍMBRÉF: Ritstjórn 691.329, frétt-
ir 691181, íþróttir 691156, sérblöð 691222, augíýsingar 691110, skrif-
stofa 681811, gjaldkeri 691115. Áskriftargjald 1.400 kr. á mánuði innán-
lands. í lausasölu 125 kr. eintakið.
*
*
URSLIT EVROPU-
KOSNINGA
KOSNINGARNAR til Evrópuþingsins, sem haldnar
voru í ríkjum Evrópusambandsins í síðustu viku,
segja margt um hið pólitíska andrúmsloft í Evrþpu þessa
stundina.
í fyrsta lagi hljóta menn að staldra við almennt áhuga-
leysi á kosningunum og dræma kosningaþátttöku.
Að meðaltaLi tóku 56,5% kjósenda þátt í kosningunum
STJÓRIMMÁL
memi
Tölvuvinnsla/Ingólfur Guðmundsson
Jón Baldvin í markið
sem er nokkuð minna en í síðustu Evrópukosningum. I
nokkrum ríkjum var kosningaþátttakan vægast sagt léleg
s.s. í Portúgal (35,7%), Hollandi (35,6%), Bretlandi
(36,2%) og írlandi (37%). Jafnvel i Danmörku þar sem
hefð er fyrir mikilli kosningaþátttöku, líkt og annars stað-
ar á Norðurlöndum, sáu einungis 52% kjósenda ástæðu
til að mæta á kjörstað.
í öðru lagi snerust kosningarnar í fæstum ríkjanna um
það sem þær hefðu í raun átt að snúast um, þ.e. Evrópu-
þingið, störf þess og framtíð. Kjósendur voru með at-
kvæði sínu fyrst og fremst að segja álit sitt á stöðu innan-
ríkismála en ekki Evrópumála. Sigur Helmuts Kohls og
kristilegra demókrata í þýsku Evrópukosningunum er því
öðru fremur til marks um að efnahagsleg uppsveifla í
Þýskalandi mun koma kanslaranum til góða í komandi
þingkosningum, ekki síst þar sem Rudolf Scharping, leið-
togi Jafnaðarmannaflokksins, hefur ekki náð að telja kjós-
endum trú um að hann valdi kanslaraembættinu.
Á sama hátt er skýringin á stórsigri Verkamanna-
flokksins í Bretlandi ekki sú, að Bretar telji almennt að
Evrópuþingmenn flokksins hafi staðið sig áberandi betur
en Evrópuþingmenn íhaldsflokksins. Raunin er sú að lang-
flestir kjósendur hafa ekki hugmynd um hvað Evrópuþing-
mennirnir hafa verið að aðhafast í Strassborg undanfarin
ár. Það eru fyrst og fremst hinar miklu óvinsældir ríkis-
stjórnar Johns Majors sem liggja að baki því að íhalds-
flokkurinn beið sinn mesta kosningaósigur frá því 1832.
Góð útkoma flokks Silvios Berlusconis, forsætisráð-
herra Ítalíu, vekur einnig athygli en flokkurinn bætir við
sig tíu prósentustigum frá þingkosningunum í vor. Engum
dettur í hug að skýra þann árangur með því að flokkur-
inn Áfram Ítalía hafi sannfært kjósendur um Evrópu-
stefnu sína, hún er einfaldlega ekki til staðar.
í þriðja lagi hljóta menn að staldra við þá staðreynd
að þar sem Evrópumálin voru alvarlega til umræðu náðu
framboð, sem beinlínis voru stofnuð til höfuðs samruna-
þróuninni í Evrópu (að minnsta kosti í þeirri mynd sem
hún birtist í í Maastricht-samkomulaginu) óvæntum
árangri. Slík framboð var að finna í Frakklandi og Dan-
mörku, þ.e. tveimur af þeim þremur ríkjum þar haldin
var þjóðaratkvæðgreiðsla um Maastricht-samkomulagið,
og skipulagðar andstöðuhreyfingar því til staðar. I báðum
ríkjunum fengu framboð af þessu tagi um fjórðung at-
kvæða.
Lélega þátttaka í kosningunum, áhugaleysið á starfi
Evrópuþingsins og greinileg andstaða við frekari samruna
í flestum aðildarríkjunum hlýtur að vera ráðamönnum
innan ESB verulegt áhyggjuefni, ekki síst þeim, sem
hafa barist fyrir auknum völdum Evrópuþingsins á kostn-
að þjóðþinga aðildarríkjanna og framkvæmdastjórnarinn-
ar. Rökin hafa verið sú að það yrði að auka „lýðræðið"
innan bandalagsins.
Evrópukosningarnar nú sýna greinilega fram á að hið
gagnstæða yrði líklega niðurstaðan. Hið lýðræðislega
umboð Evrópuþingsins er á engan hátt sambærilegt við
umboð þjóðþinganna. Kosningarnar staðfesta einnig þá
þróun, sem sjá hefur mátt í skoðanakönnunum undanfar-
ið, að þróunin innan ESB hefur gengið lengra en almenn-
ingur getur sætt sig við. Ef þau skilaboð kjósenda verða
hunsuð, til dæmis með því að auka völd Evrópuþingsins
í þeirri von að kjósendur neyðist til að taka það alvar-
lega, er hætta á að verulegir brestir komi í Evrópusam-
starfíð. .ijjniMsröá J 8\.rtá h .Hfiai Ogd mií iiun9a I_
og Sighvatur á bekkinn
Niðurstöður flokksþings Alþýðuflokksins í for-
manns- og varaformannskjörinu nú um helgina gera
það að verkum að Alþýðuflokkur framtíðarinnar er
enn óræðari stærð, en fram til þessa. Agnes Braga-
dóttir rýnir á bak við tjöldin hjá krötum
JÓN BALDVIN Hannibalsson,
formaður Alþýðuflokksins
notaði líkingamál íþróttanna
í ræðu sinni á flokksþingi
Alþýðuflokksins síðastliðinn
föstudag. Hann komst einhvern veg-
inn þannig að orði, að það væri aumt
hlutskipti fyrir formann stjórnmála-
flokks, að geta ekki sinnt því hlut-
verki sem skyldi að vera í framvarða-
sveit, þegar hann þyrfti að eyða miklu
af tíma sínum í bakvörn, til þess að
koma í veg fyrir að samherjar hans
skoruðu sjálfsmark. Engum sem á
hiýddi, blandaðist hugur um að þarna
beindi formaðurinn sérstaklega orð-
spjótum sínum að mótframbjóðandan-
um Jóhönnu Sigurðardóttur.
Nú, að afstöðnu flokksþingi, for-
manns- og varaformannskjöri, biand-
ast fáum hugur um það, að flokks-
þing Alþýðuflokksins hefur dæmt for-
mann sinn til þess að bakka enn aft-
ar í vörninni, og beinlínis að gerast
markvörður.
Hans hlútskipti næstu tvö árin,
getur vart orðið annað en að dansa
eftir marklínunni, jafnt til þess að
veijast pólitískum andstæðingum
annarra flokka, sem til þess að forða
því að andstæðingar innan forystu-
sveitar Alþýðuflokksins skori sjálfs-
mark. Þetta er líklegt nú eftir að
flokksþing hefur kjörið Guðmund
Árna Stefánsson, yfirlýstan stuðn-
ingsmann Jóhönnu Sigurðardóttur og
bróður eins hatrammasta andstæð-
ings formannsins innan þingflokks-
ins, Gunnlaugs Stefánssonar, honum
við hlið, sem varaformann. Svona
rétt til gamans má geta þess hér, að
gárungarnir í stuðningsmannaliði
Jóns Baldvins nefna Gunnlaug klerk
Stefánsson gjarnan sín á milli „De
Klerk"! Þeir telja fullvíst að Gunn-
laugur muni beita sér af afli í and-
stöðu sinni við formanninn, í gegnum
bróður sinn, nýkjörinn varaformann.
Mjög miður sín fyrst eftir úrslit
Þótt ljósvakamiðlamir hafi nú um
helgina gefið þá mynd af Jóhönnu
Sigurðardóttur, að hún hafi tekið
ósigri sínum af mikilli hugprýði, og
brugðið fyrir sig gamanmálum, áður
en þún gaf hina alvarlegu yfirlýsingu
um að „í ósigri kynnu rætur vel-
gengni að finnast. Minn tími mun
koma!“ er ekki nema hálf sagan sögð.
Jóhanna tók ósigri sínum afar illa,
þegar niðurstaða !á fyrir.
Sú staðreynd að hún hlaut innan
við 40% atkvæða virðist hafa komið
henni gjörsamiega í opna skjöldu.
Hún rauk á dyr, og nærstaddir sáu
að hún var mjög miður sín. Þetta var
áður en niðurstöður í formannskjörinu
voru tilkynntar opinberlega.
Af fyrstu viðbrögðum hennar að
merkja, virðist ljóst að þeir hafa ver-
ið allmargir flokksþingsfulltrúarnir
sem töluðu tungum tveim við hana
og hennar stuðningslið og gáfu til
kynna að þeir myndu styðja hana,
en' studdu síðan formanninn. En hún
var fljót að taka sig saman í andlit-
inu, því lítt var að merkja hversu
brugðið henni var, er hún sté í pontu
og hóf spaugyrði sín um Jón Baldvin
og klókindi hans.
Það voru margir leikþættir svið-
settir baksviðs á flokksþinginu í því
augnamiði að finna ásættanlega
málamiðlun um varaformannskandíd-
at, áður en gengið var til kosninga,
síðdegis á laugardag. Mest var reynt
að fá fráfarandi varaformann, Rann-
veigu Guðmundsdóttur, til að gefa
kost á sér aftur. t Þannig var talið
að hægt yrði að forða því að um sund-
urlausan óvinafögnuð yrði að ræða í
fremstu sveit flokksins.
Allar þær tilraunir voru árangurs-
lausar, jafnvel þótt menn beittu geysi-
legum fortölum. Þar var Sighvatur
Björgvinsson fremstur í flokki, sem
var því gjörsamlega andvígur að Öss-
ur Skarphéðinsson yrði kjörinn vara-
formaður.
Jón Baldvin og hans nánustu sam-
verkamenn ræddu það samkvæmt
mínum upplýsingum í sínum hópi á
miðvikudagsmorgun fyrir réttri viku
að væri það rétt, að enginn bilbugur
fyndist á Rannveigu, þá hlytu þeir
að vinna að kjöri Össurar sem vara-
formanns.
Sighvatur mun hafa hrokkið illyrm-
islega við, þegar hann heyrði það
fyrst á miðvikudag að til stæði hjá
Össuri að bjóða sig fram til varaform-
anns og líkur væru á að Jón Baldvin
styddi slíkt framboð. Hann mun þeg-
ar í upphafi hafa lýst megnri and-
stöðu sinni við slíkt framboð.
Sú afstaða Sighvatar mun ekki
hvað síst hafa mótast af hugleiðing-
um í þá veru, að ef hér verður mynd-
uð vinstri stjórn að afloknum næstu
kosningum, þá verður ráðherrafjöldi
Alþýðuflokksins, taki hann á annað
borð þátt í slíkri ríkisstjórn, ekki hinn
sami og í núverandi. stjórnarsam-
starfi. Því er ekki óiíklegt áð Sighvat-
ur hafi talið, að með því að Össur
yrði varaformaður, en hann ekki,
væri Össur kominn fram fyrir hann
í ráðherraefnaröð krata. Hlutur sem
hann óttast líklega meira, þegar Öss-
ur á í hlut, en Guðmundur Árni Stef-
ánsson, eða einhver kvennanna.
Sætleiki hefndarinnar
Ástæður þess að Rannveigu varð
aldrei hnikað eru taldar vera tvenns-
konar: í fyrsta lagi mun hún hafa
gert sér í hugarlund, þegar ljóst var
að það stefndi í harkalegt uppgjör á
milli Jóhönnu og Jóns Baldvins, að um
það gæti myndast sátt, að hún yrði
þriðji maðurinn - þau drægju sig í
hlé, og hún yrði kjörinn formaður Al-
þýðuflokksins!; í öðru lagi, þegar henni
varð ljóst, að svo gæti aldrei orðið,
þá munu hún og þeir sem henni standa
næst, hafa látið að því liggja að tími
hefnda væri upprunninn. Nú skyldi
þeim hegnt sem tóku þá ákvörðun í
fyrrasumar, að gera Össur Skarphéð-
insson að ráðherra, eftir að Eiður
Guðnason vék úr ríkisstjórn, en ekki
hana! Þar var að sjálfsögðu fyrst og
fremst um sjálfan formanninn að
ræða, Jón Baldvin Hannibalsson.
Vera má að sætleiki hefndarinnar
kitli bragðlauka Rannveigar um hríð,
en ólíklegt hlýtur að teljast að þessi
staðfesta hennar eigi eftir að skila
henni auknum pólitískum frama, þeg-
ar til framtíðar er horft. Miklu lík-
legra er að á daginn komi að hún
hafi skotið sjálfa sig í hina pólitísku
fætur með því að afsala sér þeim
völdum og áhrifum sem hún þó hefði
sem varaformaður flokksins.
Fari leikar svo að Jóhanna Sigurð-
ardóttir segi af sér sem ráðherra, í
kjölfar ósigursins um formanninn,
sem engan veginn liggur fyrir, þegar
þetta er skrifað, þá er sjálfgefið að
Rannveig verður ekki ráðherrann sem
fyllir sæti hennar í ríkisstjórn, en
hefði verið jafnsjálfsagt að hún gerði,
ef hún hefði gefið kost á sér til endur-
kjörs. Raunar eru fáir eftir um hit-
una, um mögulegan ráðherrastól Jó-
hönnu, og sá eini sem kæmi til greina
er sennilega Sigbjörn Gunnarsson.
Þótt Sighvatur hafi verið jafnand-
vígur varaformannskjöri Össurar og
raun ber vitni, er fullyrt, að hann
hafi aldrei ætlað sér í varaformanns-
slaginn sjálfur, og þar sé ein; meginr
*
557 bækur, blöð o g rit voru gefin út á Islandi 1944
Þjóðarger-
semar, bók-
menntir
o g fróðleikur
í bland
Telja má víst að útgáfustarfsemi á lýðveldisárinu
hafi verið sérstaklega blómleg vegna tímamóta í
lífi þjóðarinnar, segir í samantekt Gísla Sigurðs-
sonar sem hefur kynnt sér bókaútgáfu ársins 1944.
FYRIR daga sjónvarps, myndbanda, útvarpsrása og „glanstíma-
rita“ hafði bókin allt aðra og sterkari stöðu sem afþreyingarmið-
ill til viðbótar við eilíft menningarhlutverk sitt.
skýring þess að hann hvarf hljóðlítið
af landinu og sigldi áleiðis til Evrópu
að hætti Egils, en nýtti sér ekki nútí-
matækni hinna kraftmiklu þotna Flug-
leiða, sem hefði vissulega gefið honum
dýrmætan kosningabaráttutíma, hefði
hann í alvöru hugað á framboð.
Sighvati var nóg boðið á laugar-
dag, þegar talið var mögulegt að
Össur færi með sigur af hólmi, í bar-
áttunni við Guðmund Árna, og lét þá
um hríð að því liggja að hann myndi
einnig gefa kost á sér, en hvarf síðar
frá því. Hann gerði hvað hann gat
til þess að ná samstöðu um annan
kandídat í varaformannssætið en ein-
hvern ráðherranna þriggja. Reyndi
að fá Önnu Margréti Guðmundsdóttur
úr Keflavík í framboð og sömuleiðis
Petrínu Baldursdóttur þingmann
flokksins úr Grindavík, en árangurs-
laust. Þegar það lá ljóst fyrir, stað-
hæfa menn að Sighvatur hafi beitt
sér fyrir að fulltrúar styddu fremur
Guðmund Árna en Össur, þótt Sig-
hvati hafi verið manna best kunnugt
um það hvaða hug formaður hans
hafði til þess möguleika að fá Guð-
mund Árna að hlið sér í fiokksforyst-
unni. Stuðningsmenn Sighvatar segja
þessar staðhæfingar fjarri öllum
sanni. Hann hafi' hvorugan þeirra
Guðmundar Árna og Össurar viljað.
Hvað sem líður óánægju Sighvatar
með þá niðurstöðu sem varð, er full-
yrt, að hún muni ekki tii langframa
varpa skugga á hið mikla og nána
samráð og samstarf sem Jón Baldvin
og hann hafa haft á undanfömum
árum og ekki hvað síst eftir að Jón
Sigurðsson hvarf úr ríkisstjórn í fyrra.
Jón Baldvin muni eftir sem áður velja
sér sem nánustu samráðs- og sam-
starfsmenn, þá sem hann treystir best,
og þar sé Sighvatur fremstur í flokki.
Það er svo annað mál hvort Jón Bald-
vin hefur burði eða vald til þess að
ákveða að Sighvatur verði ráðherra-
efni, næst þegar þingflokkurinn kemur
til með að velja ráðherra sína.
Fullyrt er að ef Sighvatur hefði
tekið af skarið áður en hann fór utan,
jafnvel eftir að hann var kominn til
Parísar, og ákveðið að sækjast eftir
varaformannsembættinu, þá hefði
Össur ekki boðið sig fram. Hann hafi
verið reiðubúinn til þess, fram til sl.
miðvikudags, en eftir að hann hafi
gefið yfirlýsingar um framboð sitt í
fjölmiðlum, hafi einfaldlega ekki verið
aftur snúið.
Vildu ekki „einsleita forystu"
Á hinn bóginn er talið jafnvíst, að
Sighvatur hefði aldrei náð kjöri sem
varaformaður Jóns Baldvins, vegna
þess að Jóhönnu-armur flokksins og
Hafnarfjarðarkratar Guðmundar
Árna hefðu aldrei sætt- sig við svo
„einsleita forystu" eins og þeir nefna
það. Segja að slík niðurstaða hefði
verið vísasti vegurinn til þess að gera
„allt vitlaust í flokknum og leiða til
klofnings".
Það lá raunar ekki ljóst fyrir hvort
Guðmundur Árni eða Össur myndi
hafa betur, fyrr en niðurstaða í for-
mannskjörinu var ljós, síðdegis á
laugardag. Eftir að fyrir lá að Jó-
hanna hafði tapað, þá varð jafnljóst
að Guðmundur Árni myndi sigra í
varaformannskjörinu. Hann hafði
þegar trygg hin tæpu 40% sem Jó-
hanna fékk og þurfti því ekki að
tryggja sér á eigin spýtur meira en
12% atkvæða. Enda fór það svo að
hann rétt komst yfir 50% atkvæða,
sem getur vart talist nein afburða-
kosning nýkjörins varaformanns, sem
árum saman hefur verið nefndur
„erfðaprins Alþýðuflokksins“.
Það er afar erfitt að sjá að endur-
kjörnum formanni og nýkjörnum
varaformanni Alþýðuflokksins takist
í sameiningu að að mynda samhent
forystulið, sem blæs til sóknar, hvað
sem orðum beggja líður. Saga sam-
skipta þessara manna hefur sýnt, að
þeir hvorki eiga lund né pólitískar
áherslur saman, og hvað sem niður-
stöðum í flokksþingkosningunum líð-
ur, þá eru engin teikn á lofti um að
þar verði nokkur breyting á.
Því má með sanni segja, ef illa
fer, að það verði ekki endilega við
kjörna forystusauði að sakast, heldur
við flokksþingið sem hafði hvorki í
sér burði né þor til þess að kjósa sér
pólitískt samhenta forystu - heldur
valdi hina sígildu málamiðlun, til þess
að fpða hugaræsing augnabliksins.
UPPGANGINUM sem varð
í efnahagslífi lands-
manna á stríðsárunum
fylgdi að mörg fyrirtæki
voru stofnuð á skömmum
tíma eftir langt kyrrstöðutímabil.
Þar á meðal voru ný útgáfufyrir-
tæki - flest þeirra eru þó ekki til
lengur - og mikill fjörkippur hljóp
í hverskonar útgáfustarfsemi.
í ritaskrá Landsbókasafnsins fyr-
ir árið 1944 er skráð allt sem út
var gefið; þýddar og frumsamdar
bækur, dagblöð og tímarit, allskonar
smárit og sérprentaðar skýrslur. í
skránni kemur fram að alls hafa
verið gefnar út 557 bækur, blöð og
smárit. Telja má víst að útgáfustarf-
semin hafi verið sérstaklega blómleg
vegna hinna miklu tímamóta í lífi
þjóðarinnar. Af þeirri ástæðu er tals-
verð áherzla á útgáfu þjóðarger-
sema; til dæmis er Flateyjarbók, 1.
bindi, gefin út og ritar Sigurður
Nordal formála. Ekki færri en tvær
útgáfur af Njáls sögu koma út.
Önnur þeirra með formála eftir Vil-
hjálm Þ. Gíslason, en hina útgáfuna
bjó Magnús Finnbogasort til prent-
unar og Menningarsjóður gaf út.
Það er að vonum að talsverð
áherzla er á fornritaútgáfu. Þar á
meðal má telja íslensk fornrít, VI.
bindi, sem Björn Karel Þórólfsson
og Guðni Jónsson sáu um, en þar
að auki gaf Guðni út íslenska sagna-
þætti og þjóðsögur. Út komu einnig
Árbækur Espólíns, kenndar við Jón
Espólín, 1769-1836. Það var ný-
mæli að bókin var ljósprentuð í Lit-
hoprenti en formála ritaði Árni Páls-
son. Af sama toga er Ferðabók
Dufferins lávarðar, sem Hersteinn
Pálsson þýddi og kom út á lýðveldis-
árinu.
Á þessu merkisári þótti við hæfi
að gefa út Heimskringlu Snorra
Sturlusonar. Það gerði Bókaútgáfan
Helgafell, sem nú var heldur betur
tekin að láta að sér kveða undir
stjórn Ragnars í Smára. Steingrímur
Pálsson bjó Heimskringlu til prent-
unar.
En það var víðar feitt á stykkinu
í þjóðlega geiranum. Þar á meðal
má telja Frá yztu nesjum - vest-
firska sagnaþætti, sem Gils Guð-
mundsson tók saman og frá hans
hendi kom einnig þetta ár Skútuöld-
in, fyrra bindi. Eftir Pál Eggert
Ólason kom út hjá Menningarsjóði
Saga íslendinga, 4. bindi, og hjá
útgáfunni Þjóð og sögu komu út
Neistar úr þúsund ára lífsbaráttu
íslenzkrar alþýðu, eftir Björn Sig-
fússon, háskólabókavörð.
Annaðhvort væri nú að minnst
væri Jóns Sigurðssonar forseta á
þessum tímamótum. Það gerði Vil-
hjálmur Þ. Gíslason í bók sem Norðri
gaf út og heitir Jón Sigurðsson í
ræðu og ríti. Af öðrum þjóðlegheit-
um má nefna íslenzkar þjóðsögur
og ævintýrí sem Einar Ólafur
Sveinsson prófessor valdi. Þetta var
einskonar viðhafnarútgáfa með
myndum eftir íslenzka listamenn.
„Merkasta alþýðuskáld íslendinga“
segir í auglýsingu í Morgunblaðinu
um Ljóðasafn Páls Ólafssonar, sem
kom út á árinu. Og Jón Helgason
prófessor í Kaupmanna-
höfn lagði sitt til útgáf-
unnar á merkisárinu með
Bréfum Bjarna Thorar-
ensen; Safn fræðafélags-
ins gaf út.
Það var að vonum og
vel við hæfí að gefa út Leiðsögn um
Þingvelli við Óxará. Það verk tók
Guðmundur Daníelsson _frá Gutt-
ormshaga að sér. Árni Óla var þá
fyrir löngu orðinn mikilvirkur við
söfnum og skrásetningu á þjóðleg-
um fróðleik, sem birtist aðallega í
Lesbók Morgunblaðsins, en 1944
kom auk þess út eftir hann hjá
Bókfellsútgáfunni bókin Landið er
fagurt og frítt.
Sigurður Nordal prófessor var um
þetta leyti í miðjum klíðum að semja
ritröð sem vakti mikla athygli:
Afangar, en 2. bindi, kom þetta ár
út hjá Helgafelli. Björn Guðfinnsson
var þá búinn að semja merkilega
skólabók, sem átti eftir að endasf
lengi síðan og margir íslendingar
af eldri kynslóðinni telja að þeir búi
alltaf að henni: íslenzk málfræði 3.
útgáfa kom út á árinu.
Fagurbókmenntir
Að lokum er að geta bókar sem
óhætt er að segja að hafi verið bam
síns tíma, en ekki notið
almennra vinsælda, enda
var hún þáttur í pólitísku
alheimstrúboði: Saga
Kommúnistaflokks Ráð-
stjórnarríkjanna kom út
í þýðingu Bjöms Franz-
sonar og Víkingsútgáfan gaf hana
út.
Fáir voru oftar í fréttunum á lýð-
veldisárinu en Winston Ghurchill,
forsætisráðherra Breta, sem átti
eftir að fá Nóbelsverðlaun í bók-
menntum síðar, mörgum til allnokk-
urrar undmnar. Hann var engu að
síður kunnur rithöfundur á stríðsár-
unum og í þýðingu Benedikts Tóm-
assonar, skólastjóra í Flensborg,
kom út eftir hann minningabókin
Bernskubrek og æskuþrek. Séra
Sigurður Einarsson, síðar prestur í
Holti en þá kunnur útvarpsþulur,
þýddi hinsvegar Ævisögu Byrons
eftir André Maurois.
Þegar litið er yfir það sem út kpm
af skáldskap og fagurbókmenntum
yfirleitt, er einn greinilegur munur
frá því sem nú sést í hinu árlega
bókaflóði: Þýddar bókmenntir voru
tiltölulega miklu fyrirferðarmeiri í
útgáfunni 1944 en núna. Aðalá-
stæðan er augljós. Rithöfundar voru
í fyrsta lagi mun færri en nú. í
annan stað var Ríkis-
útvarpið eini ljósvakam-
iðillinn og framboð á af-
þreyingarefni var hverf-
andi á móti því sem nú
er orðið. Fyrir daga sjón-
varps, myndbanda, út-
varpsrása og „glanstímarita“ hafði
bókin allt aðra og sterkari stöðu sem
afþreyingarmiðill til viðbótar við
eilift menningarhlutverk sitt. Þar
er skýringin á þessum fjölda þýddra
bóka 1944.
Fyrst er að telja þá bók sem var
svo fræg 1944 að hvert mannsbarn
mun hafa þekkt hana og fjöldi manns
hafði notið þess unaðar að hlusta á
Helga Hjörvar lesa hana í útvarp.
Hér er að sjálfsögðu átt við Bör
Börsson eftir norska rithöfundinn
Johan Falkberget; bókin kom ein-
mitt út þetta ár í þýðingu Helga
Hjörvar.
Annað ennþá frægara Norður-
landaskáld þýddi Kristmann Guð-
mundsson, nefnilega Sigrid Undset.
Sú bók heitir Heim til framtíðarinn-
ar. Hinn snjalli ljóðaþýðandi Magnús
Ásgeirsson var upp á sitt bezta um
þetta leyti og frá hans hendi kom
ljóðabókin Meðan sprengjurnar falla,
þýðingar á norskum og sænskum
ljóðum.
Ævinlega þótti fengur í bók eftir
Pearl S. Buck, bandarískan rithöf-
und sem um tíma bjó í Kína og hlaut
Nóbelsverðlaunin 1938. Þetta árið
kom út á íslenzku Móðirin í þýðingu
Maju Baldvins. Hún hafði fleira á
sinni könnu þetta árið; þýddi klass-
ískt stórverk, Don Kíkóta frá Manc-
ha eftir Cervantes. Á léttari nótum
voru Ástir og ævi Casanova í þýð-
ingu Helga Sæmundssonar. Allt eru
þetta þekkt bókmenntaverk og það
var einnig GreiFmn af Monte Christo
eftir Alexander Dumas, sem Ólafur
Þ. Kristjánsson íslenzkaði, svo og
Nikulás Nickleby, eftir Charles Dic-
kens í þýðingu þeirra Haraldar Jó-
hannssonar og Hannesar Jónssonar.
í þessari þýðingarunu er líka Gatan
eftir sænska skáldið Ivar Lo-Johan-
son, sem séra Gunnar Benediktsson
þýddi. Fjöldi þýddra bóka er með
ólíkindum. Fyrir utan það sem nefnt
hefur verið komu út þýddar bækur
eftir Asbjörnsen vg Moe, Vicki
Baum, Eskine Caldwell, Aghöthu *
Christie, F.J. Cooper, A. Conyan
Doyle, George Goodchild, Helen
Hunt Jackson, Sinclair Lewis, Walter
Pitkin, Sally Salminen, F.E. Sill-
anpáá, Georges Simenon, Jules
Verne, Frans Werfel, og Stefán
Zweig. Þá eru reyndar margir ótald-
ir.
Fáar nýjar skáldsögur
Að sjálfsögðu voru nokkur höf-
uðskáld fyrri alda dregin fram í lýð-
veldisljósið. Til dæmis Hallgrímur
Pétursson, en Hallgrímsljóð, sálmar
og kvæði, komu út hjá Leiftri. Úr-
valsljóð komu út eftir Jón Thorodd-
sen hjá ísafold; Unnur Benedikts-
dóttir Bjarklind valdi. Ljóðmæli Jón-
asar Hallgrímssonar komu út og rit-
aði Freysteinn Gunnarsson formála.
Sögur Jóns Trausta um Höllu og
heiðarbýlið og Önnu á Stóruborg
voru fólki í mjög fersku minni 1944
þótt höfundurinn (Guðmundur
Magnússon) væri látinn fyrir 26
árum. Nú þótti lag að gera út á vin-
sældir hans og út kom Ritsafn Jóns
Trausta V bindi, og stóð Bókaútgáfa
Guðjóns Ó. að því.
í þessum flokki er loks að geta
Einars H. Kvaran, sem þá var látinn»
fyrir 6 árum. Ritsafn hans kom út
og sá Jakob Jóh. Smári um útgáfuna.
Eins og venjulega var það þó
nýjabrumið sem mesta athygli vakti
pg þá umfram flest annað sá hluti
íslandsklukkunnar eftir Halldór
Kiljan Laxness sem heitir Hið Ijósa
man og kom út hjá Helgafelli. Ánn-
ars verður engan veginn sagt að
verulegt fjör eða breidd hafi verið
í skáldverkaútgáfu á þessu merkis-
ári. Guðmundur Hagalín var þó
jafnan mikilvirkur. Eftir hann komu
út hjá Víkingsútgáfunni Förunautar
og ádeiluritið Gróður og sandfok.
Jóhann Magnús Bjarnason, f. 1866,
var þá enn á lífi og 1944 kom út,.
hin vinsæla saga hans
Brasilíufararnir.
Eftir Ólaf Jóhann Sig-
urðsson kom út skáldsag-
an Fjallið og draumurinn,
sem Heimskringla gaf út
og hjá ísafold kom út
Evudætur eftir Þórunni Elfu Magn-
úsdóttur. Hvíta höllin heitir skáld-
saga eftir Elínborgu Lárusdóttur,
sem út kom hjá Þorsteini M. Jóns-
syni á Akureyri þetta ár og Guð-
mundur Böðvarsson sendi frá sér
ljóðabók: Undir óttunnar himni. Á_
ljóðræna sviðinu voru einnig Söngv-
ar helgaðir lýðveldisstofnun, ljóð
eftir Jóhannes úr Kötlum og Huldu.
Útgefandi og kostnaðarmaður var
Jón Björnsson. Síðast en ekki sízt
er að telja það sem Eggert Stefáns-
son, söngvari, lagði til málanna. Það
var óðurinn til ársins 1944, sem kom
út á bók, en Eggert hafði áður flutt
hann í útvarpið á nýársdag 1944.
AA vonum var
áherzla á
fornrita-
útgáfu.
Bókin var
sterkari
afþreyingar-
miðill.