Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 8

MORGUNBLAÐIÐ
8 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
Sveinn Björnsson
Sveinn Björnsson er að
mörgu leyti fyrsti nú-
tímamaðurinn í hópi ís-
lenskra stjórnmálafor-
ingja, segir Gísli Jóns-
son í grein um fyrsta
forseta íslands.
Sveinn Björnsson er fyrsti
Reykvíkingurinn í hópi
þeirra sem fremstir hafa
staðið íslenskra stjórn-
enda og stjórnmálamanna. Þótt
fæddur væri í Kaupmannahöfn
vegna námsdvalar föður síns þar,
ólst hann upp í Reykjavík og óx
og dafnaði með hinni litlu höfuð-
borgamefnu. Heimili foreldra hans
í Reykjavík bar þó allan svip ís-
Ienskrar sveitar. Og nöfnin, Sveinn
og Björn, stutt og snögg, eru svo
ævafom og norræn sem kynstofn-
inn man lengst aftur. Að Sveini
stóðu öflugar og margvísar ættir.
Sveinn Björnsson er líka að
mörgu leyti fyrsti nútímamaðurinn
í hópi íslenskra stjómmálafor-
ingja. Margt var um nýjungar í
Reykjavík, þegar Sveinn Björns-
son var þar ungur skólapiltur og
síðar heim kominn lögfræðingur
frá Kaupmannahöfn. Gömul
þröngsýni og smámennska var á
undanhaldi. Margur vildi nú, á
máli Einars Benediktssonar,
mannast á heimsins hátt.
Þótt Sveinn væri sonur mikils
baráttumanns og flokksforingja
Sveinn Björnsson
og borinn inn í pólitískt gjörninga-
veður, var hann sjálfur aldrei harð-
vítugur flokksmaður, þótt skoðan-
ir hans færu ekki dult. En hann
var víðsýnt prúðmenni í orði og
verki, samvinnuþýður og dreng-
lyndur eins og Ólafur bróðir hans.
Honum var mest í mun að koma
góðu í verk. Hann hafði mikið
traust manna, kjörinn í bæjar-
stjórn og á alþingi. En meginstarf
hans var ekki löggjöf eða bæjar-
málefni í þrengsta skilningi. Hann
var fyrst og fremst athafnamaður-
inn sem sá að efnalegar forsendur
þurfti til stjórnfrelsis. Hefði ísland
orðið fullvalda ríki 1918 án Eim-
skipafélagsins? Getur ey-
ríki verið fullvaida, ef ekki
eru í eigu þjóðarinnar haf-
fær skip?
Sveinn Björnsson var á
manndómsárum sínum í
Reykjavík alstaðar þar
sem eitthvað mikið og
gott var að gerast. Hann
var fyrsti formaður Eim-
skipafélags Islands og
gegndi því embætti árum
saman. Hann var for-
göngumaður þess að taka
tryggingamál úr höndum
útlendinga, í fararbroddi
bæði Sjóvátryggingafé-
lags íslands og Bruna-
bótafélagsins. Hann var
frumkvöðull Rauða kross-
ins á íslandi. í öllu þessu og mörgu
ámóta var hann í essinu sínu. Á
skömmum þingmannsferli naut
hann trausts og virðingar, en sótt-
ist ekki eftir vegtyllum. Hann var
orðinn forseti bæjarstjórnar
Reykjavíkur vegna mannkosta
sinna og samstarfsvilja, þegar
hann var valinn í trúnaðarstarfið
mikla: að verða sendiherra íslands
í Kaupmannahöfn, eftir að ísland
varð fullvalda ríki. Til þess emb-
ættis fór hann 1920, og Jón Magn-
ússon sagði að þá hefði hann orð-
ið að vanda valið og rökstuddi það
val, svo að ekki varð umdeilt.
Sveinn Björnsson sinnti þessu
starfi óaðfinnanlega og fjölmörg-
um öðrum skyldustörfum erlendis.
Hann var í raun dæmi íslendings-
ins gagnvart umheiminum. Og það
var ekki honum að kenna, þegar
íslensk kotungslund lagði embætti
hans niður um tveggja ára skeið.
Sjaldan hefur íslenskum alþingis-
mönnum tekist betur að spara
eyrinn og kasta krónunni.
Ekki munu aðrir en Sveinn
hafa komið til greina í hið
vandasama starf ríkisstjóra
1941, og var þá ærið ískyggi-
legt í veröldinni. Úr fjarlægð
hafði Sveini Björnssyni lærst
að líta öðrum augum á ís-
lenskt flokksræði en þeir sem
sjálfir stóðu í stappinu, og því var
ekki þingeining um hann í forseta-
kjörinu 1944.
En þjóðareining varð um hann
við fyrsta tækifæri ári síðar, er
forsetakosning skyldi fara fram
eftir hinni nýju lýðveldisstjórnar-
skrá; engum mun hafa hugvæmst
mótframboð. Og ekki heldur 1949.
Hann var sjálfkjörinn og sjálfsagð-
ur forseti til dauðadags.
Nærri má geta hvílíkt vanda-
verk það hefur verið að gerast
þjóðhöfðingi yfir íslendingum eftir
allt sem á undan var gengið. En
Sveinn Björnsson var maður yfir-
lætislaus, fastlyndur og traustur.
Eðlislæg prúðmennska hans beið
ekki hnekki af miklum frama og
löngum valdaferli. Honum var svo
lagið að laða menn til samhuga
og samvinnu, að menn tóku ekki
eftir því. Hann gerði forsetaemb-
ættið að sameiningartákni, hljóða-
laust og virðulega. Þegar kjósa
skyldi eftirmann hans, gleymdist
samhugurinn hins vegar um sinn.
Maður yfirlætis-
laus, fastlyndur og
traustur
Molar
► DAGANA 20.-23. maí árið
1944 greiddi íslenska þjóðin at-
kvæði um það hvort slíta skyldi
sambandinu við Danmörku og
hvort stofna skyldi lýðveldi á ís-
landi. 98,61% atkvæðisbærra
manna í landinu kusu, og er þessi
geipilega kjörsókn einkar athygl-
isverð í Ijósi þess að fjöldi manna
var tepptur erlendis og í sigling-
um, sauðburður stóð sem hæst
o.s.frv. Við atkvæðagreiðsluna var
á annað hundrað hreppa eða kjör-
deilda með 100% kjörsókn. Greidd
atkvæði leiddu í ljós að 0,5% kjós-
enda vildu halda i konungssam-
bandið við Danmörku en 99,5%
greiddu atkvæði með fullum skiln-
aði.
Þegar kosningaþátttaka er
skoðuð eftir kjördæmum, kemur í
ljós að fæstir greiddu atkvæði í
Isafjarðarkaupstað, eða 97,12%,
en þar á eftir komu Akureyrar-
kaupstaður með 97,44% og Reykja-
víkurkaupstaður með 97,75% kjör-
sókn. Flestir voru andvigir sam-
bandsslitum i Reykjavík, eða 155,
en þar á eftir komu Suður-Múla-
sýsla og Neskaupstaður með 23
andvíga.
!► LAGMARKSLAUN verka-
manns í dagvinnu um mitt ár 1944
námu 5,44 krónum á tímann. Þá
var vinnuvikan 48 klukkustundir
í dagvinnu og vikulaunin því um
2.600 krónur. í dag eru lágmarks-
laun verkamanns um 280 krónur
á tímann, en vinnuvikan 40 stund-
ir í dagvinnu og vikulaunin því um
11.200 krónur. Geta verkamanns
til húsnæðiskaupa er, miðað við
byggingarvísitölu og hækkun á
lágmarkslaunum, nær sú hin sama
í dag og fyrir hálfri öld.
I
)
)
I
I